Hicaz-Yemen Cephesi
| Hicaz ve Yemen Cephesi | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| I. Dünya Savaşı'nda Osmanlı Cephesi | |||||||||
 Şeyh Osman'da konuşlu bir İngiliz 15 librelik süratli ateşli sahra topu (B Bataryası, Topçu Müfrezesi, 1915) | |||||||||
| |||||||||
| Taraflar | |||||||||
| Komutanlar ve liderler | |||||||||
 Ahmed Tevfik Paşa(7. Kolordu Komutanı) Ömer Fahreddin Paşa (Hicaz Kuvve-i Seferiyesi) Ali Sait Paşa(Taiz Harekât Bölgesi) Hüseyin Ragıp Bey (Tihâme Harekât Bölgesi)  İmam Yahya (1918'den itibaren) |
 Vaughan Cox(29. Hint Tugayı Komutanı) D. S. L. Shaw(Aden Tugayı Komutanı) George J. Younghusband(Aden Tugayı Komutanı) Percival Hill-Thompson(HMS Philomel Kaptanı) T. E. Lawrence  Şerif Hüseyin  Fadlî el-Abdalî (ölü)  Muhammed el-İdrisî | ||||||||
| Güçler | |||||||||
 : 14.000 |
: 34,500[2] | ||||||||
| Kayıplar | |||||||||
| 500–1000 |
: 647 ölü/kayıp 584+ yaralı 32 esir Toplam: 1,263+[3] | ||||||||
Hicaz-Yemen Cephesi, halk arasında Yemen Cephesi adıyla da anılır. I. Dünya Savaşı boyunca Osmanlı İmparatorluğu 4 Tümenlik bir kuvvetle Arabistan'daki kutsal İslam şehirlerini korumaya çalıştı. 7. Kolordu'nun birer tümeni Hicaz, Asir, San'a ve Hudeyde'de konuşlandırılmıştı. Uzaklık sebebiyle bu tümenlere yeni asker, malzeme ve silah desteği sağlanamıyordu. 1916 yılında İngilizlerin kışkırtmasıyla, Araplar kendilerini koruyan Osmanlı Kuvvetlerine karşı ayaklandı. Mekke Emiri Şerif Hüseyin, bağımsızlığını ilan ederek Hicaz'ı büyük oranda ele geçirdi. Buradaki Osmanlı direnişinin sembolü Medine müdafaası oldu. Yemen'de İmam Yahya Osmanlılara bağlı kalırken Asir'de Seyyid İdris de ayaklanmaya katıldı.
Cephenin Açılması
[değiştir | kaynağı değiştir]Osmanlı Devleti, 1839 yılında Aden'i silah zoruyla ele geçiren İngiltere ile Yemen'de 1914'e kadar nüfuz mücadelesi yaşamıştı. Bu mücadele zaman zaman silahlı çatışmaya da varıyordu. Nitekim Osmanlı Devleti'yle savaşmayı göze alamayan İngiltere, diplomasi usullerini sonuna kadar kullanarak Mart 1914'te burada bir hudut antlaşması imzalamak zorunda kaldı. Bu sınır antlaşmasıyla kadim Yemen toprakları, iki büyük devlet arasında bölünmüştü. Kaldı ki bu bölünme 20. yüzyılın sonlara kadar sürecekti.
1914'ün Ağustos'unda I. Dünya Savaşı olanca dinamizmiyle başladığında İngiltere, Yemen'de Osmanlı Devleti'yle sınır komşusuydu. Bu gerçeği hem Osmanlı Devleti hem de İngiltere çok iyi biliyordu. Osmanlı Devleti'nin ise savaşa katılması, Yemen gibi uzak vilayetlerde de bu mücadelenin yürütüleceği anlamına geliyordu. Savaş başlamadan evvel İngiltere lehinde yapılan girişimler netice vermeyince Almanya safına doğru politik kayma yaşayan Osmanlı Devleti, İtilaf Güçleri'ne karşı savaşa dahil olmuştu. Dolayısıyla savaşın karşı saflarında bulunan İngiltere'yle Yemen'de de bir cephe açılacağı, öncesinden kestirilebilecek bir gelişmeydi.
Yemen'in Osmanlı Devleti tarafından atanan son valisi Mahmut Nedim Bey, Yemen Cephesinin açılmasını 7. Kolordu kumandanlarından Ali Sait Bey'le ortak aldıkları karar neticesinde açtıklarını belirtmiştir.[4] Bu kararın, İngiltere'ye karşı savaş anlamına geldiğini çok iyi bilen Mahmut Nedim (Akdilek) Bey;
| “ | Ali Sait Paşa'yla, bütün o mıntıkaya hâkim olan Cihaf dağına çıktık. Sonra Dalî'ye indik ve bu sefer kurbanlarla dehalet eden şeyhi azl ve tard ederek yerine kardeşi Abdülhamit'in geçirdik. Nihayet hududa geldik, hudud işaretlerini yıktık. | ” |
| — Yemen Valisi Mahmut Nedim (Akdilek) Bey - 1914 | ||
diyerek, Yemen'de de sürecek olan I. Dünya Savaşı'nın başladığını belirtmiştir.[5]
Osmanlı arşiv belgelerine göre, Yemen'deki cephenin açılması Türk tarafından kaynaklanmamıştı. Çünkü Osmanlı tarafını çok ciddi bir istihbarat ağıyla takip eden İngilizler, Hudeyde ve sahil kesimindeki askeri hareketlenmeden rahatsız olmuşlardı. Daha Ağustos 1914'te sahillerin bombalanması fikri Aden'deki İngiliz yetkililer tarafından "Şayet Türkler düşmanca bir tavır sergilerse..." şeklindeki sözlerle dile getiriliyordu.[6] 3 Ekim 1914'te aldıkları bir istihbaratta, İstanbul yönetimi Yemen sahillerindeki savaş gemilerinin birçoğunu merkeze çağırıyordu. Savaş gemilerinin merkeze çağrılması, Aden temsilciliğine aradığı fırsatı sunmuştu. Kasım 1914'ün hemen başlarında, Karadeniz Baskını'ndan hemen ardından harekete geçen İngiltere Aden temsilciliğine ait bir gambotu Hudeyde önlerine gönderdi. Bu gambot burada Osmanlı bandıralı iki mavnayı ticari sebeplerle batırdı. Gerçekte ise İngiltere'nin tavrı belli idi. I. Dünya Savaşı'nın çıktığı günlerde Osmanlı Devleti'nin Almanya ile ittifak antlaşması imzalamış olması, doğal olarak Osmanlı Devleti'nin İngiltere nezdinde düşman saflarında görülmesine neden olmuştu. Üstelik Alman gemilerinin Karadeniz'de İngiltere'nin müttefiki olan Rusya'ya ait limanları bombalaması kabullenir türden bir vaka değildi. Nitekim öyle de oldu. Osmanlı Devleti'ne karşı başta Rusya olmak üzere İngiltere ve Fransa'da savaş ilan edince Yemen'de de savaş kaçınılmaz hale gelmişti Hudeyde'deki baskın gerçekleşince Yemen'de İngiltere ile Osmanlı Devleti ilişkileri daha da gerginleştirmişti. Baskın sonrası hem Osmanlı idarecilerinin bu olayı sert bir şekilde kınamaları ve İngiliz konsolosluğuna baskı yapmaları hem de İngiliz Konsolosunun, Yemen Vilayeti'yle İngiltere'nin ilişkilerini kestiğini belirtmesi Yemen Cephesi'nin açılmasındaki en önemli faktör haline gelmişti. Nitekim akabinde 7. Kolordu hızlı bir şekilde haline geçmiş ve hemen askerî tedbirler uygulamaya konmuştu.[7]
Cephedeki kuvvetler ve Ağırlık noktası
[değiştir | kaynağı değiştir]7. Kolordu, Yemen Vilayeti'nin merkezi olan San'a'da konuşlanmıştı. I. Dünya Savaşı başladığında iki tümeniyle (39. ve 40. Tümenler) birlikte doğrudan Harbiye Nezareti'ne bağlanmıştı. Dolayısıyla Yemen'de cephe açıldığında, Osmanlı orduları bu iki tümenle hareket kabiliyeti sağlayacaktı. İlerleyen tarihlerde ise 7. Kolordu, idareten 4. Ordu'ya bağlanacak, ancak yazışmaları doğrudan Harbiye Nezareti'yle yapacaktı.[b][8]
Yemen Cephesi, iki farklı alt cephelerle ayrılarak yürütülmesi düşünülmüştür. 19. Tümen'in konuşlanacağı Ta'iz şehri doğrudan İngilizleri ve onların mandaterliği altında bulunan kabileleri hedef almıştır. Bu tümenin yürüteceği harekât "Ta'iz Mıntıkat'l-Harekât" adı altında düzenlenmişti.[9] Hudeyde'de konuşlanacak olan 40. Tümen ise hem denizden gelebilecek olan saldırıları hem de İngiliz yanlısı kabilelere karşı mücadele edecekti. 40. Tümen'in bulunduğu bölgse ise Tihame Mıntıkatü'l-Harekât kumandanlığı olarak belirlenmişti.[10] 39. Tümen'e Mirliva Ali Sait Paşa, 40. Tümen'e ise Miralay Hüseyin Ragıp Paşa kumandan olarak 7. Kolordu kumandanı Mirliva Ahmet Tevfik Paşa tarafından atanmıştı.[11]
En önemli ve cephenin en sıcak yeri ise Ta'iz Mıntıkat'l-Harekâtı tarafından düzenlenen askerî harekat bölgesi idi. Çünkü kabilelerin saldırıları bir kenara bırakılacak olursa sahil tarafından yani doğrudan İngilizler tarafından bi çıkarma olmadığı için Tihame bölgesinde İngilizlerle herhangi bir mücadele olmamıştı. Oysa 39. Tümen'in bulunduğu bölge hem Babü'l-Mendeb hem de Aden istikametinde çok ciddi askerî mücadelelere sahne olmuştur.
Lahiç Savaşı ve Britanya Birliklerinin Aden Savunması
[değiştir | kaynağı değiştir]Lahiç Savaşı, 1915 yılının Temmuz ayında Türk birlikleri Yemen bölgesinde önemli bir ticaret kasabası olan Lahiç'e doğru ilerledi. Aden'in 32 kilometre kuzeyinde kalan kasaba ayrıca bereketli topraklara sahipti. İngilizler için Lahiç'in önemi harekâtlarının Yemen'de yürütebilmesi bakımından önemli bir merkezdi.
Lahiç şehri Lahiç Sultanlığı ya da diğer bilinen adıyla Abdali Sultanlığı tarafından savunulmaktaydı ve Osmanlı'nın Lahiç Kuşatması sonrası destek isteyen Lahiç sultanı, Britanya kuvvetlerinin bölge generali olan General Shaw tarafından destek buldu. Shaw Aden Destek Birimlerini bölgeye sürdü, bin yaya asker ve iki tane olmak üzere on pound bataryayı bölgeye gönderdi. Destek birimleri yaşanan ikmal problemleri, sıcaklık ve yanlarında bulunan Arap süvari (deve.) birlikleri tarafından terk edilmesinden dolayı 1,000 kişiden sadece 250 kişi Laheç şehrine ulaşabilmiştir.
4 Temmuz 1915 günü Osmanlı şehrin yarısını ele geçirince Britanyalılar Aden'e geri çekilme kararı almışlardır. Osmanlılar bu zafer sonrası Britanya birliklerine karşı yerel kabileleri örgütleyip Aden'in 3 kilometre kuzeyinde olan Şeyh Osman yerleşkesine ilerlemişlerdir.21 Temmuz günü Mısır'dan gelen destek birimleriyle Şeyh Osman bölgesinde tutulan Osmanlı, ateşkese kadar Asir, Aden ve Doğu Yemen bölgeleri hariç tüm Yemen bölgesini elinde tutmuştur. Ateşkes 31 Ekim 1918 imzalanmasına rağmen Türk birlikleri Hicaz ve özellikle de Medine'de uyguladıkları teslim olmama politikasını yürütmüşlerdir, birlikler Mart 1919 Lahiç'i bırakmışlardır.[12][13]
Osmanlı Devleti, 1917'de Şerif Hüseyin isyanının yayılmasını engellemek için Arap kabilelerine para, altın ve iaşe yardımı yaparken, bir yandan da malzeme ve yiyecek sıkıntısı içindeki Medine kuvvetlerinin tahliyesi için Hicaz Demiryolu'nu açık tutmaya çalışmaktaydı. Şerif Hüseyin ve oğulları ise aynı dönemde İngiliz yardımıyla Arap kabilelerini örgütlemiş, Medine'nin Şam ile demiryolu bağlantısını kesmeye çalışmışlardır. El-Vech ve Akabe'nin isyancıların eline geçmesi, Osmanlı ordusuna stratejik ve psikolojik açıdan darbe vurmuş, Cemal Paşa ve Fahreddin Paşa’nın uğraşına rağmen savunma başarısız olmuştur. Mart 1917'de Medine'nin tahliyesi için alınan karar uygulanmamış, ancak Enver Paşa'nın 16 Kasım 1917’de ordunun iaşe durumunun ve stratejik konumunun kötüleşmesi üzerine verdiği emirle Medine'nin boşaltılması planını uygulamaya konulmuştur.[14]
Tüm planlara rağmen "Medine programı" tam olarak uygulanmamıştır. Tüm emirlere rağmen programın uygulanamaması ile Medine'deki 7. Kolordu'ya bağlı birlikler 1918'den itibaren çok ciddi ikmal sorunları yaşamışlar, bu sıkıntılar sebebiyle 1918'in ilk üç ayında 164 asker firar etmiş ve birliğin hayvanları ölmüştür.[14]
Medine'yi, Yemen'i, Asir'in kuzeyini I. Dünya Savaşı sonuna kadar savunan 7. Kolordu, Mondros Mütarekesi'nden bir müddet sonra, 23 Ocak 1919'da teslim oldu.
Ordu komutanı Ömer Fahreddin Paşa'dır ve savaş sonunda askerleriyle birlikte Mısır'da bulunan Sidi Beşiri'deki İngiliz esir kampına gönderilmiştir.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Bkz. Da'an Antlaşması
- ^ İngiltere'nin bu baskını muhtelif kaynaklarda Ekim 1914 olarak verilmesine rağmen baskın 4 Kasım 1914'te gerçekleşmiştir.
Dipnot
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Mehra, Ram Narain (1988). Aden & Yemen, 1905-1919 (İngilizce). Agam Prakashan. s. 125.
- ^ "Statistics of the Military Effort of the British Empire" (London: HMSO, 1920). Page 777. 8,219 British and 26,205 Indian troops sent to the "Aden Theatre" from India in total.
- ^ "Statistics of the Military Effort of the British Empire" (London: HMSO, 1920). Page 778. Considering age of figures, may be underestimated. Details for British Indian Army forces in Aden: 7 officers, 500 other ranks, and 79 followers dead from all causes. 16 officers, 548 other ranks, and 4 followers wounded. 1 officer, 15 other ranks, and 3 followers missing. 6 other ranks taken prisoner. Details for British Indian Army forces in Maskat: 1 officer, 39 other ranks, and 2 followers dead from all causes. Unknown officers and followers and 16 other ranks wounded. 1 officer and 25 other ranks taken prisoner.
- ^ Mahmud Nedim 2001, s. 207.
- ^ Mahmud Nedim 2001, s. 208.
- ^ The National Archives (TNA), Foreign Office (FO), 371/2134.
- ^ "Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)", "İradeler Meclis-i Mahsus", Dosya No: 193/Gömlek No: 133; "Meclis-i Vükela", 238/14; "Babıâlî Evrak Odası", 4333/324955; Mehmed Emin, "Harb-i Umumi'de Osmanlı Cepheleri Vekâyi", Erkan-ı Harbiye Mektebi Matbaası, Beylerbeyi, 1338, s. 61
- ^ "Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi-Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekâtı 1914-1918", C VI. Genelkurmay Askeri Tarih ve Strateji Etüt Başkanlığı Askeri Tarih Yayınları, Ankara, 1978, s. 78.
- ^ Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi-Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekâtı 1914-1918, C VI, s. 88.
- ^ Mehmed Emin, Harb-i Umumi'de Osmanlı Cepheleri Vekâyi, s. 61.
- ^ Genelkurmay Askeri Tarih ve Strateji Etüt Daire Başkanlığı (ATASE), Birinci Dünya Harbi Evrakı, Klasör No: 1495/Gömlek No: 4-8.
- ^ "Yemen in 1914-18". Aden and the Yemen: general political situation, and military operations. nationalarchivesofuk. 8 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Mütakerenin Gölgesinde Kalan Bir Zafer" (PDF). Hacettepe Yemen Çalışması. Hacettepe Üniversitesi. 28 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ a b "1917 Yılında Hicaz Cephesi: Arap İsyanının Yayılması ve Medine'nin Tahliyesi Programı, Yüksel Nizamoğlu" (PDF). 27 Kasım 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2015.
Alıntı
[değiştir | kaynağı değiştir]- Akdilek, Mahmud Nedim (2001). Birinci, Ali (Ed.). Arabistan'da Bir Ömür. İstanbul: İsis Yayıncılık.
