Irak Cephesi
 | Bu maddedeki bilgilerin doğrulanabilmesi için ek kaynaklar gerekli. (Mart 2023) (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin) |
| Irak Cephesi | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| I. Dünya Savaşı Osmanlı Cephesi | |||||||
 6. Ordu unsurları Kut'ül Ammare Kuşatması sırasında. | |||||||
| |||||||
| Taraflar | |||||||
| Komutanlar ve liderler | |||||||
| |||||||
| Güçler | |||||||
| 350,000[8]–410,000+[9] | 300,000+ | ||||||
| Kayıplar | |||||||
| 92,000 | 325,000 | ||||||
Irak Cephesi (İngilizce: Mesopotamian campaign), Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı İmparatorluğu ile Britanya İmparatorluğu (çoğunlukla Hindistan Ordusu birlikleri) arasında Mezopotamya bölgesinde (günümüzdeki Irak ve kısmen İran) yürütülen askerî harekâttır. Cephe, 1914 yılında İngilizlerin Basra Körfezi kıyısında başlattıkları işgallerle açılmış ve 1918'de Mondros Mütarekesi'ne kadar sürmüştür. Petrol kaynakları ve Bağdat üzerindeki stratejik hâkimiyet çatışmaların başlıca nedenlerini oluşturmuştur. İngilizler bu süreçte ayrıca İran'ın güneyine ilerlemiş ve Ahvaz'ı da ele geçirmiştir.
Arka Plan
[değiştir | kaynağı değiştir]Britanyalılar, 15 Ekim 1914'te Bahreyn'i ve 23 Kasım 1914'te Basra’yı işgal ederek Irak Cephesi’ni açtılar. Osmanlı kuvvetleri işgale karşı koyamadı; İngilizler ayrıca İran’da Ahvaz’ı da ele geçirdiler. Bu cephedeki harekâtlarını Shimla’da bulunan Hindistan Genel Valiliği üzerinden tertip eden Britanyalılar, özellikle Hindistan’dan topladıkları askerleri cepheye sürdüler. İlk askeri hareket Fav yarımadasına yönelik oldu. Yarımada önce denizden bombardıman edildi, ardından çıkarma yapılarak ele geçirildi ve yaklaşık 300 Osmanlı askeri esir alındı.
Kûtü’l-Amâre Zaferi Öncesinde Irak-İran Cephesi Gelişmeleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Balkan Harbi ve Birinci Dünya Harbi’nde Osmanlı Devleti amaca uygun bir millî savaş hedefi tespit edememiş, savaşın kaderini Almanya’nın kaderine bağlamıştır. Alman menfaatlerine hizmet eden politikalar, özellikle İran cephesine kuvvet kaydırılmasına yol açmış, bu durum Irak cephesinin zayıflamasında anahtar rol oynamıştır.[10]
Bölgedeki Osmanlı Ordularının Durumu
[değiştir | kaynağı değiştir]Seferberlik ilanı öncesinde Irak’ta, karargâhı Bağdat’ta bulunan 4. Ordu Müfettişliğine bağlı 12. ve 13. Kolordular yer almaktaydı. Bu birlikler büyük oranda Arap erlerden oluşuyor, makineli tüfek ve modern topçu bakımından yetersizdi. Mezopotamya geri bölge kabul edildiğinden, bu birlikler harbin öncesindeki modernleşme çabalarından faydalanamamıştı.[11]
Irak ve Havalisi Genel Komutanlığı'nın Kuruluşu
[değiştir | kaynağı değiştir]Harekâtın başlaması ile birlikte Irak'taki ordu birliklerinin yapısında önemli değişiklikler yapılmış, 12. Kolordu Suriye'deki 4. Ordu'ya, 13. Kolordu da 3. Orduya bağlanmıştır. Bu değişiklik ile Irak bölgesinde önemli bir kuvvet boşluğu oluşmuştur. Irak bölgesinde 3. Kolorduuya mensup 26. Piyade Alayının taburu bulunmaktadır. Bu arada 4. Ordu Müfettişi ve Bağdat Valisi olan Cavid Paşa Başkumandanlık Vekâletine başvurarak Irak'ın savunması için hiç olmazsa 13. Kolordunun Irak'ta kalması gerektiğini bildirmiş ve bu talep üzerine Irak'ın savunulması için 13. Kolordunun 38. Tümeni Irak'ta bırakılmıştır. Daha önce bölgede bulunan 4. Ordunun yerine 38. Tümeni ile hudut ve jandarma birliklerinden oluşan "Irak ve Havalisi Genel Komutanlığı" teşkil edilmiştir. Başkumandan Vekili Enver Paşa tarafından verilen kararda ayrıca, 4. Ordu Müfettişi Cavid Paşa'nın yeni kurulan Irak ve Havalisi Umum Komutanı olarak atandığı da bildirilmektedir.[12]
1914 yılının Kasım ayında Irak'taki Türk birliklerinin genel kuvveti; 377 subay, 22.939 er, büyük çaplı tüfek, 746 küçük çaplı tüfek olmak üzere 17.948 tüfek, 445 sandık mermi, 216 kılıç, 33 top, 1170 mekkari ve 87 deveden ibarettir.[13]
İngiliz Ordularının Durumu
[değiştir | kaynağı değiştir]İngilizlerin Irak Seferi için başlangıçta görevlendirdikleri kuvvet, "D sefer kuvveti" gizli adı altında 6. (Poona) Hint Tümeni olup bütün İngiliz ordusunda mevcut bulunan 86 piyade tümeninden sadece bir tanesidir ve Irak için görevlendirilmiştir. Fransa'da kullanılmak üzere seferber edilmiş bulunan bu tümen, görülen lüzum üzerine ve üç kademe halinde Irak'a gönderilmiştir. Üç piyade tugayından meydana gelen bu tümende, tugaylardan birisi İngiliz ve üçü Hint olmak üzere dört tabur, taburlarda ise dörder bölük bulunmaktadır.[12]
İngiltere, Irak'ı ele geçirdikten sonra burayı Hindistan'a bağlamayı planlıyordu. Bu nedenle Arapları silahlandırmaktan kaçınmış ve harekâtı Hint kıtasından getirdiği birliklerle yürütmüştür. 16 Ekim 1914'te Hindistan'dan çıkan 6. (Poona) Hint Tümeni (4.500 İngiliz ve 16.000 Hint) Bahreyn'e ulaşarak, harekâtın başlangıcında bölgeye intikal etmiştir.[14]
İran Cephesi’nin Durumu
[değiştir | kaynağı değiştir]1907 İngiltere-Rusya anlaşmasına göre İran'ın kuzeyi Rus, güneyi İngiliz nüfuz bölgesi idi. Almanlar ise tarafsız bölgede propaganda ve teşkilatlanma faaliyetlerine girişmişlerdi. (bkz. Wilhelm Wassmuss) Özellikle İran jandarması ve aşiretler üzerinden kuvvet devşirmeye çalıştılar.[15] 1914 sonlarında Osmanlı kuvvetleri Tebriz ve Azerbaycan'ın batısını işgal etse de, Sarıkamış bozgunu sonrasında Ruslar yeniden bu bölgeleri ele geçirdiler.[16]
Irak Cephesinde İlk Çatışmalar
[değiştir | kaynağı değiştir]5 Kasım 1914'te İngiltere'nin Osmanlı Devleti'ne harp ilanıyla birlikte, 6 Kasım 1914'te Şattü'l-Arap ağzındaki Fav mevkiine çıkarma yaparak Irak harekâtını başlatmıştır. İngiliz 16. Tugayı, 8-10 Kasım 1914 tarihleri arasında gemilerle Şattü'l-Arap'a girerek kuvvetinin büyük kısmını Abadan'ın güneyine çıkarmış, bölgede bulunan Hudut taburu İngilizlerin baskın taarruzlarına karşısında dayanamayarak kısa sürede geri çekildi. Basra'yı savunmak isteyen Türk kuvvetleri ise İngiliz birliklerinin ve özellikle nehir filosunun üstün ateş gücü karşısında ağır zayiat vererek kuzeye doğru çekilmişler, bu arada bir taraftan cephedeki Arap erleri firar etmiş, diğer taraftan da Arap aşiretleri düşmanca hareketler içerisine girmişlerdir. Bundan dolayı Irak ve Havalisi Genel Komutanı Cavit Paşa, Basra'yı savunmaktan vazgeçip elindeki çok zayıf Türk kuvvetleriyle Dicle ve Fırat nehirlerinin birleştiği Kurna bölgesine taktik geri çekilme planını uygulamış, bundan sonra ise İngiliz ordusu 23 Kasım 1914'de Basra'yı işgal etmiştir. 4 Aralık 1914'te Kurna mevziine taarruza başlayan İngilizler yapılan muharebelerden sonra 9 Aralık 1914'te Türk kuvvetlerinin kuzeye çekilmesi ile Kurna mevziinde hakimiyet kurmuşlardır.[12]
Irak ve Havalisi Genel Komutanlığınca Kurna'nın savunmasına karar verildikten sonra mevcut kuvvetin Kurna, Mezira ve Sahrıca gibi üç bölgeye bölünmesi ve bu kuvvetlerin birbirlerinden ayrı olarak muharebeye girişmeleri, tasarlanan planın uygulanmasında güçlükler doğurduğu ve Kurna'nın düşmesine ve Türk kuvvetlerinin ayrı ayrı bölgelerde zayıf bir durumda bulunmalarına yol açmış ve 15 Kasım 1914'te Seyhan Muharebesi'nde Osmanlı kuvvetlerinin geri atılması büyük kayıplara neden olmuştur.[12]
Kurna'nın 4-8 Aralık 1914'te düşmesi ve Osmanlı kuvvetlerinin teslim olmak zorunda kalması ile birlikte Türk birliklerinin verdikleri kayıplar kesin olarak saptanamamıştır. Ancak yaklaşık olarak 60 şehit (6 subayı, 54 er), 120 yaralı [6 subay 114 er, 452 esir (52 subay, 400 er)] altı top (dört sahra, iki dağ), 776 tüfek, 22 kılıç; İngilizlerin kayıpları ise 30 ölü, 172 yaralı olmak üzere 202 kişi olarak tespit edilmiştir. Kurna'da yaşanan bu yenilgiden sonra, Irak ve Havalisi Genel Komutanlığına 3. Ordu Komutanlığından çekilen Başkomutan Vekili Enver imzali 20-21 Aralık 1914 tarihli şifreli telgrafta Irak ve Havalisi Umum Komutanlığına Yarbay Süleyman Askerî Bey'in tayin edildiği ve derhal Süleyman Askerî Bey'e devir teslim yapılması gereği bildirilmiştir.[12][17]
Süleyman Askeri'nin girişimi
[değiştir | kaynağı değiştir]20 Aralık 1914 tarihinde, Basra'yı geri almak amacıyla cephe komutanlığına atanan, Kaymakam Süleyman Bey aşiretlerden ve gönüllülerden yararlanarak topladığı kuvvetle (bkz. Osmancık Taburu), 12 Nisan 1915 tarihinde taarruz etti. Şuaybiye Muharebesi'nde başarılı olamadı, Kût'ül-Amâre'ye çekildi ve intihar etti.[18]
Selman-ı Pak Muharebesi (Kasım 1915)
[değiştir | kaynağı değiştir]Osmanlı kuvvetleri Selman-ı Pak'ta İngiliz ilerleyişini durdurdu. 22–24 Kasım 1915 tarihleri arasındaki muharebelerde İngilizler ağır kayıplar verdi. General Townshend komutasındaki İngiliz ordusu Aziziye'ye çekilmek zorunda kaldı.[19]
Kût'ül-Amâre Kuşatması (1915–1916)
[değiştir | kaynağı değiştir]Britanyalılar burayı da ele geçirip Bağdat'ı almak için, General Townshend komutasında saldırdılar. Osmanlı Kuvvetleri, Britanyalıları Selman ı Pak'ta durdurdu. Kanlı çarpışmalardan sonra Britanyalılar, 26 Kasım 1915 tarihinde çekildiler. Kut'ül Amâre'de 8 Aralık 1915'te kuşatılan İngiliz birlikleri, beş ay süren bir direnişten sonra 29 Nisan 1916'da teslim oldu. General Townshend dahil 13.399 asker esir alındı.[20]
Karşı Harekâtlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Kuşatma süresince İngilizler beş ayrı yardım harekâtı düzenledi: Sağ Sahil Muharebesi (6–8 Ocak 1916), Vadi Muharebesi (13 Ocak 1916), I. Felahiye Muharebesi (21 Ocak 1916), II. Felahiye Muharebesi (12–15 Nisan 1916), Sâbis Muharebesi (8 Mart 1916) ve III. Felahiye Muharebesi (17–18 Nisan 1916). Bu taarruzlarda İngilizler ağır kayıplar vermiş, Osmanlı savunması karşısında başarısız olmuş ve kuşatmayı yaramamıştır.[21][22]
İran Cephesi’ne Kuvvet Kaydırılması
[değiştir | kaynağı değiştir]Kuşatma sırasında Mareşal Colmar von der Goltz, İran cephesine öncelik verilmesini istedi. Osmanlı kuvvetlerinden bazı birlikler Hemedan istikametinde görevlendirildi. Bu durum, Irak cephesinin zayıflamasına yol açtı.[23]
İran Cephesi Gelişmeleri (1916)
[değiştir | kaynağı değiştir]General Baratov komutasındaki Rus kuvvetleri Ocak 1916'da Hemedan'ı, ardından Kirmanşah'ı işgal etti. Osmanlı tarafı, Rauf Bey Müfrezesi ve aşiret kuvvetleriyle mukavemet etmeye çalıştıysa da başarısız oldu. 13. Kolordu Komutanı Ali İhsan (Sabis) Bey, İran'da Osmanlı kuvvetlerini toparlamaya çalıştı.[24] Harbiye Nazırı Enver Paşa, İran üzerinden Afganistan'a uzanacak geniş çaplı bir harekât planladı; ancak bu girişim Irak cephesini zayıflattı.[25]
Kurmay Binbaşı Mehmet Emin Bey ve Hatıratı
[değiştir | kaynağı değiştir]Süleymaniye doğumlu Kurmay Binbaşı Mehmet Emin (Zeki) Bey (1880–1948), Irak Cephesi'nde 6. Ordu İstihbarat Şube Müdürü olarak görev yapmıştır. 1922'de İstanbul'da Bağdat ve Son Hadise-i Ziya’ı adlı hatıratını yayımlamıştır. 140 sayfalık bu eser, dört bölüm, dört lahika, on iki fotoğraf ve iki harita içermektedir. Eserde, 29 Nisan 1916'daki Kutü'l-Amâre Zaferi'nden 11 Mart 1917'de Bağdat'ın İngilizlerce işgaline kadar geçen süreç anlatılmaktadır.[26]
Bağdat’ın Kaybına Götüren Sebepler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Kut Zaferi'nden sonra Dicle Cephesi'nin tamamen sona erdiği düşünülerek birlikler İran'a kaydırılmıştır.
- 13. Kolordu'nun İran'a gönderilmesi, Bağdat savunmasını zayıflatmıştır.
- Başkomutanlık ve 6. Ordu Komutanı Halil (Kut) Paşa, Almanların İran politikası doğrultusunda hareket etmiştir.
- Kolordu Komutanı Kâzım Karabekir'in uyarılarına rağmen savunma hazırlıkları yapılmamıştır.
- İngilizler, 160.000 kişilik bir kuvvetle yeniden saldırıya geçmiş, Osmanlı kuvvetleri ise yaklaşık 10.000 tüfek ve 50 topla savunma yapabilmiştir.[27]
6. Ordu'nun Durumu
[değiştir | kaynağı değiştir]1916 sonundan 1917 başına kadar Osmanlı tarafı Bağdat'ın tahkimine ciddi bir hazırlık yapmamış, ancak İngiliz ordusu kapıya dayandığında (Mart 1917 başında) savunma tedbirleri gündeme alınabilmiştir. Sâbis hattı ve Ümmü't-Tubl mevzii gibi savunma noktaları geç hazırlanmış, bu da İngiliz ilerleyişini durdurmayı imkânsız kılmıştır.[28]
Bağdat’ın Düşüşü (11 Mart 1917)
[değiştir | kaynağı değiştir]- 5/6 Mart 1917 gecesi Osmanlı birlikleri Diyale Nehri'nin batısına çekildi.
- 10 Mart 1917'de yapılan Harp Meclisi'nde Kolordu Komutanı Kâzım Karabekir çekilmeyi savunurken, Halil Paşa direnmekten yanaydı.
- Sonunda çekilme kararı alındı ve 10/11 Mart gecesi Osmanlı kuvvetleri Bağdat'ı tahliye etti.
- 11 Mart 1917 sabahı İngiliz General Maude komutasındaki birlikler Bağdat'a girerek şehri işgal etti.[29][30]
Değerlendirme
[değiştir | kaynağı değiştir]Mehmet Emin Bey'e göre Bağdat'ın kaybının en büyük nedeni, Kutü’l-Amâre Zaferi’nden sonra ordunun İran’a yönlendirilmesi ve Dicle Cephesi’nin savunmasız bırakılmasıdır. Eserde, Osmanlı ordusunun fedakârca direnişine rağmen, stratejik hataların ve siyasi etkenlerin kaybı hızlandırdığı vurgulanır. Bağdat ve Son Hadise-i Ziya’ı, Irak Cephesi’nin kaybına ilişkin en önemli birincil kaynaklardan biri kabul edilmektedir.[31][32]
Bağdat’ın düşüşü yalnızca askeri bakımdan değil, siyasi ve idari sonuçları itibarıyla da yeni bir dönemin başlangıcı olmuştur. Bu kayıp, bölgedeki yönetim düzenlemelerini gündeme getirmiştir.
Mezopotamya’da İdari Düzen Arayışları (1917–1918)
[değiştir | kaynağı değiştir]Bağdat’ın İngilizler tarafından ele geçirilmesi, askeri bakımdan olduğu kadar siyasi ve idari bakımdan da yeni bir dönemi başlattı. Osmanlı kuvvetlerinin geri çekilişi, bölgedeki otorite boşluğunu derinleştirdi ve İngilizler ile Hindistan’daki sömürge idaresi arasında yönetim konusunda ciddi görüş ayrılıkları ortaya çıktı. Kut’un kaybıyla yaşanan prestij kaybı, Bağdat’ın işgaliyle kısmen telafi edilmişti; ancak Osmanlı hükümeti bu gelişme üzerine Musul’un savunulması için yeni düzenlemelere gitmek zorunda kaldı.
İngiliz işgali sonrasında General Maude, Basra’dan Bağdat’a kadar uzanan sahada fiili vali konumuna geldi. Buna karşın Dicle Kolordusu’nun siyasi sorumlusu Sir Percy Cox, vilayetin İngiliz-Hint ortak idaresi altında bulunduğunu duyurmaya teşebbüs etti. Londra ise Cox’un bu bildiriyi yayımlamasını engelledi ve Arap ileri gelenlerinden işgal yönetimine destek talep eden kendi bildirilerini yayımladı. Bu durum, Basra ve Bağdat’ın hangi otoriteye bağlanacağı meselesini gündeme getirdi.
Hindistan’daki İngiliz idaresi, bölgenin doğrudan kendi kontrolüne verilmesini talep ediyordu. Londra’daki hükümet ise Mezopotamya’nın geleceğini kendi denetimi altında tutmak istiyordu. Bu çekişme sonucunda Lord Curzon başkanlığında “Mezopotamya İdare Komitesi” kuruldu. Komite, Basra'nın doğrudan İngiliz idaresi altına alınmasına, Bağdat'ta ise geçici olarak Arap otoritesine dayalı bir yönetimin tesisine karar verdi. Söz konusu düzenlemeler, ilerleyen dönemde İngiliz manda idaresinin (Irak Mandası) temelini oluşturdu.
Ancak bu idari düzenlemeler Osmanlı'nın Musul hattındaki direnişini ortadan kaldıramadı; İngiliz ilerleyişi devam etti.
İngilizlerin İlerleyişi
[değiştir | kaynağı değiştir]İngiliz birlikleri 1917 yılı başında bekledikleri güce ulaştılar ve taarruza geçtiler. 11 Mart 1917'de General Maude yönetimindeki Britanya birlikleri Bağdat'a girerken Halil Paşa'nın komutasındaki Osmanlı askerleri şehri boşalttı. Osmanlı kuvvetlerinin Bağdat'ı geri alma teşebbüsü başarılı olamadı. Samerra'yı da ele geçiren Britanya ordusu, Musul'a doğru ilerlemeye başladı. Bağdat'ı geri almak için 6. Ordu'yla Halep'te kurulan 7. Ordu birleştirilerek General Falkenhayn komutasında Yıldırım Ordular Grubu kuruldu. Halep'te hazırlıklar sürerken, İngilizler Tikrit'e kadar ilerlediler.
İngilizlerin bu ilerleyişi Osmanlı'yı, İran'daki birliklerini de geri çekmeye mecbur bıraktı.
İran Cephesinden Çekilme ve Sonraki Gelişmeler
[değiştir | kaynağı değiştir]Kut ve Bağdat'ın kaybının ardından Osmanlı 13. Kolordusu İran'dan geri çekildi. Ruslar Hemedan'ı işgal etse de, Rusya'daki 1917 ihtilali nedeniyle cephe çöktü ve Rus kuvvetleri geri çekildi. 1918 yılı boyunca Osmanlı kuvvetleri Irak'ta geri çekilmeyi sürdürdü. 30 Ekim 1918'de Mondros Mütarekesi imzalandığında Osmanlı birlikleri Musul'un güneyine kadar çekilmişti.[33]
Böylece Osmanlı'nın son savunma hattı Musul çevresinde şekillendi. Ancak mütarekenin hemen ardından bu bölge de İngiliz işgaline uğradı.
Musul'da Britanya İşgali
[değiştir | kaynağı değiştir]1918 yılında aldıkları takviyelerle iyice güçlenen Britanya birlikleri, petrol yataklarının bulunduğu Musul'a ulaştı. Ancak, Mondros Mütarekesi'nin imzalanmasından sonra, 15 Kasım 1918 tarihinde, mütarekenin 7. maddesini dayanak göstererek Musul'a asker çıkardılar.[34][35][36][36][37] 6. Ordu Kumandanı Ali İhsan Paşa General Marshall'ın Musul'un İngilizlere terkedilmesi isteğini reddetti. Aslında General Marshall kendi hükûmetinden mütareke gereği Musul'a girilmesi gibi bir emir almamış, blöf yapıyordu. Ali İhsan Paşa önce direndi, sonra İstanbul Hükûmeti'nden gelen emre uyarak Nusaybin'e geri çekildi ve Britanyalılar çarpışmadan Musul'a asker çıkarabildiler.[38]
Stratejik değerlendirmeler
[değiştir | kaynağı değiştir]IV. Ordu Komutanı Cemal Paşa kaleme almış olduğu hatıralarında, Irak Cephesi bağlamında aşağıdaki değerlendirmeyi yapar[39]:
"Küt-ül Amare'deki İngiliz ordusunun esir düşmesinden sonra, Irak ordusunun bir kısmının alınarak İran'da fetihlerle görevlendirilmesi, sonunda Bağdat'ın düşmesine sebep olmuştu. İşte şimdi de, Kudüs ve umumiyetle Filistin tehlikede iken, son kuvvetlerimizin Bağdat'ın geri alınmasına tahsis olunması, Kudüs ve Filistin ve belki bütün Suriye'nin düşman istilasına uğramasına yol açacaktı."
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]- Kut'ül Ammare Kuşatması
- Musul Sorunu
- Irak Cephesi'nde Osmanlı İmparatorluğu'nun kuvvet kayıplarının vilayet ve ülkelere göre dağılımı
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Cemiyetü’n-Nahda el-İslâmiyye, hem Osmanlı merkezi otoritesine hem de Britanya sömürgeciliğine karşı muhalif bir çizgide hareket eden, Arap İslâmcılığı ile yerel modernleşmeci talepleri birleştiren bir yapıdır.
Dipnot
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Slot 2005, ss. 406–09
- ^ "آغا بطرس: سنحاريب القرن العشرين" (PDF). نينوس نيراري. 12 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ Ismael 1964.
- ^ Werda 1924.
- ^ "The French gave us 20,000 Lebel rifles, whilst several French officers, together with the few Russian officers who had remained behind, set about organisms our Assyro-Chaldean army, the numbers of which had grown to more than 20,000". 18 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2024.
- ^ Sluglett, Peter; Khoury, Philip (2021). A Modern History of the Yazidis: The History of a Minority Under Modernisation and Nationalism. IB Tauris. s. 83.
- ^ *World History*, p. 116
- ^ Erickson 2007, s. 154.
- ^ A naval history of World War I 1 Şubat 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Paul G. Halpern, Routledge, 1995, ISBN 1-85728-498-4, s. 132.
- ^ Levent Ünal, Kûtü’l-Amâre Zaferi Öncesi ve Sonrasında Irak-İran Cephesi Gelişmeleri, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 2019, s.39.
- ^ Ünal, a.g.e., s.39-40.
- ^ a b c d e Özlü, 2021, ss. 157–161.
- ^ Ünal, a.g.e., s.39-41.
- ^ Ünal, a.g.e., s.41-42.
- ^ Ünal, a.g.e., s.40-41.
- ^ Ünal, a.g.e., s.40.
- ^ Ünal, a.g.e., s.41-43.
- ^ Ünal, a.g.e., s.43.
- ^ Ünal, a.g.e., s.44-45.
- ^ Ünal, a.g.e., s.46-49.
- ^ Feroz Ahmad, The Ottoman Empire and the First World War, Routledge, 2014, s.126.
- ^ Zekeriya Türkmen, Birinci Dünya Savaşı’nda Irak Cephesi ve Kûtü’l-Amâre Zaferi, Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1991, s.104-108.
- ^ Ünal, a.g.e., s.50-52.
- ^ Ünal, a.g.e., s.50-53.
- ^ Ünal, a.g.e., s.53-54.
- ^ Figen Atabey, “Birinci Dünya Savaşı Irak Cephesi Hatıratından: Bağdat ve Son Hadise-i Ziya’ı”, Vakanüvis, C.4, S.2 (2019), s.545-547.
- ^ Atabey, a.g.m., s.548-551.
- ^ Atabey, a.g.m., s.552-553.
- ^ Atabey, a.g.m., s.554-556.
- ^ Ünal, a.g.e., s.55-57.
- ^ Atabey, a.g.m., s.557-558.
- ^ Ünal, a.g.e., s.61-62.
- ^ Ünal, a.g.e., s.58-60.
- ^ Ana Britanicca Ansiklopedisi, Musul Maddesi
- ^ Büyük Oyunun Eski Perdesi, Doğu Güneydoğu ve Musul Üçgeni, (1918-1923) Yaşar Ertürk[ölü/kırık bağlantı]
- ^ a b Baybars, Ergün (1975). İstiklal Mahkemeleri. Bilgi.
Konu için bak.: Mehmet Gönlübol ve Cem Sar Atatürk ve Türkiye'nin Dış Politikası, İstanbul, 1963. Ali Naci Karacan, Lozan, İkinci Baskı, İstanbul, 1971. Yusuf Hikmet Bayur, Yeni Türkiye'nin Harici Siyaseti, İstanbul, 1935. Salâhi R. Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politikası, TTK yay., Ankara, 1986
- ^ "Atatürk'ün Hatay Davası, Ercan Karakoç, Ahmet Yesevi Üniversitesi, s.99" (PDF). 27 Ekim 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2009.
- ^ "Musul'u böyle kaybettik, Radikal". 20 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2009.
- ^ -, Cemal Paşa (2006). Kabacalı, Alpay (Ed.). Hatıralar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. s. 215. ISBN 975-458-249-1.
Alıntı
[değiştir | kaynağı değiştir]- Edward J. Erickson, Ottoman Army Effectiveness in World War I: a comparative study (Routledge, New York, 2007)
- Özlü, H. (Ed.). (2021). 10 yıllık harpte askerî harekât değerlendirmeleri, 1912–1922: Makaleler, bildiriler (Haz. A. Akdoğanbulut İnsan). Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
