Şatranj

Şatranj (Arapça: شطرنج, Arapça telaffuz: [ʃaˈtˤrandʒ]; Orta Farsça çatrang sözcüğünden gelir), Sasani İmparatorluğu'nda oynanan ve modern satrancın öncüsü kabul edilen tarihî bir oyundur. Kökeni Hint oyunu Çaturanga'ya dayanır. Modern satranç ise bu oyunun 10. yüzyılda Müslüman Endülüs (modern İspanya) ve Sicilya üzerinden Avrupa'ya ulaşmasıyla zaman içinde evrilmesiyle ortaya çıkmıştır. Modern Farsçada şatranj kelimesi, doğrudan satranç anlamında kullanılmaya devam etmektedir.

Kurallar

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Şatranj başlangıç dizilimi

Şatranj oyunundaki başlangıç dizilimi modern satrançla esasen aynıydı; ancak beyaz şahın sağ veya sol tarafta konumlanması sabit bir kurala bağlı değildi. Hem modern satrançtaki gibi hem de şemada gösterildiği gibi bir dizilim mümkündü. Her iki durumda da beyaz ve siyah şah aynı dikey üzerinde yer alırdı. Oyun şu taşlarla oynanırdı:

Şatranj taşları
	şah (hükümdar)
	ferz veya vezir (danışman)
	ruh (savaş arabası; modern satrançtaki kale)
	pīl veya alfil (modern satrançtaki fil)
	asb veya feres (modern satrançtaki at)
	serbaz / piyade veya beydak (yaya asker; modern satrançtaki piyon)

Ferz'in hareketleri

Alfil'in (Fil) hareketleri, diğer taşların üzerinden atlayabilir

Şah ve piyon dışındaki şatranj taşlarının hareketlerinin birbirini tamamlaması

• Şah (Farsça "kral"), modern satrançtaki şah gibi hareket eder.
• Ferz (Vezir) ("danışman"; ayrıca fers olarak da yazılır; Arapça firz, Farsça فرزين ferzin sözcüğünden gelir), çapraz yönde tam olarak bir kare hareket eder; bu da onu oldukça zayıf bir taş yapar. Bu taş Avrupa'da "Kraliçe" (Queen) olarak yeniden adlandırılmıştır. Günümüzde bile bu taş için Rusçada ферзь (ferz), Macarcada vezér, Türkçede vezir, Farsçada vazīr ve Arapçada wazīr sözcükleri kullanılır. Xiangqi oyunundaki muhafızlarla benzerlik gösterir.
• Ruh ("savaş arabası"; Farsça رخ roh sözcüğünden gelir), modern satrançtaki kale gibi hareket eder.
• Pīl, alfil, aufin ve benzerleri ("savaş fili"; Farsça پيل pīl sözcüğünden gelir; al- eki Arapçada belirlilik takısıdır), çapraz yönde tam olarak iki kare hareket eder ve aradaki karenin üzerinden atlar. Her bir pīl tahtadaki karelerin sadece sekizde birine ulaşabilirdi ve hareket döngüleri birbirlerinden ayrık olduğu için asla birbirlerini yiyemezlerdi. Bu taş, yine "fil" olarak adlandırılan çaturanga oyununda bazen farklı bir harekete sahip olabilmekteydi. Pīl, modern satrançta yerini fil taşına bırakmıştır. Günümüzde bile bu taş İspanyolcada alfil, İtalyancada alfiere, Türkçede fil, Farsça ve Arapçada fīl ve Rusçada слон ("fil") olarak adlandırılır. Şatranj İran'dan kuzeye Rusya'ya, batıya Doğu Avrupa'ya, güneye İtalya'ya ve nihayetinde daha batıya yayılırken, taşın orijinal adı ve fil görünümü büyük ölçüde korundu. Genellikle filin dişlerini temsil eden iki küt ucu olan yuvarlak bir şekil olarak oyulurdu. Hristiyan Avrupa'da bu taş bir "piskopos" (bishop) haline geldi; çünkü Batı Avrupa'da fillere aşina olmayanlar için taşın iki ucu bir piskoposun mitrasına (başlığına) benziyordu. Piskopos formunun kullanıldığı erken bir örnek, 12. yüzyıla ait Lewis satranç figürleri setidir.
• Asb (Feres) (Farsçada günümüzde "at" anlamına gelir, Eski Farsça Asp (اسپ) kökenlidir), modern satrançtaki at gibi hareket eder.
• Piyade ("piyade eri"; Farsça پیاده piyāde sözcüğünden gelir; ayrıca Serbaz "asker" olarak da adlandırılır) Farsçadan sonra Arapçaya Beydak (بيدق) olarak geçmiştir, modern satrançtaki piyonlar gibi hareket eder ve taş yer; ancak ilk hamlede iki kare ilerleyemez. Sekizinci yataya ulaştıklarında ferze terfi ederler.

Taşlar şemalarda gösterilmiş ve notasyonda yukarıdaki tabloda belirtildiği gibi modern eşdeğer sembolleri kullanılarak kaydedilmiştir. Modern şatranj anlatımlarında şah, ruh, feres ve beydak için yaygın olarak şah, kale, at ve piyon isimleri kullanılır. Ancak, ferz ve alfil bazen farklı kabul edilerek kendilerine özgü sembollerle gösterilir.

İran şatranj takımı, sırlı çini, 12. yüzyıl Nişabur (New York Metropolitan Sanat Müzesi)

Modern satrançla kıyaslandığında başka farklılıklar da mevcuttu: Rok yapılmasına izin verilmezdi (bu hamle çok daha sonra icat edilmiştir). Rakip şahı pat durumuna düşürmek, pat yapan oyuncu için galibiyetle sonuçlanırdı. Şah hariç rakibin tüm taşlarını yemek, bir sonraki hamlede rakibin kalan son taşı yiyememesi durumunda galibiyet sayılırdı; aksi takdirde İslam dünyasının çoğunda bu durum beraberlik olarak kabul edilirdi (Medine hariç, orada galibiyet sayılırdı).

Şah ve piyon hariç ana şatranj taşlarının olası hareketleri birbirini tamamlar niteliktedir ve sağdaki şekilde gösterildiği üzere 5x5'lik bir ızgaranın merkezi konumuna göre herhangi bir eksiklik veya fazlalık olmaksızın mevcut tüm kareleri işgal eder.

Ayrıca bakınız

• Satranç tarihi
• Timur satrancı

Kaynakça

Bibliyografya

• Murray, H. J. R. (1913). A History of Chess (Reissued bas.). Oxford University Press. ISBN 0-19-827403-3.