I. Dünya Savaşı Batı Cephesi
| Batı Cephesi | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| I. Dünya Savaşı I. Dünya Savaşı'nda Avrupa cepheleri | |||||||
_2.jpg) Saat yönüne doğru: Royal Irish Rifles askerleri, Birinci Somme Muharebesi'nin ilk günü siper savaşı öncesinde siperde yoğunlaşırken; bir Britanyalı asker, Somme’un ilk gününde yaralı yoldaşını savaş alanından taşırken; Ginchy Muharebesi sırasında genç bir Alman askeri; Amerikalı piyadeler bir Alman sığınağını basarken; bir Alman Gotha G.IV ağır bombardıman uçağı; Meuse-Argonne Taarruzu sırasında Amerikalı birlikler, Renault FT tanklarıyla Argonne Ormanı’nda cephe hattına ilerlerken. | |||||||
| |||||||
| Taraflar | |||||||
| |||||||
| Komutanlar ve liderler | |||||||
 Joseph Joffre Robert Nivelle Philippe Pétain Ferdinand Foch  John French Douglas Haig |
 Erich von Falkenhayn Paul von Hindenburg Erich Ludendorff Wilhelm Groener | ||||||
| Güçler | |||||||
| 13.250.000[1] | |||||||
| Kayıplar | |||||||
7.500.000
Askerî ölümler: 2.041.000
|
5.500.000
Askerî ölümler: 1.495.000
| ||||||
.svg){kind=small}
Batı Cephesi, I. Dünya Savaşı sırasında başlıca savaş alanlarından biriydi. Ağustos 1914’te savaşın başlamasının ardından Alman İmparatorluk Ordusu, Lüksemburg ve Belçika’yı işgal ederek Batı Cephesi’ni açtı, ardından Fransa’nın önemli sanayi bölgelerinin askerî kontrolünü ele geçirdi. Alman ilerleyişi I. Marne Muharebesi ile durduruldu. Denize Doğru Yarış’ın ardından her iki taraf da Kuzey Denizi’nden Fransa’nın İsviçre sınırına kadar uzanan, meandırlı bir siper hattı boyunca mevzilendi; bu hattın konumu, 1917’nin başları ve 1918 dışında fazla değişmedi.
1915 ile 1917 arasında bu cephede birçok taarruz gerçekleştirildi. Hücumlar büyük çaplı topçu bombardımanları ve yığınak hâlindeki piyade hücumlarını içeriyordu. Siper tahkimatları, makineli tüfek yuvaları, dikenli tel ve topçu ateşi, taarruz ve karşı taarruzlarda tekrar tekrar ağır kayıplar verdirdi ve kayda değer ilerleme sağlanamadı. Bu taarruzların en kanlılarından bazıları, 1916’da toplam 700.000 kayıpla Verdun Muharebesi, yine 1916’da bir milyondan fazla kayıpla Somme Muharebesi ve 1917’de 487.000 kayıpla Passchendaele Muharebesi idi.[10][11]
Batı Cephesi’ndeki siper savaşının çıkmazını aşmak için, her iki taraf da yeni askerî teknolojiler denedi; bunlar arasında zehirli gaz, tayyareler ve tanklar bulunuyordu. Daha iyi taktiklerin benimsenmesi ve batıdaki orduların kümülatif olarak zayıflaması, 1918’de hareketliliğin geri dönüşünü sağladı. 1918’deki Alman Bahar Taarruzu, Brest-Litovsk Antlaşması sayesinde mümkün oldu; bu antlaşma İttifak Devletleri ile Rusya Cumhuriyeti ve Romanya Krallığı arasında Doğu Cephesi’ndeki savaşı sona erdirmişti. Kısa ve yoğun “kasırga” bombardımanları ve sızma taktikleri kullanan Alman orduları batıya doğru yaklaşık 100 kilometre (60 mil) ilerledi; bu, 1914’ten beri her iki tarafın da en derin ilerleyişi oldu, fakat başarı kısa sürdü.
1918’de Yüz Gün Taarruzu sırasında İtilaf ordularının durdurulamaz ilerleyişi, Alman ordularının ani çöküşüne yol açtı ve Alman komutanları yenilginin kaçınılmaz olduğuna ikna etti. Alman hükûmeti, 11 Kasım 1918 Ateşkesi ile teslim oldu; barış şartları 1919’da Versailles Barış Antlaşması ile belirlendi.
1914
[değiştir | kaynağı değiştir]Savaş Planları – Sınır Muharebeleri
[değiştir | kaynağı değiştir]
Batı Cephesi, Avrupa’nın en güçlü askerî kuvvetlerinin, Alman ve Fransız ordularının karşılaştığı ve Birinci Dünya Savaşı’nın sonucunun tayin edildiği yerdi.[12] Savaşın başlangıcında Alman Ordusu, batıda yedi, doğuda bir sefer ordusu ile, Schlieffen Planı’nın değiştirilmiş bir versiyonunu icra etti; Fransız sınır hattındaki tahkimatları aşarak tarafsız Belçika üzerinden hızla ilerledi, ardından güneye dönerek Fransa’ya saldırdı ve Fransız Ordusunu kuşatarak Alman sınırında tuzağa düşürmeye teşebbüs etti.[13] Belçika’nın tarafsızlığı, Britanya tarafından Londra Antlaşması (1839) ile garanti altına alınmıştı; bu sebeple Britanya, 4 Ağustos gece yarısında verdiği ültimatomun süresinin dolmasıyla savaşa katıldı. Alman generalleri Alexander von Kluck ve Karl von Bülow’un orduları 4 Ağustos 1914’te Belçika’ya taarruz etti. Lüksemburg, 2 Ağustos’ta mukavemetsiz işgal edilmişti. Belçika’daki ilk muharebe Liège Muharebesi idi; 5–16 Ağustos arasında süren bir kuşatma. Liège güçlü tahkimatlara sahipti ve Bülow komutasındaki Alman Ordusunu direnciyle şaşırttı. Alman ağır topçusu birkaç gün içinde ana kaleleri tahrip edebildi.[14] Liège’in düşüşünün ardından Belçika sefer ordusunun büyük kısmı Anvers’e çekildi; Namur garnizonu tecrit edildi ve Belçika başkenti Brüksel, 20 Ağustos’ta Almanların eline geçti. Alman ordusu Anvers’i bypass etse de, burası hâlâ yan kanat için tehdit teşkil etmekteydi. Namur’da 20–23 Ağustos arasında bir başka kuşatma icra edildi.[15]
Fransızlar sınır hattında beş ordu konuşlandırdı. Plan XVII, Alsace–Lorraine’in ele geçirilmesini hedefliyordu.[16] 7 Ağustos’ta VII. Kolordu, Mulhouse ve Colmar’ı almak için Alsace’a hücum etti. Esas taarruz, 14 Ağustos’ta Birinci ve İkinci Orduların Lorraine’de Sarrebourg-Morhange yönünde ilerlemesiyle başladı.[17] Schlieffen Planı’na uygun biçimde Almanlar ağır kayıplar verdirdikten sonra yavaşça geri çekildi. Fransız Üçüncü ve Dördüncü Orduları Saar Nehri’ne yöneldi ve Saarburg’u zapt etmeye teşebbüs etti; Briey ve Neufchateau’ya saldırdıysa da püskürtüldü.[18] Fransız VII. Kolordusu, Mulhouse’u 7 Ağustos’ta kısa bir muharebeden sonra, ardından 23 Ağustos’ta tekrar aldı, fakat Alman ihtiyat kuvvetleri Mulhouse Muharebesi’nde Fransızları iki kez geri çekilmeye zorladı.[19]
Alman Ordusu Belçika boyunca ilerlerken sivilleri katletti ve köyleri yaktı. “Toplu mesuliyet”in sivil halka tatbiki, İtilaf saflarında daha da bir dayanışma yarattı. Gazeteler Alman işgalini, sivillere yönelik şiddeti ve mülklerin tahribini kınadı; bu olaylar “(Belçika’nın Tecavüze Uğraması)” adıyla anıldı.[20][d] Belçika, Lüksemburg ve Ardenler üzerinden yürüyen Almanlar, Ağustos sonlarında kuzey Fransa’ya girdi ve burada Joseph Joffre komutasındaki Fransız Ordusu ve Britanya Seferî Kuvveti’nin tümenleri ile karşılaştı. Mareşal Sir John French komutasındaki birlikler de cephedeydi. Sınır Muharebeleri adıyla bilinen bir dizi muharebe icra edildi; bunlar arasında Charleroi Muharebesi ve Mons Muharebesi yer alır. İlki Fransız Beşinci Ordusu’nun Alman 2. ve 3. Ordularınca neredeyse imhasıyla sonuçlandı; ikincisi ise Alman ilerleyişini bir günlüğüne geciktirdi. Ardından bir Büyük Geri Çekiliş yaşandı; Le Cateau Muharebesi, Maubeuge Kuşatması ve St. Quentin Muharebesi (ilk Guise Muharebesi olarak da anılır) gibi çatışmalar meydana geldi.[22]
Birinci Marne Muharebesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Alman Ordusu, Paris’in 70 km (43 mi) yakınına kadar geldi, fakat (6–12 Eylül) tarihlerinde cereyan eden I. Marne Muharebesi’nde Fransız ve Britanya birlikleri, 1. ve 2. Alman Orduları arasında beliren boşluktan istifade ederek Almanları geri çekilmeye mecbur bıraktı ve Fransa’daki Alman taarruzu sona erdi.[23] Alman Ordusu, Aisne Nehri’nin kuzeyine çekildi ve burada mevzilenerek, üç yıl sürecek statik Batı Cephesi’nin temellerini attı. Bu Alman ricatının ardından taraflar karşılıklı kuşatma manevralarına girişti; Denize Yarış denilen süreçte siper hatları İsviçre sınırından Kuzey Denizi’ne kadar hızla uzatıldı.[24] Alman işgali altındaki topraklar, Fransa’nın dökme demir üretiminin %64’ünü, çelik üretiminin %24’ünü ve kömür madenciliğinin %40’ını barındırıyordu – bu da Fransız sanayisine ağır bir darbe indirdi.[25]
İtilaf tarafında, nihai hatlar her ulusun ordusunun cephede bir kesimi savunmasıyla tesis edildi. Kuzeyde sahilden itibaren başlıca kuvvetler Belçika, Britanya İmparatorluğu ve ardından Fransa idi. Ekim ayında Yser Muharebesi’nin ardından Belçika Ordusu, kıyı boyunca Batı Flandre’de 35 km (22 mi) uzunluğunda bir hattı, Yser ve Ieperlee boyunca Nieuwpoort’tan Boezinge’ye kadar olan kesimi kontrol ediyordu; bu hat Yser Cephesi olarak bilindi.[26] Aynı esnada Britanya Sefer Kuvveti, daha merkezi bir mevziden yan kanatta konuşlandı.[27]
Birinci Ypres Muharebesi
[değiştir | kaynağı değiştir]19 Ekim’den 22 Kasım’a kadar Alman kuvvetleri, 1914’teki son büyük yarma teşebbüsünü Birinci Ypres Muharebesi sırasında gerçekleştirdi; muharebe karşılıklı yüksek zayiatlarla sonuçlanan bir çıkmazla bitti.[28] Bu muharebenin ardından Erich von Falkenhayn, Almanya’nın artık sırf askerî yollarla zafer kazanamayacağını değerlendirerek 18 Kasım 1914’te diplomatik bir çözüm çağrısında bulundu. Şansölye Theobald von Bethmann Hollweg, Doğu Cephesi yüksek komutanı Generalfeldmarschall Paul von Hindenburg ve yardımcısı Erich Ludendorff, yine de kesin muharebelerle zaferin mümkün olduğuna inanmaktaydılar. Polonya’daki Lodz taarruzu (11–25 Kasım) sırasında Falkenhayn, Rusların barış tekliflerine daha yatkın hâle getirilebileceğini umdu. Bethmann Hollweg ile görüşmelerinde Falkenhayn, Almanya ve Rusya arasında çözümsüz bir ihtilaf olmadığını, Almanya’nın gerçek düşmanlarının Fransa ve Britanya olduğunu düşünüyordu. Rusya ile sınırlı tavizler karşılığında bir barışın mümkün göründüğünü, Fransa ile de benzer bir müzakere neticesinde Almanya’nın Avrupa kaynaklarını Britanya’ya karşı uzun bir savaşta kullanabileceğini öne sürdü. Hindenburg ve Ludendorff ise Rusya’nın, kümülatif tesir yaratacak bir dizi muharebe ile mağlup edilebileceğine inanıyordu; ardından Almanya’nın Fransa ve Britanya’yı nihayete erdirebileceğini savunuyorlardı.[29]
Siper Harbi
[değiştir | kaynağı değiştir]
1914’teki siper harbi, yeni olmamakla beraber, hızla gelişti ve yüksek derecede savunma imkânı sağladı. İki önde gelen tarihçiye göre:
- Siperler, daha uzun, daha derin ve çelik, beton ve dikenli tel ile eskisinden daha iyi korunmuştu. Bu siperler, müstahkem hatlardan çok daha güçlü ve etkiliydi; zira bunlar, birbirine bağlantılarla bağlanmış, bazen dört ya da beş paralel hat hâlinde kesintisiz bir ağ meydana getiriyordu. En ağır topçuların menzilinden uzak, yerin derinliklerine kazılıyorlardı… Eski manevralarla büyük meydan muharebeleri artık söz konusu olamazdı. Ancak topçu bombardımanı, lağım kazma ve hücum ile düşman sarsılabilirdi; bunların da kayda değer bir sonuç doğurması için muazzam ölçekte icra edilmesi gerekiyordu. Aslında Alman hatlarının Fransa’da asla yarılamayacağı bile söylenebilirdi; eğer Almanlar kaynaklarını sonuçsuz taarruzlarda heba etmemiş ve deniz ablukası zamanla ikmal yollarını kesmemiş olsaydı. Böyle bir savaşta hiçbir general, onu ölümsüz kılacak tek bir darbe indiremezdi; “savaşın şerefi” siperlerin ve sığınakların çamuruna gömülmüştü.[30]
1915
[değiştir | kaynağı değiştir]
Kıyı ile Vosges arasındaki hat üzerinde, Noyon çıkıntısı adı verilen ve Compiègne yakınlarında Alman ilerlemesinin en ileri noktasındaki Fransız kasabasına nispet edilen batıya doğru bir şişkinlik bulunmaktaydı. Joffre’un 1915 için planı, bu çıkıntının her iki kanadına taarruz ederek kesilmesiydi.[31] Dördüncü Ordu, 20 Aralık 1914 – 17 Mart 1915 arasında Champagne’da taarruz etmişti, fakat Fransızlar aynı zamanda Artois’de saldırıya geçemedi. Onuncu Ordu kuzey taarruz kuvvetini teşkil etti ve Loos ile Arras arasında 16 km (9,9 mi) genişliğinde bir cephede Douai ovasına doğru doğuya hücum edecekti.[32] 10 Mart’ta, Artois bölgesindeki daha geniş çaplı taarruzun bir parçası olarak Britanya Ordusu, Aubers Sırtı’nı ele geçirmek için Neuve Chapelle Muharebesi’ni yaptı. Hücum, 2 mi (3,2 km) cephede dört tümen tarafından icra edildi. Sadece 35 dakika süren şiddetli bir bombardımanın ardından köy dört saat içinde zapt edildi. İkmal ve muhabere güçlükleri sebebiyle ilerleyiş yavaşladı. Almanlar ihtiyatlarını getirdi ve karşı taarruza geçerek sırtın ele geçirilmesi teşebbüsünü önledi. Britanyalılar topçu mühimmatlarının yaklaşık üçte birini kullanmış olduğundan, General Sir John French başarısızlığın sebebini 1915 Mermi Krizi’ne bağladı; erken safhadaki başarıya rağmen.[33][34]
Gaz Harbi
[değiştir | kaynağı değiştir]Tarafların tümü, harpte kimyasal silah kullanımını yasaklayan 1899 ve 1907 Lahey Sözleşmeleri’ni imzalamıştı. 1914’te Fransızlar ve Almanlar, çeşitli göz yaşartıcı gazları küçük ölçekli olarak kullanmayı denediler; bu gazlar erken sözleşmelerde açıkça yasaklanmamıştı fakat etkisizdi.[35] Batı Cephesi’nde daha öldürücü kimyasal silahların ilk kullanımı, Belçika’daki Ypres yakınlarında Fransızlara karşı oldu. Almanlar, daha önce doğuda Humin-Bolimów Muharebesi’nde Ruslara karşı gaz kullanmışlardı.[36]
Almanların Fransız ve Britanyalılarla çıkmazı muhafaza etme planlarına rağmen, Württemberg Dükü Albrecht, 4. Ordu komutanı olarak, Kasım 1914’teki Birinci Ypres Muharebesi sahasında yeni bir taarruz planladı. İkinci Ypres Muharebesi, Nisan 1915’te, Doğu Cephesi’ndeki saldırılardan dikkati başka tarafa çekmek ve Fransız-Britanya planlarını bozmak amacıyla tertiplendi. İki günlük bombardımanın ardından Almanlar, muharebe alanına 168 emperyal ton (171 t) klordan müteşekkil ölümcül bir bulut saldı. Klor, esasen güçlü bir tahriş edici olmakla birlikte, yüksek yoğunlukta veya uzun süre maruziyette boğulmaya sebep olabiliyordu. Havadan ağır olduğu için gaz, kimseye ait olmayan araziyi aşarak Fransız siperlerine sürüklendi.[37] Yeşilimsi sarı bulut, bazı müdafileri öldürmeye başladı; arka saflardakiler ise panik içinde kaçtı ve İtilaf hattında 3,7-mil (6 km)’lik savunmasız bir gedik açıldı. Almanlar bu seviyede bir başarıya hazırlıksızdı ve açığı değerlendirecek yeterli ihtiyatları yoktu. Sağ kanattaki Kanadalı birlikler, sol kanatlarını geri çekip Alman ilerleyişini durdurdu.[38] İki gün sonra tekrar edilen gaz saldırısı, Fransız-Britanya hattının 3,1 mi (5 km) geri çekilmesine yol açtı fakat fırsat heba edilmişti.[39]
Bu taarruzun başarısı tekrar edilemedi, zira İtilaf devletleri gaz maskeleri ve diğer karşı tedbirler geliştirdi. Bu tedbirlerin başarısına örnek olarak, bir yıl sonra 27 Nisan’da Hulluch Gaz Saldırıları sırasında, Ypres’in 40 km (25 mi) güneyinde, 16. (İrlanda) Tümeni’nin birkaç Alman gaz saldırısına dayanması verilebilir.[40] Britanyalılar karşılık olarak kendi klor gazlarını geliştirdi ve Eylül 1915’te Loos Muharebesi’nde kullandı. Değişken rüzgârlar ve tecrübesizlik, Almanlardan çok Britanyalı kayıplara sebep oldu.[41] Fransız, Britanya ve Alman kuvvetleri savaşın geri kalanında gaz saldırılarını artırdı; 1915’te daha ölümcül fosgen, 1917’de ise günlerce kalıcı olabilen ve yavaş, acı verici ölümlere yol açan hardal gazı geliştirildi. Karşı tedbirler de gelişti ve çıkmaz devam etti.[42]
Hava Harbi
[değiştir | kaynağı değiştir]Hava muharebesine mahsus tayyareler 1915’te hizmete girdi. Tayyareler zaten keşif maksadıyla kullanılıyordu ve 1 Nisan’da Fransız pilot Roland Garros, pervane kanatçıkları arasından öne doğru ateş eden bir makineli tüfek kullanarak ilk kez bir düşman tayyaresini düşürdü. Bu, mermileri saptırmak için pervane kanatçıklarının kabaca güçlendirilmesiyle başarıldı.[43] Birkaç hafta sonra Garros Alman hatlarının gerisine mecburî iniş yaptı. Uçağı ele geçirilip Hollandalı mühendis Anthony Fokker’e gönderildi; Fokker kısa sürede önemli bir geliştirme olan ateş kesici dişliyi icat etti. Bu sistemde makineli tüfek, pervane kanatları ateş hattından çıktığında ateş ediyordu. Bu yenilik süratle hizmete sokuldu; Fokker E.I (Eindecker – tek kanatlı, Mark 1) uçağı, makul azami hızla etkin silahı birleştiren ilk tek kişilik avcı uçağı oldu. Max Immelmann, 1 Ağustos’ta bir Eindecker ile ilk teyitli zaferini kazandı.[44] Her iki taraf da savaşın sonuna kadar daha iyi silahlar, motorlar, gövdeler ve malzemeler geliştirdi. Bu süreç, hava muharipleri arasında as kültünü de doğurdu; en meşhuru Manfred von Richthofen (Kızıl Baron) idi. Ancak yaygın kanaatin aksine, uçaksavar harbi savaş boyunca avcılardan daha çok kayıp verdirdi.[45]
Bahar Taarruzu
[değiştir | kaynağı değiştir]
Baharın son İtilaf taarruzu İkinci Artois Muharebesi oldu; hedef, Vimy Sırtı’nı zapt ederek Douai ovasına ilerlemekti. Fransız Onuncu Ordusu, altı gün süren bombardımanın ardından 9 Mayıs’ta hücuma geçti ve 5 kilometre (3 mi) ilerleyerek Vimy Sırtı’nı aldı. Alman takviyeleri karşı taarruz etti ve Fransız yedekleri geride tutulduğundan ve hücumun başarısı beklenmedik olduğundan, Fransızlar başlangıç hatlarına doğru geri sürüldü. 15 Mayıs’a gelindiğinde ilerleyiş durmuştu; muharebeler 18 Haziran’a kadar sürdü.[46] Mayıs ayında Alman Ordusu, La Ville-aux-Bois’da yeni bir savunma sistemini tasvir eden bir Fransız belgesi ele geçirdi. Ağır tahkim edilmiş ön hatta dayanmak yerine, savunma bir dizi kademeli hat şeklinde düzenlenmişti. Ön hat, seyrek tutulmuş ileri karakollardan ibaretti; bunlar bir dizi destek noktası ve korunaklı ihtiyatlarla pekiştirilmişti. Eğilimli arazi mevcutsa, askerler koruma için arka yamaçlarda konuşlandırılıyordu. Savunma, tümen seviyesinde topçu komutasıyla tam entegre edilmişti. Alman yüksek komutasının üyeleri, bu yeni düzeni olumlu karşıladı; daha sonra bu sistem, İtilaf taarruzlarına karşı esnek derinlemesine savunma doktrininin temeli oldu.[47][48]
1915 sonbaharında “(Fokker Felaketi)” cephede tesir göstermeye başladı; İtilaf keşif tayyareleri neredeyse gökten silindi. Bu keşif tayyareleri, topçu ateşini yönlendirmek ve düşman tahkimatlarını fotoğraflamak için kullanılıyordu fakat şimdi İtilaf kuvvetleri, Alman avcıları sebebiyle neredeyse kör kalmıştı.[49] Ancak Alman hava üstünlüğünün tesiri, onların esasen savunma doktrini benimsemeleri sebebiyle sınırlı kaldı; zira genellikle kendi hatları üzerinde kalmayı, İtilaf topraklarında çarpışmaya tercih ettiler.[50]
Sonbahar Taarruzu
[değiştir | kaynağı değiştir]Eylül 1915’te İtilaf, Fransızların Üçüncü Artois Muharebesi, İkinci Champagne Muharebesi ve Britanyalıların Loos’taki taarruzuyla yeni bir hücuma geçti. Fransızlar yazı bu harekâta hazırlanarak geçirmiş, Britanyalılar ise cephede daha çok sorumluluk alarak Fransız kuvvetlerinin taarruza serbest kalmasını sağlamıştı. hava fotoğrafçılığı yoluyla dikkatle hedeflenen bombardıman, 22 Eylül’de başladı. Esas Fransız hücumu, 25 Eylül’de başladı ve tel engelleri ile makineli tüfek yuvalarına rağmen ilk aşamada ciddi ilerleme kaydedildi. Almanlar geri çekilmek yerine, 8,0 km (5 mi) derinliğe kadar uzanan savunma bölgelerinden oluşan yeni bir derinlemesine savunma sistemi benimsedi.[51]
25 Eylül’de Britanyalılar, Üçüncü Artois Muharebesi’nin bir parçası olan Loos Muharebesi’ne başladı. Hücum, 250.000 mermilik dört günlük bir topçu bombardımanı ve 5.100 klor silindirinin salıverilmesiyle önlendi.[52][53] Taarruz, ana hücumda iki kolordu ve Ypres’te iki kolordunun sahte taarruzlarını içeriyordu. Britanyalılar ağır kayıplar verdi; özellikle makineli tüfek ateşi altında çok kayıp yaşandı ve mühimmat tükendiğinde sadece sınırlı kazanımlar sağlandı. 13 Ekim’de yenilenen hücum da çok az sonuç verdi.[54] Aralık ayında French’in yerine General Douglas Haig Britanya kuvvetlerinin başkomutanı olarak atandı.[55]
1916
[değiştir | kaynağı değiştir]
Falkenhayn, artık bir yarma harekâtının mümkün olmayabileceğine inandı ve bunun yerine Fransızlara ağır kayıplar verdirerek bir mağlubiyet dayatmaya odaklandı.[56] Onun yeni hedefi “Fransa’yı kan içinde bırakmak” idi.[57] Bu doğrultuda iki yeni strateji benimsedi. İlki, sınırsız denizaltı harbi yoluyla İtilaf’ın denizaşırı ikmal yollarını kesmekti.[58] İkincisi ise Fransız ordusuna azamî kayıp verdirmek için, Fransızların gerek stratejik gerekse millî gurur sebepleriyle terk edemeyeceği bir noktaya taarruz etmekti. Bu sebeple Verdun seçildi; burası, etrafı bir dizi kaleyle çevrili önemli bir istihkâm olup Alman hatlarına yakın bulunuyordu ve Paris’e doğrudan yolu koruyordu.[59]
Falkenhayn, topçu ateşini yoğunlaştırmak ve bir karşı taarruzda yarılmayı önlemek için cephenin genişliğini 5-6 kilometre (3-4 mi) ile sınırladı. Ayrıca muharebenin sürekliliğini sağlamak için sadece yeterli miktarda asker sevk ederek ana ihtiyat üzerinde sıkı kontrolü muhafaza etti.[60] Taarruz hazırlıkları çerçevesinde Almanlar, kale yakınında yoğun bir tayyare yığınağı yaptı. İlk safhada, Fransız uçaklarını hava sahasından temizlediler; böylece Alman topçu keşif tayyareleri ve bombardıman uçakları engellemesiz faaliyet gösterdi. Mayıs ayında Fransızlar, üstün Nieuport avcılarıyla donatılmış escadrilles de chasse filolarını konuşlandırarak karşılık verdi ve Verdun semaları, her iki tarafın hava üstünlüğü için çarpıştığı bir muharebe alanına dönüştü.[61]
Verdun Muharebesi
[değiştir | kaynağı değiştir]
Verdun Muharebesi, 21 Şubat 1916’da, kar ve tipiden dolayı dokuz günlük bir gecikmenin ardından başladı. Sekiz saat süren yoğun bir topçu bombardımanından sonra Almanlar, Verdun ve kalelerine yavaşça ilerlerken fazla direniş beklemiyorlardı.[62] Zaman zaman Fransız direnişiyle karşılaşıldı. Almanlar Douaumont Kalesi’ni aldılar; 28 Şubat itibarıyla takviye kuvvetler Alman ilerleyişini durdurdu.[63]
Almanlar, Fransız topçu mevzilerini ateş altına alan Meuse’un batı kıyısındaki Le Mort Homme tepesine yöneldi. Harekâtın en yoğun muharebelerinden sonra tepe, Mayıs sonlarında Almanların eline geçti. Verdun’daki Fransız komutası, savunmacı Philippe Pétain’den hücum yanlısı Robert Nivelle’e geçti. Fransızlar 22 Mayıs’ta Douaumont Kalesi’ni geri almaya teşebbüs etti ancak kolayca püskürtüldüler. Almanlar 7 Haziran’da Vaux Kalesi’ni ele geçirdi ve difosgen gazının yardımıyla Verdun önlerindeki son sırtın 1 kilometre (1.100 yd) yakınına kadar ilerledi; 23 Haziran’da durduruldular.[64]
Yaz boyunca Fransızlar yavaş yavaş ilerledi. Yuvarlanan baraj ateşi taktiğinin geliştirilmesiyle Fransızlar Kasım’da Vaux Kalesi’ni geri aldılar; Aralık 1916’ya gelindiğinde 42 tümeni muharebeye sokarak Almanları Douaumont Kalesi’nin 21 kilometre (13 mi) gerisine püskürttüler. Verdun Muharebesi – “Verdun Kıyma Makinesi” veya “Meuse Değirmeni” olarak da bilinir[65] – Fransız azim ve fedakârlığının sembolü oldu.[66]
Somme Muharebesi
[değiştir | kaynağı değiştir]
İlkbaharda, İtilaf komutanları, Fransız Ordusu’nun Verdun’daki büyük kayıplara dayanma kudretinden endişe etmekteydi. Somme Nehri çevresinde taarruz planları, esas yükü Britanyalıların üstleneceği şekilde değiştirildi. Bu, Fransızların üzerindeki baskıyı hafifletmekle birlikte, ağır kayıplar veren Ruslara da yardım anlamına gelecekti. 1 Temmuz’da, bir haftalık yoğun yağmurun ardından Britanya tümenleri Picardy’de Albert Muharebesi ile Somme Muharebesi’ni başlattı; sağ kanatlarında beş Fransız tümeni destek verdi. Hücumdan önce yedi gün süren ağır bir topçu bombardımanı yapılmıştı. Tecrübeli Fransız birlikleri ilerlemeyi başardı; fakat Britanya topçusu, planlandığı ölçüde dikenli telleri parçalayamadı veya Alman siperlerini tahrip edemedi. Britanyalılar, ordularının tarihinde tek günde en yüksek kaybı verdiler: yaklaşık 57.000 ölü, yaralı ve kayıp.[67]
Verdun’dan çıkarılan dersle İtilaf’ın taktik hedefi hava üstünlüğü oldu; Eylül’e kadar Alman tayyareleri Somme semalarından süpürüldü. İtilaf hava taarruzunun başarısı, Alman hava kuvvetlerinin yeniden düzenlenmesine yol açtı ve her iki taraf, bireysel çarpışmalar yerine büyük tayyare birlikleri kullanmaya başladı.[68] Muharebe, Temmuz ve Ağustos boyunca Alman hatlarının takviye edilmesine rağmen Britanyalıların kısmi başarılarıyla sürdü. Ağustos’ta General Haig, bir yarma harekâtının imkânsız olduğuna hükmederek taktikleri küçük birlik hareketlerine çevirdi.[69] Bu yöntem, büyük bir topçu bombardımanına hazırlık için cephe hattını düzeltmeyi amaçlıyordu.[70]
Somme Muharebesi’nin son safhası, savaş meydanında ilk kez tank kullanımını gördü.[71] İtilaf Devletleri Kurmayları, 13 Britanya ve İmparatorluk tümeni ile dört Fransız kolordusunu içeren bir taarruz hazırladı. Hücum, yer yer 3.200,400-4,115 metre (3.500-4,500 yd) ilerleme sağladı; fakat tanklar sayıca az ve mekanik bakımdan güvenilmezdi.[72] Muharebenin son safhası Ekim ve Kasım başında gerçekleşti; yine sınırlı kazanımlar sağlanırken ağır kayıplar verildi. Somme Muharebesi toplamda sadece 8 kilometre (5 mi)’lik bir yarma sağladı ve asıl hedeflere ulaşamadı. Britanyalılar yaklaşık 420.000, Fransızlar 200.000 kayıp verdi. Alman kayıplarının 465.000 olduğu tahmin edilmekteyse de bu rakam tartışmalıdır.[73]
Somme, piyade teşkilatı ve taktiklerinde büyük yeniliklere doğrudan yol açtı. 1 Temmuz’un korkunç kayıplarına rağmen bazı tümenler, az kayıpla hedeflerine ulaşabildi. Zayiat ve başarıların sebepleri incelenerek, Britanya savaş ekonomisi yeterli donanımı sağladığında, ordu taktik temel birim olarak bölüğü benimsedi; bu, Fransız ve Alman ordularına benziyordu. Somme esnasında Britanyalı üst komutanlar, manevra için en küçük birimin 120 kişilik bölük olduğunu savunuyordu; bir yıl geçmeden 10 kişilik manga, bu rolü üstlenmişti.[74]
Hindenburg Hattı
[değiştir | kaynağı değiştir]
Ağustos 1916’da Batı Cephesi’ndeki Alman liderliği değişti; Falkenhayn istifa etti, yerine Hindenburg ve Ludendorff geçti. Yeni liderler, Verdun ve Somme muharebelerinin Alman Ordusu’nun taarruz gücünü tükettiğini kısa sürede fark ettiler. Batıda Alman Ordusu’nun 1917’nin büyük kısmında stratejik savunmaya geçmesine, Merkezî Devletler’in başka cephelerde taarruza kalkmasına karar verdiler.[75]
Somme muharebesi sırasında ve kış aylarında Almanlar, Noyon Çıkıntısı gerisinde “Hindenburg Hattı” denilen bir istihkâm inşa ettiler. Bu hat, 1915’teki savunma muharebelerinden itibaren geliştirilen prensipleri, Eingreif tümenleri dâhil olmak üzere, ihtiva ediyordu.[76] Amaç, Alman cephesini kısaltarak 10 tümeni başka görevler için serbest bırakmaktı. Bu tahkimat hattı, Arras’tan St. Quentin’e kadar uzanıyor ve cepheyi yaklaşık 50 kilometre (30 mi) kısaltıyordu.[75] Britanyalı uzun menzilli keşif tayyareleri, Hindenburg Hattı’nın inşasını ilk kez Kasım 1916’da tespit etti.[77]
1917
[değiştir | kaynağı değiştir]
Hindenburg Hattı, Alman ön hattının 2 mi (3,2 km) ila 30 mi (48 km) gerisinde inşa edildi.[78] 25 Şubat’ta hattın batısındaki Alman orduları Alberich Harekâtı kapsamında geri çekilmeye başladı ve 5 Nisan’da tahliyeyi tamamladı; geride İtilaf tarafından işgal edilecek yakıp yıkma sahası bıraktı. Bu geri çekilme, Noyon çıkıntısının her iki kanadına taarruz etmeyi öngören Fransız stratejisini hükümsüz kıldı; zira çıkıntı artık mevcut değildi.[79] Britanyalılar taarruzlarını sürdürdü; Savaş Bakanlığı haklı olarak, bu geri çekilmenin Almanların Somme ve Verdun Muharebelerindeki zayiatlarının sonucu olduğunu iddia etti; İtilaf’ın daha fazla kayıp vermesine rağmen.[80]
6 Nisan’da Amerika Birleşik Devletleri, Almanya’ya savaş ilan etti. 1915 başlarında, Şablon:RMS’nın batırılmasının ardından, Almanya Atlantik’te sınırsız denizaltı harbini durdurmuştu; sebep, ABD’yi savaşa çekmekten endişe etmesiydi. Alman halkının gıda kıtlığından artan hoşnutsuzluğu üzerine hükümet, Şubat 1917’de sınırsız denizaltı harbini yeniden başlattı. Hesapları, Britanya’ya karşı başarılı bir denizaltı ve harp gemisi ablukasının altı ay içinde bu ülkeyi savaştan çıkaracağı, Amerikan kuvvetlerinin ise Batı Cephesi’nde ciddi bir faktör haline gelmesinin bir yıl alacağı yönündeydi. Denizaltılar ve suüstü gemileri, Britanya’nın konvoy sistemine geçmesinden önce uzun bir süre başarı sağladı; konvoy sistemi kayıpları ciddi biçimde azalttı.[81]
1917’ye gelindiğinde, Batı Cephesi’ndeki Britanya Ordusu’nun büyüklüğü Fransız kuvvetlerinin üçte ikisine ulaşmıştı.[25] Nisan 1917’de BEF, Arras Muharebesi’ne başladı.[82] Kanada Kolordusu ve Birinci Ordu’nun 5. Tümeni, Vimy Sırtı Muharebesi’nde savaştı ve sırtı ele geçirerek tamamladı; güneydeki Üçüncü Ordu, siper harbi başladığından beri en derin ilerlemeyi gerçekleştirdi. Daha sonraki saldırılar, 1916’daki Somme tecrübelerini kullanarak bölgeyi savunan Alman takviyeleriyle karşılaştı. Britanya saldırıları durduruldu ve Gary Sheffield’a göre, “başka hiçbir büyük muharebede görülmeyen” ölçüde günlük kayıplar Britanyalılara verdirildi.[83]
1916–1917 kışında Alman hava taktikleri geliştirilmiş, Valenciennes’te bir avcı okulu açılmış ve çift makineli tüfekli daha iyi uçaklar hizmete sokulmuştu. Bunun sonucu olarak, özellikle Britanyalılar, Portekizliler, Belçikalılar ve Avustralyalılar için kayıplar arttı; bu taraflar eski uçaklar, yetersiz eğitim ve taktiklerle mücadele ediyorlardı. Somme üzerindeki İtilaf hava zaferleri tekrarlanamadı. Arras taarruzu sırasında Britanyalılar 316 mürettebat, Kanadalılar 114 kayıp verdi; buna mukabil Alman kaybı 44’tü.[84] Bu dönem, Kraliyet Uçan Kolordusu tarafından Kanlı Nisan olarak anıldı.[85]
Nivelle Taarruzu
[değiştir | kaynağı değiştir]
Aynı ay, Fransız Başkomutanı General Robert Nivelle, Alman siperlerine karşı yeni bir taarruz emri verdi; bunun 48 saat içinde savaşı bitireceğini vadetti. 16 Nisan saldırısı, Nivelle Taarruzu (veya İkinci Aisne Muharebesi), 1,2 milyon askerle icra edilecekti; bir haftalık topçu bombardımanı ve tanklarla desteklenecekti. Fransız birlikleri, iki Rus tugayının yardımıyla, kötü hava şartlarında, yukarı eğimli ve engebeli arazide ilerlemek zorunda kaldı.[86] Planlama, Almanların Hindenburg Hattı’na gönüllü geri çekilmesiyle sekteye uğramıştı. Gizlilik bozulmuş, Alman tayyareleri hava üstünlüğünü sağlamış ve keşif zorlaşmıştı; bazı yerlerde sürünen baraj ateşi, piyadeden daha hızlı ilerledi.[87] Bir hafta içinde Fransızlar 120.000 kayıp verdi. Zayiatlara ve taarruz bir yarma sağlamazsa durduracağına dair verdiği söze rağmen, Nivelle saldırıyı Mayıs’a kadar sürdürdü.[82]
3 Mayıs’ta, Verdun gazileri olan yorgun Fransız 2. Koloni Tümeni, emirleri reddetti; sarhoş bir şekilde ve silahsız olarak cepheye geldi. Tüm bir tümeni cezalandıracak imkânları bulunmadığından subayları, isyancılara derhal sert tedbir uygulamadı. Fransız Ordu İsyanları 54 Fransız tümeninde görüldü ve 20.000 asker firar etti. Diğer İtilaf kuvvetleri taarruz etti ancak büyük kayıplar verdi.[88] Ardından vatanseverlik ve görev çağrıları yapıldı; toplu tutuklamalar ve yargılamalar başladı. Fransız askerleri siperlerini savunmaya döndü fakat yeni taarruzlara katılmayı reddetti.[89] 15 Mayıs’ta Nivelle görevden alındı; yerine Pétain geçti ve taarruzu hemen durdurdu.[90] Fransızlar, yüksek kayıplardan kaçınmak ve Başkomutanlığa güveni yeniden tesis etmek için aylardır savunmaya geçti; Britanyalılar daha büyük sorumluluk üstlendi.[91]
Amerikan Seferî Kuvveti
[değiştir | kaynağı değiştir]25 Haziran’da ilk Amerikan birlikleri Fransa’ya ulaştı ve Amerikan Seferî Kuvvetleri’ni teşkil etti. Ancak Amerikan birlikleri, 1. Piyade Tümeni düzeyinde Ekim ayına kadar siperlere girmedi. Gelen birliklerin eğitim ve teçhizatla donatılmaları gerekiyordu; bu sebeple birkaç ay boyunca Amerikan birlikleri destek görevlerine ayrıldı.[92] Buna rağmen, varlıkları İtilaf için büyük bir moral kaynağı oldu; gelecek takviyeler İtilaf lehine insan gücü dengesini değiştirebilirdi.[93]
Flandre Taarruzu
[değiştir | kaynağı değiştir]
Haziran’da Britanyalılar, Fransız Ordusu’nun Nivelle Taarruzu’ndaki başarısızlığının ardından Aisne’deki Fransız orduları üzerindeki baskıyı hafifletmek için Flandre’de taarruz başlattı.[91] 7 Haziran’da Messines Sırtı’na Britanya saldırısı başladı; bu harekât, 1914’teki Birinci ve İkinci Ypres Muharebeleri’nde kaybedilen arazileri geri almak içindi. 1915’ten beri uzman Kraliyet Mühendisleri lağımcı birlikleri, sırtın altına tüneller kazmış ve Alman savunmalarının altına 21 mayına toplamda yaklaşık 500 t (490 emperyal ton) patlayıcı yerleştirmişti.[94] Haftalar süren bombardımanın ardından bu mayınlardan 19’u patlatıldı; 7.000’e kadar Alman askeri öldü. Ardından ilerleyen piyade, üç baraj ateşi hattını takip ederek platoyu ve sırtın doğusunu bir günde ele geçirdi. Alman karşı taarruzları püskürtüldü ve Gheluvelt platosunun güney kanadı Alman gözetlemesinden korundu.[95]
11 Temmuz 1917’de, kıyıda Nieuport’ta Unternehmen Strandfest (Kıyı Partisi Harekâtı) sırasında, Almanlar savaşa yeni bir silah soktu: güçlü bir yakıcı madde olan Hardal gazı (Sarı Haç). Topçu düzeni, seçilmiş hedeflere yoğun gaz atılmasına imkân sağladı. Hardal gazı kalıcıydı; bir bölgeyi günlerce kirletebiliyor, böylece Britanyalıları o alandan mahrum bırakıyor ve moral bozuyordu. İtilaf devletleri gaz üretimini artırdı fakat Almanları taklit ederek hardal gazı kullanmaya ancak 1918 sonlarında başladı.[96]
31 Temmuz – 10 Kasım arasında süren Üçüncü Ypres Muharebesi, Birinci Passchendaele Muharebesi ve İkinci Passchendaele Muharebesi’ni kapsadı.[97] Muharebenin ilk hedefi, Ypres’in doğusundaki sırtları ele geçirerek Roulers ve Thourout’a ilerlemek ve Batı Cephesi’nin kuzeyindeki Alman garnizonlarını besleyen ana demiryolunu kesmekti. Başarılı olunursa kuzeydeki ordular, Belçika kıyısındaki Alman denizaltı üslerini de ele geçirecekti. Daha sonra hedef, yalnızca Ypres çevresindeki sırtları almakla sınırlandırıldı; alışılmadık derecede yağışlı hava Britanya ilerleyişini yavaşlattı. Kanada Kolordusu, II. ANZAC Kolordusu’nun yerini aldı ve 6 Kasım’da Passchendaele köyünü aldı;[98] yağmur, çamur ve ağır kayıplara rağmen. Taarruz, her iki taraf için de insan gücü bakımından çok pahalıya mal oldu; kazanılan toprak azdı, fakat büyük taktik önem taşıyordu. Kuru dönemlerde Britanya ilerleyişi durdurulamazdı; alışılmadık derecede yağışlı Ağustos’ta ve Ekim başındaki sonbahar yağmurlarında Almanlar pahalı savunma başarıları elde etti; Ekim başında Alman komutanlar genel ricat hazırlıklarına başladı. Bu taarruz sırasında her iki tarafın toplam kayıpları yarım milyondan fazlaydı.[99] Muharebe, bazı Britanyalı revizyonist tarihçiler için kanlı ve faydasız bir kıyımın simgesi oldu; Almanlar ise Passchendaele’ye “savaşın en büyük şehadeti” adını verdi.[100]
Cambrai Muharebesi
[değiştir | kaynağı değiştir]20 Kasım’da Britanyalılar, Cambrai Muharebesi sırasında ilk kitlesel tank taarruzunu ve ilk defa öngörülü topçu ateşini (hedef verisi almak için top atışı yapılmadan nişan alınması) gerçekleştirdi.[101] İtilaf, 324 tank (üçte biri ihtiyatta), on iki tümen ve bir fırtına bombardımanı desteğiyle, iki Alman tümenine taarruz etti. Tanklar, siperleri geçmek için önlerine fasin taşıyor, 13-fit (4 m) genişliğindeki Alman tank hendeklerini köprülemek için kullanılıyordu. Özel “tırmık tankları” ise dikenli telleri çekip temizliyordu. Hücum, Britanyalılar için büyük bir başarıydı; altı saatte Üçüncü Ypres’te dört ayda alınandan daha fazla ilerlediler; sadece 4.000 kayıp verdiler.[102] Ancak ilerleme, dengesiz bir çıkıntı yarattı ve 30 Kasım’da sürpriz bir Alman karşı taarruzu başladı; güneyde Britanyalıları geri sürdü, kuzeyde ise başarısız oldu. Geri itilmelere rağmen saldırı, tankların siper savunmalarını aşabildiğini göstermesiyle İtilaf için bir başarı sayıldı. Almanlar, tank kullanımının savunma stratejileri için yeni bir tehdit oluşturduğunu fark etti. Muharebe, aynı zamanda Batı Cephesi’nde Alman Stosstruppen birliklerinin ilk kitlesel kullanımını gördü; bu birlikler, Britanya savunmalarını aşmak için infiltrasyon taktiklerini kullandı, direnişi bypass ederek hızla Britanya gerisine ilerledi.[103]
1918
[değiştir | kaynağı değiştir]
Cambrai’deki başarılı İtilaf taarruzu ve Alman savunmalarının yarılması sonrasında, Ludendorff ve Hindenburg, Alman zaferi için tek fırsatın, Amerikan insan gücü ezici hâle gelmeden önce ilkbaharda Batı Cephesi’nde kesin bir saldırı başlatmak olduğuna karar verdiler. 3 Mart 1918’de Brest-Litovsk Antlaşması imzalandı ve Rusya savaştan çekildi. Bu gelişme, Doğu Cephesi’nden batıya sevk edilmek üzere 33 tümenin serbest kalmasıyla savaşın seyrini dramatik biçimde değiştirdi. Almanlar, Brest-Litovsk Antlaşması hükümleri uyarınca, İkinci Dünya Savaşı’ndakine yakın miktarda Rus topraklarını işgal etti; ancak bu, kuvvetlerin yeniden konuşlandırılmasını ciddi şekilde sınırladı. Batıda Almanlar, 192 tümenle İtilaf’ın 178 tümenine karşı üstünlük sağladı; bu, Almanya’nın tecrübeli birlikleri cepheden çekip Stosstruppen olarak yeniden eğitmesine imkân verdi (40 piyade ve 3 süvari tümeni, doğuda Alman işgal görevleri için bırakıldı).[104]
İtilaf, komuta birliğinden yoksundu ve moral ile insan gücü sorunları yaşamaktaydı; Britanya ve Fransız orduları ciddi şekilde tükenmişti ve yılın ilk yarısında taarruza geçecek durumda değillerdi. Yeni gelen Amerikan birliklerinin çoğu hâlen eğitim görmekteydi; cephede sadece altı tümen bulunuyordu.[105] Ludendorff, Britanyalılarla Fransızları birbirinden ayırmak ve Britanyalıları Kanal limanlarına doğru geri sürmek için Somme üzerinde büyük bir saldırıyla başlayan bir taarruz stratejisi belirledi.[106][107] Hücum, yeni fırtına birliği taktiklerini, 700’den fazla tayyareyi,[108] tankları ve gaz saldırılarını da içeren dikkatle planlanmış bir topçu barajını birleştirecekti.[109][110]
Alman Bahar Taarruzları
[değiştir | kaynağı değiştir]
Michael Harekâtı, Alman Bahar Taarruzları’nın ilkiydi; neredeyse İtilaf ordularını birbirinden ayırmayı başardı ve 1914’ten beri ilk defa Paris topçu menziline girdi.[111] Muharebenin sonucu olarak İtilaf, komuta birliği üzerinde anlaştı. General Ferdinand Foch, Fransa’daki tüm İtilaf kuvvetlerinin başkomutanı tayin edildi. Birleşik İtilaf, Alman taarruzlarına daha iyi karşılık verebildi ve hücum bir yıpratma savaşına dönüştü.[112] Mayıs ayında Amerikan tümenleri giderek daha büyük rol oynamaya başladı; Cantigny Muharebesi’nde ilk zaferlerini kazandılar. Yaz aylarında, her ay 250.000–300.000 Amerikan askeri cepheye ulaşıyordu.[113] Savaş sona ermeden önce toplam 2,1 milyon Amerikan askeri bu cephede görev yaptı.[114] Hızla artan Amerikan varlığı, batıya sevk edilen çok sayıdaki Alman kuvvetine karşı denge unsuru oldu.[113]
İtilaf Karşı Taarruzları
[değiştir | kaynağı değiştir]
Temmuz ayında, Foch, Marne çıkıntısına karşı bir karşı taarruz olan İkinci Marne Muharebesini başlattı; çıkıntı Ağustos’ta ortadan kaldırıldı. İki gün sonra Amiens Muharebesi başladı; Avustralya ve Kanada birlikleri öncülüğünde, 600 tank ve 800 tayyare destekli Fransız-Britanya kuvvetleri hücuma geçti.[115] Hindenburg, 8 Ağustos’u “Alman ordusunun kara günü” olarak adlandırdı.[116] General Alberico Albricci komutasındaki İtalyan 2. Kolordusu da Reims çevresindeki harekâtlara katıldı.[117] Alman insan gücü, dört yıllık savaşın ardından ciddi biçimde tükenmişti; ekonomisi ve toplumu büyük bir iç baskı altındaydı. İtilaf, 216 tümenle 197 Alman tümenine karşı üstünlük kurdu.[118] Ağustos’ta başlayan Yüz Gün Taarruzu, son darbeyi vurdu; bu zincirleme askerî mağlubiyetlerin ardından Alman askerleri topluca teslim olmaya başladı.[119] İtilaf kuvvetleri ilerlerken, Baden Prensi Maksimilian Ekim ayında Almanya Şansölyesi tayin edildi; amacı bir ateşkes müzakeresi yürütmekti. Ludendorff görevden uzaklaştırıldı ve İsveç’e kaçtı.[119] Alman geri çekilişi devam etti ve Alman Devrimi yeni bir hükümeti iktidara getirdi. Compiègne Ateşkesi hızla imzalandı; Batı Cephesi’ndeki çatışmalar 11 Kasım 1918’de durdu; bu gün daha sonra Ateşkes Günü olarak anıldı.[120] Alman İmparatorluk Monarşisi, General Groener’in Ludendorff’un halefi olarak, Rusya’daki gibi bir devrimi engellemek için, Friedrich Ebert liderliğindeki ılımlı Sosyal Demokrat Hükûmeti desteklemesiyle çöktü.[121]
Sonuçlar
[değiştir | kaynağı değiştir]| Milliyet | Ölü | Yaralı | Esir |
|---|---|---|---|
| Fransa | 1.395.000 | y. 6.000.000 | 508.000 |
| Birleşik Krallık | 700.600 | y. 3.000.500 | 223.600 |
| Kanada | 56.400 | 259.700 | — |
| Amerika Birleşik Devletleri | 117.000 | 330.100 | 4.430 |
| Avustralya | 48.900 | 175.900 | — |
| Belçika | 80.200 | 144.700 | 10.200 |
| Yeni Zelanda | 12.900 | 34.800 | — |
| Hindistan | 6.670 | 15.750 | 1.090 |
| Pakistan | 6.670 | 15.750 | 1.090 |
| Rusya | 7.542[f] | 20.000 | — |
| İtalya | 4.500[g] | 10.500 | — |
| Güney Afrika | 3.250 | 8.720 | 2.220 |
| Portekiz | 1.290 | 13.750 | 6.680 |
| Siyam | 19 | — | — |
| İtilaf | 2.440.941 | y. 10.029.670 | c. 757.310 |
| Almanya | 1.593.000 | 5.116.000 | 774.000 |
| Avusturya-Macaristan | 779 | 13.113 | 5.403 |
| İttifak Devletleri | 1.593.779 | y. 5.129.113 | y. 779.403 |
| Genel Toplam | c. 4.034.720 | y. 15.158.783 | c. 1.536.710 |
Batı Cephesi’ndeki savaş, Alman hükûmeti ve müttefiklerini, başka cephelerdeki Alman başarılarına rağmen, barış istemeye mecbur etti. Bunun sonucunda, barış şartları Fransa, Britanya ve Amerika Birleşik Devletleri tarafından 1919’daki Paris Barış Konferansı’nda belirlendi. Yeni Alman hükûmeti heyeti tarafından Haziran 1919’da imzalanan Versailles Antlaşması, Almanya’yı iktisadî ve askerî bir güç olarak kısıtladı.[125] Antlaşma, sınır vilayetleri Alsace-Lorraine’i Fransa’ya iade ederek Alman sanayisine kömür kısıtlaması getirdi. Saar, Ren’in batı yakasını teşkil ediyordu; askerden arındırıldı ve Britanya ile Fransa’nın denetimine bırakıldı; Kiel Kanalı ise uluslararası ulaşıma açıldı. Antlaşma ayrıca Doğu Avrupa’yı köklü biçimde yeniden şekillendirdi. Alman ordusu 100.000 kişiyle sınırlandırıldı, donanma ve hava kuvvetleri yasaklandı. Donanma teslim şartları gereğince Scapa Flow’a götürüldü fakat daha sonra batırıldı.[126]
Kayıplar
[değiştir | kaynağı değiştir]Batı Cephesi siper savaşları, on binlerce sakat asker ve harp duluna sebep oldu. Emsalsiz can kaybı, halkın savaş karşısındaki tutumunu kalıcı biçimde etkiledi; bu da daha sonra İtilaf’ın Adolf Hitler karşısında saldırgan bir siyaset yürütmekte isteksiz olmasına yol açtı.[127] Belçika 30.000, Fransa 40.000 (3.000 ticaret gemisi mürettebatı dâhil) sivil kayıp verdi.[128] Britanya’da 16.829 sivil hayatını kaybetti; 1.260 sivil hava ve deniz saldırılarında, 908 sivil denizde, 14.661 denizci ise ticaret filosunda öldü.[129][130] Ayrıca 62.000 Belçikalı, 107.000 Britanyalı ve 300.000 Fransız sivil savaşla bağlantılı nedenlerden hayatını kaybetti.[131]
Ekonomik Maliyetler
[değiştir | kaynağı değiştir]1919’da Almanya iflas etmişti; halk yarı açlık hâlinde yaşıyor, dünyanın geri kalanıyla ticaret yapamıyordu. İtilaf, Ren şehirlerini—Köln, Koblenz ve Mainz’i—işgal etti; bunların iadesi, tazminat ödemelerine bağlandı. Almanya’da Sırtından hançerleme efsanesi (Almanca: Dolchstoßlegende), Hindenburg, Ludendorff ve diğer mağlup generaller tarafından yayıldı. Bu efsaneye göre yenilgi, ordunun ‘iyi çekirdeği’nin değil, içinde bulunduğu solcu grupların imzaladığı felaket bir ateşkesin eseriydi. Bu efsane, daha sonra milliyetçiler ve Nazi partisinin propagandası tarafından, 1930’da Weimar Cumhuriyeti’nin devrilmesini ve Mart 1933’ten sonra Nazi diktatörlüğünün tesisini meşrulaştırmak için kullanıldı.[132]
Fransa, nüfusuna oranla en fazla kayıp veren büyük güç oldu; ülkenin kuzeydoğu sanayi bölgesi harap edildi. Alman işgali altındaki vilayetler, Fransa’nın kömürünün %40’ını ve çelik üretiminin %58’ini sağlıyordu.[133] Almanya’nın mağlubiyetinin kesinleşmesi üzerine Ludendorff, Fransa ve Belçika’daki madenlerin tahrip edilmesini emretti.[134] Hedefi, Almanya’nın başlıca Avrupa rakibinin sanayisini felce uğratmaktı. İleride benzer Alman saldırılarını önlemek için Fransa, Alman sınırında Maginot Hattı adı verilen devasa tahkimatlar inşa etti.[135]
İlgili filmler
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Genelkurmay’ın Avusturya-Alman sınırında bulunan General Brusilov’u, Fransa’ya göndermek üzere dört özel tugayı görevlendirmeyi başarmıştı: 745 subay ve 43.547 er."[6]
- ^ "İki Rus tugayının kayıpları 70 subay ve 4.472 er ölü, yaralı veya kayıp olarak kaydedildi."[6]
- ^ 424.000 Alman sivili savaşla bağlantılı sebeplerden öldü, bunlardan yaklaşık y. 1.000’i hava saldırılarında hayatını kaybetti.[9]
- ^ Modern bir müellif, bu tabiri sadece Almanların bu dönemde işlediği savaş suçu fiillerini tanımlamak için dar anlamda kullanır.[21]
- ^ German casualties from "Reichsarchiv 1918". Appendix F additionally breaks down the German killed figures (per the Reichsarchiv) as: 829,400 killed in action; 300,000 died of wounds; 364,000 missing reclassified as dead.[123]
- ^ Ölü, yaralı veya kayıp askerler dâhil
- ^ artı 3.500 kayıp daha
Dipnot
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b ILO 1925, s. 29.
- ^ War Office 1922, s. 742.
- ^ Ayres 1919, s. 105.
- ^ Hosch 2010, s. 219.
- ^ Tucker, Wood & Murphy 1999.
- ^ a b Maurel 2001, §1.
- ^ Massimiliano 2015, s. 23-24.
- ^ Jones 2019, s. 137.
- ^ Grebler & Winkler 1940, s. 78.
- ^ Liddle 1997, ss. 45–58.
- ^ Edmonds 1991, ss. 361–363.
- ^ Stevenson 2005, ss. 44–45.
- ^ Hamilton & Herwig 2003, s. 159.
- ^ Griffith 2004, s. 9.
- ^ Griffiths 1986, ss. 22–24, 25–26.
- ^ Hamilton & Herwig 2003, s. 254.
- ^ Griffiths 2003, s. 30.
- ^ Griffiths 1986, ss. 29–30.
- ^ Smith, Audoin-Rouzeau & Becker 2003, s. 33.
- ^ Horne & Kramer 2001, ss. 1–608.
- ^ Zuckerman 2004, s. 23.
- ^ Terraine 2002, ss. 78–175.
- ^ Strachan 2001, ss. 242–262.
- ^ Griffiths 1986, ss. 31–37.
- ^ a b Kennedy 1989, ss. 265–266.
- ^ Barton, Doyle & Vandewalle 2005, s. 17.
- ^ Baldwin 1962, s. 27.
- ^ Strachan 2001, ss. 273–278.
- ^ Foley 2007, ss. 105–110.
- ^ Robinson & Beard 1930, ss. 324–325.
- ^ Fuller 1992, s. 165.
- ^ Neiberg 2008, s. 110.
- ^ Lyons 2000, s. 112.
- ^ Fuller 1992, ss. 166–7.
- ^ Richter 1994, s. 7.
- ^ Doughty 2005, ss. 148–151.
- ^ Fuller 1992, ss. 172–3.
- ^ Sheldon 2012, ss. 81–95.
- ^ Sheldon 2012, ss. 95–121.
- ^ Jones 2002, ss. 22–23.
- ^ Richter 1994, ss. 69–73, 88.
- ^ Richter 1994, ss. 182–183, 210–211.
- ^ Spick 2002, ss. 326–327.
- ^ Wise 1981, ss. 349–350.
- ^ Granatstein & Morton 2003, s. 40.
- ^ Smith, Audoin-Rouzeau & Becker 2003, ss. 79–80.
- ^ Herwig 1997, s. 165.
- ^ Lupfer 1981, ss. 1–36.
- ^ Campbell 1981, ss. 26–27.
- ^ Griffith 1994, ss. 155–156.
- ^ Samuels 1995, ss. 168–171.
- ^ Palazzo 2000, s. 66.
- ^ Hartesveldt 2005, s. 17.
- ^ Warner 2000, ss. 4–31.
- ^ Wiest 2005, s. xvii.
- ^ Lyons 2000, s. 141.
- ^ Knox 2007, s. 153.
- ^ Hull 2005, ss. 295–296.
- ^ Foley 2007, ss. 207–208.
- ^ Marshall 1964, ss. 236–237.
- ^ Campbell 1981, s. 40.
- ^ Lyons 2000, s. 143.
- ^ Martin 2001, ss. 28–83.
- ^ Jones & Hook 2007, ss. 23–24.
- ^ Foley 2007, s. 224.
- ^ Jackson 2001, s. 28.
- ^ Griffiths 1986, ss. 71–72.
- ^ Campbell 1981, s. 42.
- ^ Baldwin 1962, s. 79.
- ^ Rawson 2014, ss. 140–158.
- ^ Miles 1992, ss. 245–249.
- ^ Prior & Wilson 2005, ss. 280–281.
- ^ Watson 2008, s. 11.
- ^ Corkerry 2001, s. 88.
- ^ a b Herwig 1997, ss. 246–252.
- ^ Wynne 1976, s. 290.
- ^ Dockrill & French 1996, s. 68.
- ^ Marshall 1964, ss. 288–289.
- ^ Baldwin 1962, s. 99.
- ^ Neiberg 2004, s. 46.
- ^ Griffiths 1986, ss. 144–145.
- ^ a b Baldwin 1962, ss. 99–100.
- ^ Sheffield 2014, Chapter 7.
- ^ Campbell 1981, s. 71.
- ^ Hart 2005, ss. 11–13.
- ^ Cockfield 1999, ss. 91–114.
- ^ Uffindell 2015, s. 26.
- ^ Lyons 2000, s. 243.
- ^ Marshall 1964, s. 292.
- ^ Neiberg 2003, s. 53.
- ^ a b Baldwin 1962, ss. 101–102.
- ^ Griffiths 1986, s. 124.
- ^ Baldwin 1962, s. 144.
- ^ Bostyn 2002, s. 227.
- ^ Edmonds 1991, s. 87.
- ^ Sheldon 2007, ss. 35–36, 39.
- ^ Liddle 2013, s. 112.
- ^ Baldwin 1962, s. 103.
- ^ Sheffield 2002, s. 216.
- ^ Sheldon 2007, ss. vi, 316.
- ^ Miles 1991, ss. 13–15, 32–35.
- ^ Miles 1991, s. 88.
- ^ Miles 1991, ss. 176–248.
- ^ Herwig 1997, ss. 393–397, 400–401.
- ^ Baldwin 1962, ss. 139–140.
- ^ Baldwin 1962, s. 140.
- ^ Carlyon 2006, s. 543.
- ^ Murphy 2005, s. 69.
- ^ Baldwin 1962, ss. 140–141.
- ^ Carlyon 2006, ss. 544–545.
- ^ Marshall 1964, ss. 353–357.
- ^ Baldwin 1962, ss. 141–143.
- ^ a b Baldwin 1962, s. 146.
- ^ Tucker & Roberts 2005, s. 1254.
- ^ Ekins 2010, s. 24.
- ^ Griffiths 1986, ss. 155–156.
- ^ Edmonds 1994, ss. 2, 31, 242, 245–246.
- ^ Kennedy 1989, ss. 266–302.
- ^ a b Herwig 1997, ss. 426–428.
- ^ Griffiths 1986, s. 163.
- ^ Herwig 1997, s. 446.
- ^ Ellis 2001, s. 270.
- ^ a b Churchill 1938, s. 558.
- ^ Jones 2019.
- ^ Carlyon 2006, ss. 743 & 760.
- ^ Massie 2004, s. 787.
- ^ Adamthwaite 1989, ss. 25–26.
- ^ Gray 1991, s. 292.
- ^ ASB 1922, s. 100.
- ^ Ellis 1993, s. 269.
- ^ Hersch 1927, ss. 47–61.
- ^ Herwig 1996, ss. 87–127.
- ^ Chickering & Förster 2000, s. 297.
- ^ Marshall 1964, s. 460.
- ^ Alexander 2003, s. 180.
Alıntı
[değiştir | kaynağı değiştir]- Adamthwaite, Anthony P. (1989). The Making of the Second World War. Londra: Routledge. ISBN 978-0-415-90716-3.
- Alexander, Martin S. (2003). The Republic in Danger: General Maurice Gamelin and the Politics of French Defence, 1933–1940. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-52429-2.
- Annuaire statistique de la Belgique et du Congo Belge 1915–1919 [Statistical Yearbook of Belgium and the Belgian Congo 1915–1919 (no oclc)]. Bruxelles. 1922.
- Ayres, L. P. (1 Ağustos 1919). The War with Germany: A Statistical Summary (2nd [online] bas.). Washington, DC: United States War Department, General Staff. OCLC 869902118. Erişim tarihi: 4 Mart 2017.
- Bailey, Jonathan B. A. (2004). Field Artillery and Firepower. AUSA Institute of Land Warfare book (2nd bas.). Annapolis, MD: Naval Institute Press. ISBN 978-1-59114-029-0.
- Baldwin, Hanson (1962). World War I: An Outline History. Londra: Hutchinson. OCLC 988365.
- Barton, Peter; Doyle, Peter; Vandewalle, Johan (2005). Beneath Flanders Fields: The Tunnellers' War, 1914–1918. McGill-Queen's University Press. ISBN 978-0-7735-2949-6.
- Bostyn, Franky (2002). "Zero Hour: Historical Note on the British Underground War in Flanders, 1915–17". Doyle, Peter; Bennett, Matthew R. (Ed.). Fields of Battle: Terrain in Military History. Springer. ISBN 978-1-4020-0433-9.
- Campbell, Christopher (1981). Aces and Aircraft of World War I. Dorset: Blandford Press. ISBN 978-0-7137-0954-4.
- Carlyon, Les (2006). The Great War. Sydney, New South Wales: MacMillan Australia. ISBN 978-1-4050-3799-0.
- Chickering, Roger; Förster, Stig (2000). Great War, Total War: Combat and Mobilization on the Western Front, 1914–1918. Londra: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-77352-2.
- Churchill, W. S. (1938) [1923–1929]. The World Crisis. Londra: Odhams Press. OCLC 4945014.
- Cockfield, Jamie H. (1999). With Snow on Their Boots: The Tragic Odyssey of the Russian Expeditionary Force in France During World War I. Macmillan. ISBN 978-0-312-22082-2.
- Corkerry, S., (Ed.) (2001) [1917]. Instructions for the Training of Divisions for Offensive Action, Instructions for the Training of Platoons for Offensive Action (1917) (repr. bas.). Milton Keynes: Military Press. ISBN 978-0-85420-250-8.
- Dockrill, Michael L.; French, David (1996). Strategy and Intelligence: British Policy During the First World War. Continuum. ISBN 978-1-85285-099-9.
- Doughty, R. A. (2005). Pyrrhic Victory: French Strategy and Operations in the Great War. Cambridge, MA: Belknap Press. ISBN 978-0-674-01880-8.
- Edmonds, J. E. (1991) [1948]. Military Operations France and Belgium, 1917: 7 June – 10 November. Messines and Third Ypres (Passchendaele). History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence. II. Nashville, TN: Imperial War Museum and Battery Press. ISBN 978-0-89839-166-4.
- Edmonds, J. E. (1994) [1939]. Military Operations France and Belgium, 1918 May–July: The German Diversion Offensives and the First Allied Counter-Offensive. History of the Great War Based on Official Documents By Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence. III (Imperial War Museum and Battery Press bas.). Londra: Macmillan. ISBN 978-0-89839-211-1.
- Ekins, Ashley (2010). 1918: Year of Victory: The End of the Great War and the Shaping of History. Exisle. ISBN 978-1-921497-42-1.
- Ellis, John (1993). The World War I Databook. Londra: Aurum Press. ISBN 978-1-85410-766-4.
- Ellis, John (2001). The World War I Databook. Londra: Aurum Press. ISBN 978-1-85410-766-4.
- Foley, R. T. (2007) [2005]. German Strategy and the Path to Verdun: Erich von Falkenhayn and the Development of Attrition, 1870–1916. Cambridge: CUP. ISBN 978-0-521-04436-3.
- Fuller, John F. C. (1992). The Conduct of War, 1789–1961: A Study of the Impact of the French, Industrial and Russian Revolutions on War and its Conduct. New York: Da Capo Press. ISBN 978-0-306-80467-0.
- Granatstein, Jack; Morton, Desmond (2003). Canada and the Two World Wars. Toronto: Key Porter. ISBN 978-1-55263-509-4.
- Grebler, L.; Winkler, W. (1940). The Cost of the World War to Germany and to Austria-Hungary. Economic and Social History of the World War. Supplementary Volumes. New Haven, CT: Yale University Press for Carnegie Endowment for International Peace: Division of Economics and History. OCLC 254453292.
- Gray, Randal (1991). Chronicle of the First World War: 1917–21. II. Oxford/New York: Facts on File. ISBN 978-0-8160-2139-0.
- Griffith, Paddy (2004). Fortifications of the Western Front 1914–18. Oxford: Osprey. ISBN 978-1-84176-760-4.
- Griffith, Paddy (1994). Battle Tactics of the Western Front: The British Army's Art of Attack 1916–18. New Haven: Yale University Press. ISBN 978-0-300-06663-0.
- Griffiths, William R. (1986). Griess, Thomas E. (Ed.). The Great War. Wayne, NJ: Avery. ISBN 978-0-89529-312-1.
- Griffiths, William R. (2003). The Great War. Square One. ISBN 978-0-7570-0158-1.
- Hamilton, Richard F.; Herwig, Holger H., (Ed.) (2003). The Origins of World War I. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-81735-6.
- Hart, Peter (2005). Bloody April: Slaughter in the Skies over Arras, 1917. Londra: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 978-0-297-84621-5.
- Hartesveldt, Fred R. van (2005). The Battles of the British Expeditionary Forces, 1914–1915: Historiography and Annotated Bibliography. Bibliographies of Battles and leader. Greenwood. ISBN 978-0-313-30625-9.
- Hersch, L. (1927). "La mortalité causée par la guerre mondiale, Metron-" [Causes of Death in the First World War]. The International Review of Statistics. VII.
- Herwig, Holger H. (1997). The First World War: Germany and Austria-Hungary, 1914–1918. Londra: St. Martin's Press. ISBN 978-0-340-67753-7.
- Herwig, Holger (1996). "Patriotic Self-Censorship in Germany After the Great War". Wilson, Keith (Ed.). Forging the Collective Memory. Berghahn Books. ISBN 978-1-57181-862-1.
- Horne, John N.; Kramer, Alan (2001). German Atrocities, 1914: A History of Denial. Newhaven, CT: Yale University Press. ISBN 978-0-300-08975-2.
- Hosch, William, (Ed.) (2010). World War I: People, Politics, and Power. New York: Britannica Educational. ISBN 978-1-61530-048-8.
- Hull, Isabel V. (2005). Absolute Destruction: Military Culture and the Practices of War in Imperial Germany. Londra: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-84193-1.
- International Labour Office. "Les tués et les disparus" [The Dead and the Missing]. Enquête sur la production. Rapport général [Survey of production. General Report] (Fransızca). 4. Part II. Paris et al.: Berger-Levrault, 1923–25. OCLC 6445561.
- Jackson, J. (2001). France: The Dark Years, 1940–1944
. Londra: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-820706-1. - Jones, Ian (May 2019). The Austro-Hungarian Divisions on the Western Front, 1918 (PDF) (Tez). Ohio State University. 19 March 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 6 March 2019.
- Jones, Simon (2002). World War I Gas Warfare Tactics and Equipment. Oxford: Osprey. ISBN 978-1-84603-151-9.
- Jones, Simon; Hook, Richard (2007). World War I Gas Warfare Tactics and Equipment. Oxford: Osprey. ISBN 978-1-84603-151-9.
- Kennedy, Paul (1989). The Rise and Fall of the Great Powers. Vintage Books. ISBN 978-0-679-72019-5.
- Knox, MacGregor (2007). To the Threshold of Power, 1922/33: Origins and Dynamics of the Fascist and National Socialist Dictatorships. I. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-87860-9.
- Liddle, P. H. (1997). Passchendaele in Perspective: The Third Battle of Ypres. Barnsley: Pen & Sword. ISBN 978-0-85052-588-5.
- Liddle, Peter (2013). Passchendaele in Perspective: The Third Battle of Ypres. Londra: Leo Cooper. ISBN 978-1-4738-1708-1.
- Lupfer, Timothy T. (July 1981). The Dynamics of Doctrine, The Changes in German Tactical Doctrine During the First World War (PDF). Leavenworth Papers. Fort Leavenworth, KS: US Army Command and General Staff College. OCLC 784236109. 4 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Ocak 2017.
- Lyons, Michael J. (2000). World War I: A Short History (2nd bas.). Prentice Hall. ISBN 978-0-13-020551-3.
- Marshall, Samuel L. A. (1964). The American Heritage History of World War I. American Heritage: Oxford University Press. ISBN 978-0-517-38555-5.
- Martin, William (2001). Verdun 1916: They Shall Not Pass. Oxford: Osprey. ISBN 978-1-85532-993-5.
- Massie, Robert K. (2004). Castles of Steel: Britain, Germany, and the Winning of the Great War at Sea. New York: Ballantine Books. ISBN 978-0-345-40878-5.
- Massimiliano, Fassero (2015). The II Italian Corps deployment on the Western Front during the First World War (April 1918 – May 1919) (PDF) (Master's Thesis). Fort Leavenworth, KS: U.S. Army Command and General Staff College. 21 January 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 6 March 2019.
- Maurel, Henri (2001). "The Volunteers of the Russian Expeditionary Corps in the Moroccan Division during the Second Battle of Marne". 19 Ocak 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
- Miles, W. (1992) [1938]. Military Operations France and Belgium, 1916: 2nd July 1916 to the End of the Battles of the Somme. History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence. II (Imperial War Museum and Battery Press bas.). Londra: Macmillan. ISBN 978-0-901627-76-6.
- Miles, W. (1991). Military Operations France and Belgium 1917: The Battle of Cambrai. History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence. III (Imperial War Museum & Battery Press bas.). HMSO. ISBN 978-0-89839-162-6.
- Murphy, Justin (2005). Military Aircraft, Origins to 1918: An illustrated History of their Impact. Santa Barbara, CA: ABC-CLIO. ISBN 978-1-85109-488-2.
- Neiberg, Michael S. (2003). Foch: Supreme Allied Commander in the Great War. Dulles: Potomac Books. ISBN 978-1-57488-551-4.
- Neiberg, Michael (2004). Warfare and Society in Europe: 1898 to the Present. New York and London: Routledge. ISBN 978-0-41532-718-3.
- Neiberg, Michael (2008). The Western Front 1914–1916: The History of World War I: From the Schlieffen Plan to Verdun and the Somme. Londra: Amber Books. ISBN 978-1-906626-12-9.
- Palazzo, Albert (2000). Seeking Victory on the Western Front: The British Army and Chemical Warfare in World War I. University of Nebraska Press. ISBN 978-0-8032-8774-7.
- Prior, Robin; Wilson, Trevor (2005). The Somme. Yale University Press. ISBN 978-0-300-10694-7.
- Rawson, Andrew (2014). The Somme Campaign. Barnsley: Pen & Sword. ISBN 978-1-78303-051-4.
- Richter, D. (1994). Chemical Soldiers: British Gas Warfare in World War I. Londra: Leo Cooper. ISBN 978-0-85052-388-1.
- Robinson, James Harvey; Beard, Charles A. (1930). The Development Of Modern Europe. Volume II: The Merging Of European Into World History. Ginn and Company.
- Samuels, Martin (1995). Command or Control? Command, Training and Tactics in the British and German Armies, 1888–1918. Psychology Press. ISBN 978-0-7146-4570-4.
- Sheffield, Gary (2002) [2001]. Forgotten Victory: The First World War: Myths and Realities (Reprinted bas.). Londra: Headline Book Publishing. ISBN 978-0-7472-7157-4.
- Sheffield, Gary (2014). Command and Morale: The British Army on the Western Front 1914–1918 (eBook bas.). Barnsley, South Yorkshire: Praetorian Press. ISBN 978-1-4738-3466-8.
- Sheldon, J. (2007). The German Army at Passchendaele. Londra: Pen and Sword Books. ISBN 978-1-84415-564-4.
- Sheldon, J. (2012). The German Army on the Western Front 1915. Barnsley: Pen and Sword Military. ISBN 978-1-84884-466-7.
- Smith, Leonard V.; Audoin-Rouzeau, Stéphane; Becker, Annette (2003). France and the Great War, 1914–1918. New Approaches to European History. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-66631-2.
- Spick, Mike (2002). The Illustrated Directory of Fighters. Zenith Imprint. ISBN 978-0-7603-1343-5.
- Stevenson, D. (2005) [2004]. 1914–1918: The History of the First World War (pbk. Penguin bas.). Londra: Allen Lane. ISBN 978-0-14-026817-1.
- Strachan, H. (2001). The First World War: To Arms. I. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-926191-8.
- Terraine, John (2002). Mons: The Retreat to Victory. Londra: Wordsworth Editions. ISBN 978-1-84022-243-2.
- Tucker, Spencer; Wood, Laura M.; Murphy, Justin D. (1999). The European Powers in the First World War: An Encyclopedia. Taylor & Francis. s. 783. ISBN 978-0-8153-3351-7. OCLC 40417794. 17 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
- Tucker, Spencer C.; Roberts, Priscilla Mary (2005). Encyclopedia of World War I. Santa Barbara: ABC-Clio. ISBN 1-85109-420-2.
- Uffindell, Andrew (2015). The Nivelle Offensive and the Battle of the Aisne 1917: A Battlefield Guide to the Chemin des Dames. Barsnley: Pen and Sword. ISBN 978-1-78303-034-7.
- War Office, The (1922). Statistics of the Military Effort of the British Empire During the Great War 1914–1920. Londra: HMSO. OCLC 924169428. Erişim tarihi: 4 Mart 2017.
- Warner, Philip (2000). The Battle of Loos. Wordsworth Military History. Londra: Wordsworth Editions. ISBN 978-1-84022-229-6.
- Watson, Alexander (2008). Enduring the Great War: Combat, Morale and Collapse in the German and British Armies, 1914–1918. Cambridge military histories. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-88101-2.
- Wiest, Andrew A. (2005). Haig: The Evolution of a Commander. Londra: Brassey's. ISBN 978-1-57488-684-9.
- Wise, S. F. (1981). Canadian Airmen and the First World War. The Official History of the Royal Canadian Air Force. I. Toronto: University of Toronto Press. ISBN 978-0-8020-2379-7.
- Wynne, G. C. (1976) [1939]. If Germany Attacks: The Battle in Depth in the West. New York: Greenwood Press. ISBN 978-0-8371-5029-1.
- Zuckerman, Larry (2004). The Rape of Belgium: The Untold Story of World War I. New York: New York University Press. ISBN 978-0-8147-9704-4.
