İber-Romen dilleri

İber-Romen
İberya Latin
İber-Romen; İberya Latin
Coğrafi dağılım	Aslen İber Yarımadası ve Kuzey Katalonya; şimdi dünya çapında
Sınıflandırma	Hint-Avrupa İtalik Latin-Falisk Latince Latin/Romen İtalo-Batı Batı Latin İber-Romen; ; ; ; ; ; ;
Alt bölümler	Katalanca/Valensiyaca (bölgesel; genellikle Gallo-Romen içindedir); Batı İber; Mozarapça;
	İber Yarımadası'ndaki diller; Batı İber-Romen: Aragonca Asturleonca (Mirandaca dahil) Galiçyaca Portekizce Fala Extremaduraca Barrancosça İspanyolca Oksitan-Romen: Katalanca (Valensiyaca dahil) Oksitanca Hint-Avrupa olmayanlar: Baskça (izole dil)

İber-Romen veya İberya Latin dilleri;^[1] İspanya, Portekiz, Cebelitarık, Andorra ve Kuzey Katalonya'dan oluşan İber Yarımadası'nda gelişmiş bir Latin dilleri koludur. Bugün genellikle Batı İber, Doğu İber (Katalanca/Valensiyaca) ve Mozarapça şeklinde gruplandırılır. Doğu İber'in sınıflandırması halen devam eden bir akademik tartışma konusudur, bazıları Oksitan-Romen dillerini Doğu-İber dilleriyle beraber Gallo-Romen dillerine dahil eder.

İberya'daki Halk Latincesinden evrilen bu diller arasında en yaygın olanları İspanyolca ve Portekizce, onların ardından Katalanca-Valensiyaca ve Galiçyacadır.^[2] Bu dillerin de kendi bölgesel ve yerel varyantları bulunmaktadır. Karşılıklı anlaşılabilirliğe dayanarak Dalby, yedi dil veya dil grubu saymaktadır: Galiçyaca-Portekizce, İspanyolca, Asturleonca, Aragonca, Katalanca, Provensal+Languedocça ve Gaskonca.^[3]

Bu dillere ek olarak Papiamento gibi Portekizce veya İspanyolca temelli kreol diller de bulunmaktadır.

Köken ve gelişimi

İber-Romen dilleri aynı diğer Latin dilleri gibi,^[4] Roma İmparatorluğu boyunca askerler ve tüccarlar tarafından Latincenin standart olmayan bir varyantı olarak konuşulan Halk Latincesinden evrilmiştir. İmparatorluğun genişlemesiyle Halk Latincesi, Roma kontrolündeki birçok bölgede konuşulur duruma geldi. Latince ve ondan türeyen diller, Romalıların İberya'yı fethettiği Pön Savaşları'ndan beridir bölgede konuşulmaktadır.^[5]

Modern İber-Romen dilleri az çok aşağıdaki süreçle oluşmuşlardır:

Yerli İberya nüfusunun Romalılaştırılması.^[6]
İberya'da konuşulan Latincenin konuma bağlı olarak küçük şekilde çeşitlenmesi.^[7]
İber-Romencenin çeşitli lehçelere ayrılması.^[8]

İber‑Romence

Eski Leonca

	Asturyasça

	Leonca

	Mirandaca

Eski Kastilyaca

	İspanyolca

Galiçyaca-Portekizce

	Portekizce

	Galiçyaca

	Fala

8. ve 10. yüzyıllar arasında Latincenin Eski İspanyolca, Galiçyaca-Portekizce, Eski Leonca, Navarra-Aragonca (Batı İber dilleri) ve Erken Katalanca dillerine gelişimi. Erken Navarra-Aragonca, Katalanca ve Oksitancanın genetik sınıflandırması tam net değildir. Bazı akademisyenler, İber-Romen'in içine koyarken (Doğu İber olarak) bazıları Gallo-Romen dillerine dahil ediyor.^[9]^[10]^[11] Aragoncanın Doğu ve Batı İber gruplandırndaki yeri de tartışmalıdır.
Daha sonradan 15. ile 20. yüzyıllar arasında Modern İspanyolca, Portekizce, Aragonca, Asturleonca, Galiçyaca, Katalanca dillerine gelişimleri.

Portekizce, İspanyolca ve Katalanca arasındaki ortak özellikler

Liste, bu İber kümelerinin özellikle de diğer Latin dilleriyle kıyaslandıklarında ortaya çıkan ortak özelliklerini göstermekte. Bu yüzden Katalanca vuit/huit ve Portekizce oito'ya karşılık İspanyolca ocho burada gösterilmemiştir çünkü -it- > -ch- değişimi İber-romen dillerinde bir tek İspanyolcada görülmektedir.

Portekizce, İspanyolca ve Katalanca arasında

Fonetik

r/rr arasındaki uzunluk farkı çarpmalı [ɾ] ve titremeli [r] şeklindeki fonetik bir fark olarak korunmuştur. Bu yüzden bu üç dilde de caro ve carro kelimelerindeki ikinci ünsüz aynı değillerdir.
Latince U, [u] olarak kalır ve [y]'ye dönüşmez.

Semantik

Tüm İber-Romen dilleri ek-fiilde (koşaçta) tam bir öz-durum (essence-state) ayrımı bulundururlar. "Öz" biçimleri (Por. ve İsp. ser, Kat. ser ve ésser), Latince sum fiilinden (ek-fiil, koşaç) türerken "durum" biçimleri (üçünde de estar), Latince stāre ("durmak") fiilinden türemektedir.

İspanyolca ve Katalanca arasında

Fonetik

Latincedeki ünlüler arası kısa ve uzun -n-/-nn- ve -l-/-ll- ayrımı, uzun ünsüzlerin öndamaksıllaşması yoluyla korunmuştur: -nn-, -ll- > /ɲ, ʎ/. Ör. Lat. annum > İsp. año, Kat. any ve Lat. manum > İsp. mano, Eski Kat. man (modern Kat. mà). Bu, Katalancadaki bazı kelime başı L'leri de etkilemiştir. Ancak İspanyolcanın çoğu lehçesinde orijinal /ʎ/ yansızlaşmıştır (çoğunlukla /ʝ/ olmuştur). Portekizce ayrımı farklı bir şekilde sürdürmüştür: ano ve mão.

Portekizce ve İspanyolca arasında

Fonetik

Latincedeki kelime başı CL/FL/PL İtalyancadakinden daha da fazla öndamaksıllaşarak aynı sese dönüşürler (Portekizcede CH, İspanyolcada LL).
Kelime sonu e/o korunur (ancak Portekizcede telaffuzları değişir ve bazı lehçelerde kelime sonu E düşer).

Gramer

Latincenin erken aşamalarından evrilen sentetik (ek eklenerek oluşturulan) geçmiş zaman ana geçmiş zaman olarak kalır.

Portekizce ve Katalanca arasında

Fonetik

Latincedeki artdamaksıllaşmış L [ɫ], hece sonunda korunmuş ve çoğu lehçede sonradan her konumda kullanılır hale gelmiştir.
Latincedeki hem açık hem de kapalı hecedeki vurgulu e/o korunur ve ikili ünlüye dönüşmez.

Statüleri

Siyasi olarak (dilbilimsel değil) resmiyette tanınan dört büyük İber-Romen dili bulunmaktadır:

İspanyolca, İspanya'nın da dahil olduğu 21 ülkenin ulusal ve resmi dilidir.^[12] İspanyolca; toplamda 570 milyon konuşuruyla dünyadaki en yaygın dördüncü dil, ana dil bazında en yaygın ikinci dildir.^[13] Birçok lehçe ve varyantı vardır.
Portekizce, Portekiz ve Brezilya'nın da dahil olduğu 9 ülkede resmi dildir. İspanyolca ve Fransızcanın ardından 250 milyondan fazla konuşuruyla dünyada en çok konuşulan üçüncü Latin dilidir, ana dil bakımından en yaygın beşinci dildir.^[14] Portekiz'de konuşulan Avrupa Portekizcesinin dışında çeşitli lehçeleri vardır.
Katalanca; Andorra'da resmi dil,^[15] İspanya'daki Katalonya, Balear Adaları ve Valensiya (burada Valensiyaca denir) özerk bölgelerinde ve İtalya'daki Alghero şehrinde eş resmi dildir. Ayrıca Fransa'daki Pyrénées-Orientales (Kuzey Katalonya) ilinde de resmi statüsü olmadan konuşulmaktadır. Katalanca, Oksitanca ile yakından ilişkilidir;^[16]^[17]^[18] Pierre Bec veya Domergue Sumien gibi Oksitancı dilbilimcilerin çalışmalarında tek bir dil olarak görülmüşlerdir. Ayrı diller olarak ele alındıklarında genellikle Oksitan-Romen dilleri olarak sınıflandırılırlar, bu grup da bazen Gallo-Romen dillerine dahil edilmektedir. Katalancanın Doğu ve Batı şeklinde iki ana lehçe kolu ve çeşitli altgrupları bulunmaktadır. Yaklaşık 10 milyon kişi tarafından konuşulur^[14] ve en yaygın varyantları Merkez Katalanca, Kuzey Katalanca, Kuzeybatı Katalanca, Valensiyaca ve Balearcadır.
Galiçyaca, Galiçya'da eş resmi dildir ve ayrıca Asturias ile Kastilya ve Leon'un batı kısımlarına yakın yerlerde de konuşulmaktadır. Portekizce ile yakından ilişkilidir ve İspanyolca etkisi altında kalmıştır.^[19] Portekizce gibi Orta Çağ'daki Galiçyaca-Portekizceden evrilmiştir. Modern Galiçyaca yaklaşık 3.2 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır.^[14]

Ek olarak Asturleoncanın bir lehçesi olan Asturiasça resmi bir dil olmasa da^[20] Asturias Özerk Topluluğu tarafından tanınmaktadır. Asturleoncanın diğer lehçesi Mirandaca Portekizde azınlık dili olarak resmi statüye sahiptir.^[21]

Aile ağacı

İber-Romen dilleri, Latin dilleri içinde geleneksel bir gruptur. Çoğu yazar, terimi coğrafi anlamda kullansa da filogenetik bir grup değildir (İber-Romen dillerinin hepsi tek bir ortak atadan gelmiyor olabilir). Filogenetik olarak hangi dillerin İber-Romen sayılması konusunda anlaşmazlıklar vardır, örneğin bazı yazarlar Doğu İber grubunun -ayrıca Oksitan-Romen de denir- Kuzey İtalya'daki dillerle (veya Arpitanca, Oïl dilleri ve Reto-Romen ile) daha ilişkili olduğunu düşünmektedirler. Yaygın geleneksel coğrafi ayrım şu şekildedir:

Doğu İber
Batı İber

Hançer (†) ölü dilleri gösterir

İber-Romen dilleri
- Doğu İber (ayrıca [[Gallo-Romen dilleri|Gallo-Romen] olarak da sınıflandırılır])
  - Katalan
    - Katalanca
    - Yahudi Katalancası†
  - Oksitan
    - Gardiol
    - Oksitanca
    - Yahudi Oksitancası†
- Batı İber
  - Asturleonca
  - Kastilyaca
    - İspanyolca
    - Yahudi İspanyolcası
  - Galiçyaca-Portekizce
    - Fala
    - Galiçyaca
    - Yahudi Portekizcesi†
    - Portekizce
  - Pirene–Mozarapça
    - Navarra-Aragonca†
      - Aragonca
        Yahudi Aragoncası†
      - Navarraca
    - Mozarapça†

Kaynakça

^ Pharies, David A. (2007). A Brief History of the Spanish Language. University of Chicago Press. s. 13. ISBN 978-0-226-66683-9.
^ "Ethnologue: Statistical Summaries". 7 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2010.
^ Dalby, David (2000). "5=Indo-European phylosector" (PDF). The Linguasphere register of the world's languages and speech communities. 2. Oxford: Observatoire Linguistique, Linguasphere Press. 5 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2025.
^ Thomason, Sarah (2001). Language Contact. Georgetown University Press. s. 263. ISBN 978-0-87840-854-2.
^ Brown, Keith; Ogilvie, Sarah (2008). Concise Encyclopedia of Languages of the World. Elsevier Science. s. 1020. ISBN 978-0-08-087774-7.
^ Penny, Ralph (2002). A History of the Spanish Language. Cambridge University Press. s. 8. ISBN 978-0-521-01184-6.
^ Penny (2002), s. 16
^ Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition (2009). "Indo-European, Italic, Romance, Italo-Western, Western, Gallo-Iberian, Ibero-Romance, West Iberian" (İngilizce). 13 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2010.
^ Turell, M. Teresa (2001). Multilingualism in Spain: Sociolinguistic and Psycholinguistic Aspects of Linguistic Minority Groups. Multilingual Matters. s. 591. ISBN 978-1-85359-491-5.
^ Cabo Aseguinolaza, Fernando; Abuín Gonzalez, Anxo; Domínguez, César (2010). A Comparative History of Literatures in the Iberian Peninsula. John Benjamins Publishing Company. ss. 339-40. ISBN 978-90-272-3457-5.
^ Lapesa, Rafael (1968). Historia de la lengua española (7th ed.) (İspanyolca). Gredos. s. 124. ISBN 84-249-0072-3. 84-249-0073-1.
^ "Lengua Española o Castellana". Promotora Española de Lingüística (İspanyolca). 27 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2025.
^ "Ethnologue: Table 3. Languages with at least 3 million first-language speakers". 7 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2010.
^ ^a ^b ^c See Ethnologue
^ Constitution of Andorra 18 Mart 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Article 2.1)
^ Bec, Pierre (1973), Manuel pratique d'occitan moderne, coll. Connaissance des langues, Paris: Picard
^ Sumien, Domergue (2006), La standardisation pluricentrique de l'occitan: nouvel enjeu sociolinguistique, développement du lexique et de la morphologie, coll. Publications de l'Association Internationale d'Études Occitanes, Turnhout: Brepols
^ Myers-Scotton, Carol (2005). Multiple Voices: An Introduction to Bilingualism. Wiley-Blackwell. s. 57. ISBN 978-0-631-21937-8.
^ Posner, Rebecca (1996). The Romance Languages. Cambridge University Press. s. 57. ISBN 978-0-521-28139-3.
^ "La jueza a Fernando González: 'No puede usted hablar en la lengua que le dé la gana'". El Comercio. 12 Ocak 2009.
^ See: Euromosaic report 4 Ekim 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Dış bağlantılar

İspanyolcadaki Latince kökenli kelimeler

[1] Pharies, David A. (2007). A Brief History of the Spanish Language. University of Chicago Press. s. 13. ISBN 978-0-226-66683-9.

[2] "Ethnologue: Statistical Summaries". 7 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2010.

[Dalby-3] Dalby, David (2000). "5=Indo-European phylosector" (PDF). The Linguasphere register of the world's languages and speech communities. 2. Oxford: Observatoire Linguistique, Linguasphere Press. 5 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2025.

[4] Thomason, Sarah (2001). Language Contact. Georgetown University Press. s. 263. ISBN 978-0-87840-854-2.

[5] Brown, Keith; Ogilvie, Sarah (2008). Concise Encyclopedia of Languages of the World. Elsevier Science. s. 1020. ISBN 978-0-08-087774-7.

[6] Penny, Ralph (2002). A History of the Spanish Language. Cambridge University Press. s. 8. ISBN 978-0-521-01184-6.

[7] Penny (2002), s. 16

[8] Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition (2009). "Indo-European, Italic, Romance, Italo-Western, Western, Gallo-Iberian, Ibero-Romance, West Iberian" (İngilizce). 13 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2010.

[9] Turell, M. Teresa (2001). Multilingualism in Spain: Sociolinguistic and Psycholinguistic Aspects of Linguistic Minority Groups. Multilingual Matters. s. 591. ISBN 978-1-85359-491-5.

[10] Cabo Aseguinolaza, Fernando; Abuín Gonzalez, Anxo; Domínguez, César (2010). A Comparative History of Literatures in the Iberian Peninsula. John Benjamins Publishing Company. ss. 339-40. ISBN 978-90-272-3457-5.

[11] Lapesa, Rafael (1968). Historia de la lengua española (7th ed.) (İspanyolca). Gredos. s. 124. ISBN 84-249-0072-3. 84-249-0073-1.

[12] "Lengua Española o Castellana". Promotora Española de Lingüística (İspanyolca). 27 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2025.

[13] "Ethnologue: Table 3. Languages with at least 3 million first-language speakers". 7 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2010.

[:0-14] See Ethnologue

[15] Constitution of Andorra 18 Mart 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Article 2.1)

[16] Bec, Pierre (1973), Manuel pratique d'occitan moderne, coll. Connaissance des langues, Paris: Picard

[17] Sumien, Domergue (2006), La standardisation pluricentrique de l'occitan: nouvel enjeu sociolinguistique, développement du lexique et de la morphologie, coll. Publications de l'Association Internationale d'Études Occitanes, Turnhout: Brepols

[18] Myers-Scotton, Carol (2005). Multiple Voices: An Introduction to Bilingualism. Wiley-Blackwell. s. 57. ISBN 978-0-631-21937-8.

[19] Posner, Rebecca (1996). The Romance Languages. Cambridge University Press. s. 57. ISBN 978-0-521-28139-3.

[20] "La jueza a Fernando González: 'No puede usted hablar en la lengua que le dé la gana'". El Comercio. 12 Ocak 2009.

[21] See: Euromosaic report 4 Ekim 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]