1923 Boğazlar Sözleşmesi

1923 Boğazlar Sözleşmesi
Tür	Çok taraflı sözleşme
İmzalanma	24 Temmuz 1923
Yer	Lozan, İsviçre
Yürürlük	6 Ağustos 1924
Bitiş	9 Kasım 1936
Korunma yeri	Paris, Fransa
	Vikikaynak'ta Lozan Antlaşması

1923 Boğazlar Sözleşmesi veya 1923 Lozan Boğazlar Sözleşmesi,^[1] İstanbul ve Çanakkale Boğazları'nın statüsünü 1923-1936 yılları arasında düzenleyen sözleşmedir. 143 maddeden oluşan Lozan Antlaşması'nın bölümlerinden birini oluşturur.^[2] 1936 yılında Montrö Boğazlar Sözleşmesi'nin imzalanmasıyla birlikte hükmü sona ermiştir.

Türkiye Büyük Millet Meclisi temsilcileriyle Britanya İmparatorluğu, 3. Fransız Cumhuriyeti, İtalya Krallığı, Japon İmparatorluğu, Yunanistan Krallığı, Romanya Krallığı ve Sırp, Hırvat ve Sloven Krallığı (Yugoslavya) temsilcileri tarafından imzalanmıştır. Tüm taraf ülkelerin meclis ve devlet başkanları tarafından onayladığı ilgili belgeler resmî olarak Paris'e iletildikten sonra, 6 Ağustos 1924 tarihinde yürürlüğe girmiştir.^[3]

Arka plan

19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nun bu iki boğazı üzerine üç konferans toplanmıştı. Bunların sonucunda üç sözleşme yapıldı. Bunlar sırasıyla 1841 Londra, 1856 Paris ve 1871 Londra Boğazlar Sözleşmesidir.^[1]

18 Mart 1915 tarihinde ise Üçlü İtilaf devletleri arasında gizlice imzalanan Boğazlar Antlaşması imzalandı. Bu antlaşmaya göre Osmanlı İmparatorluğu'nun başkenti olan İstanbul da dahil olmak üzere İstanbul ve Çanakkale Boğazları Rusya'ya bırakılacaktı.^[4]

Osmanlı'nın I. Dünya Savaşı'ndan yenik çıkmasına rağmen, önce Ekim Devrimi ile Rus İmparatorluğu'nun yıkılması, ardından Türk Kurtuluş Savaşı'ndan Türkiye'nin kazançlı çıkması sonucunda, devletler politikalarını değişmek zorunda kaldı.

Sözleşmenin oluşturulması

Boğazlar Sorunu, Lozan Barış Konferansı'ndaki görüşmeler boyunca üzerinde en çok tartışılan konudur. Sonunda geçici bir çözüm getirilmiştir. Buna göre askeri olmayan gemi ve uçaklar barış zamanında boğazlardan geçebilecektir. Boğazların her iki yakası askersizleştirilip geçişi sağlamak amacıyla başkanı Türk olan uluslararası bir kurul oluşturuldu ve bu düzenlemelerin Milletler Cemiyeti'nin güvencesi altında sürdürülmesine karar verildi. Boğazlar Rejimine İlişkin Sözleşme'nin 6. maddesine göre Boğazlar bölgesindeki toplar ve istihkamlar kaldırılırken, topçu sınıfından askerlerin bulunması kısıtlanmış fakat Türk polis ve makineli tüfekli ve tabancalı jandarmalar bulundurma hakkı saklı tutulmuştur. 19 Aralık 1922 tarihli Boğazlar Komisyonu oturumunda açıklanan bilgilere ve sözleşmenin aynı maddesine göre askersizleştirilen alanlar dahil olmak üzere tüm Boğazlar bölgesinde Türk donanması ve Türk silahlı kuvvetini hareket ettirme hakkı ve bununla birlikte Anadolu tarafındaki tüm kıyı bölgelerde Türklerin istihkam hakkı saklı tutulmuştur.^[5] Bu hüküm, 1936 yılında imzalanan Montrö Boğazlar Sözleşmesi'ne kadar devam etti.^[6]

Sözleşmeye göre Milletler Cemiyeti (Cem'iyyet-i Akvâm) adına görev yapacak olan Uluslararası Boğazlar Komisyonu'nun himayesinde, boğazlar sınırsız sivil ve askerî trafiğe açık olacaktı.^[7]^[8]

Marmara denizindeki adalar dahil olmak üzere Boğazlar bölgesinin askersiz olması şartı ve Boğazlar'ın güvenliğinin Milletler Cemiyeti'ne bırakılması egemenlik haklarının sınırlandırılması anlamına geliyordu. Fakat zaman içinde ne silahsızlanma, ne de Milletler Cemiyeti'nin güvenliği sağlaması gerçekleşmedi.^[9]

Sözleşmedeki üç ana ilkeden, Boğazların askersizleştirilmesi ve Uluslararası Boğazlar Komisyonu'nun gemi geçişlerini kontrol etme ve bu geçiş hakkında Milletler Cemiyeti'ne bilgi vermekle görevlendirilmesi Türkiye'nin aleyhine unsurlar olmakla birlikte, 3. ilkeye göre, askerî olarak Türkiye için tehlike oluşturacak herhangi bir olayda, Milletler Cemiyeti'nin ve özel olarak İngiltere, Fransa, İtalya ve Japonya'nın garantisi sağlanıyordu. Yeni kurulan ve askerî olarak kontrol edemeyeceği boğazlar bölgesinin bu garantörlüklerle güvence altına alınması genç Türkiye Cumhuriyeti için önemliydi.^[1]

Kaynakça

^ ^a ^b ^c Duman, Ruhi (25 Mart 2011). "TÜRK BOĞAZLARI (3) Lozan ve Montreux Boğazlar Sözleşmeleri". Vapur Donatanları ve Acenteleri Derneği (1902). 10 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ Mango, Andrew (2002). Ataturk: The Biography of the Founder of Modern Turkey. Overlook Press. s. 388. ISBN 1-58567-334-X.
^ "House of Commons". Hansard. 16 Temmuz 1924. 18 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ Sander, Oral (2016). Siyasi Tarih: İlkçağlardan 1918'e. İstanbul: İmge Kitabevi Yayınları. ISBN 978-9-755-33043-3.
^ 19 Aralık 1922 tarihli Boğazlar Komisyonu oturumu - Lort Curzon'un açıklamaları, Boğazlar Rejimine İlişkin Sözleşme'nin 6. maddesi
^ "Full text of the Treaty of Lausanne (1923)". New York: Carnegie Endowment for International Peace. 23 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ İstikbal, Cahit (May 2018). Boğazda kaza ve Montrö'yü savunmak. 48. ISSN 2148-547X.
^ DeLuca, Anthony R. (1981). Great power rivalry at the Turkish Straits: the Montreux Conference and Convention of 1936 (İngilizce). East European Quarterly.
^ Soysal, İsmail (2005). "Montrö Boğazlar Sözleşmesi". TDV İslâm Ansiklopedisi. 30. İstanbul. ss. 274-276. 4 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2020.

Türk Kurtuluş Savaşı antlaşmaları

[vda-1] Duman, Ruhi (25 Mart 2011). "TÜRK BOĞAZLARI (3) Lozan ve Montreux Boğazlar Sözleşmeleri". Vapur Donatanları ve Acenteleri Derneği (1902). 10 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[Mango-2] Mango, Andrew (2002). Ataturk: The Biography of the Founder of Modern Turkey. Overlook Press. s. 388. ISBN 1-58567-334-X.

[3] "House of Commons". Hansard. 16 Temmuz 1924. 18 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[Sander-4] Sander, Oral (2016). Siyasi Tarih: İlkçağlardan 1918'e. İstanbul: İmge Kitabevi Yayınları. ISBN 978-9-755-33043-3.

[5] 19 Aralık 1922 tarihli Boğazlar Komisyonu oturumu - Lort Curzon'un açıklamaları, Boğazlar Rejimine İlişkin Sözleşme'nin 6. maddesi

[6] "Full text of the Treaty of Lausanne (1923)". New York: Carnegie Endowment for International Peace. 23 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[7] İstikbal, Cahit (May 2018). Boğazda kaza ve Montrö'yü savunmak. 48. ISSN 2148-547X.

[8] DeLuca, Anthony R. (1981). Great power rivalry at the Turkish Straits: the Montreux Conference and Convention of 1936 (İngilizce). East European Quarterly.

[9] Soysal, İsmail (2005). "Montrö Boğazlar Sözleşmesi". TDV İslâm Ansiklopedisi. 30. İstanbul. ss. 274-276. 4 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2020.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

g t d Türkiye'nin antlaşmaları
Uluslararası çok taraflı sözleşmeler
Ankara Hükûmeti dönemi	Gümrü Antlaşması Türkiye-Afganistan İttifak Antlaşması Moskova Antlaşması Kars Antlaşması Ankara Antlaşması Türkiye-Ukrayna Dostluk ve Kardeşlik Antlaşması Mudanya Mütarekesi Lozan Antlaşması
Cumhuriyet dönemi	Bulgaristan-Türkiye Dostluk Antlaşması Sovyetler Birliği-Türkiye Dostluk ve Tarafsızlık Antlaşması Türkiye-İran Dostluk ve Güvenlik Antlaşması Fransa-Türkiye Dostluk ve İyi Komşuluk Sözleşmesi Ankara Antlaşması ABD-Türkiye nota verişimi Türkiye-Afganistan Dostluk Antlaşması İtalya-Türkiye Tarafsızlık, Uzlaşma ve Adli Çözüm Antlaşması Bulgaristan-Türkiye Tarafsızlık Antlaşması Fransa-Türkiye Dostluk, Uzlaşma ve Hakemlik Antlaşması Türkiye-Yunanistan Dostluk, Tarafsızlık, Uzlaşma ve Hakemlik Antlaşması Türkiye-Yunanistan İkamet, Ticaret ve Deniz Taşımacılığı Sözleşmesi İran-Türkiye Dostluk Antlaşması Londra Sözleşmeleri Türkiye-Yunanistan İçten Anlaşma Paktı Romanya-Türkiye Dostluk, Saldırmazlık, Hakemlik ve Uzlaşma Antlaşması Türkiye-Yugoslavya Dostluk, Saldırmazlık, Hakemlik ve Uzlaşma Antlaşması Türk-Rum Ahali Değişimi Karma Komisyonunun Kaldırılmasına İlişkin Sözleşme Türkiye-Yunanistan Takas Anlaşması Balkan Antantı Saavedra Lamas Paktı Türkiye-Yunanistan Kliring Anlaşması Montrö Boğazlar Sözleşmesi Türkiye-Yunanistan Kaçakçılığın Men ve İzlenmesi Sözleşmesi Sadabat Paktı Nyon Anlaşması Mısır-Türkiye Dostluk Antlaşması Sancak'ın Toprak Bütünlüğü Güvence Antlaşması Suriye-Türkiye Sınırının Güvence Altına Alınmasına İlişkin Antlaşma Suriye İle Türkiye Arasında Toprak Sorununun Kesin Şekille Çözümüne İlişkin Antlaşma Türkiye-Yunanistan Antlaşması Fransa, İngiltere ve Türkiye Karşılıklı Yardım Antlaşması Türkiye-Yunanistan Ticaret ve Ödemeler Anlaşması Fransa-Türkiye Dostluk ve İyi Komşuluk Antlaşması Bulgaristan-Türkiye Saldırmazlık Paktı Türk-Alman Saldırmazlık Paktı Amerika Birleşik Devletleri-Türkiye Askerî Yardım Antlaşması Türkiye-Yunanistan Hava Taşımacılığı Anlaşması Türkiye-Yunanistan Ticaret Anlaşması Türkiye-Yunanistan Kültür Anlaşması Türkiye, Yugoslavya ve Yunanistan Dostluk ve İşbirliği Antlaşması Bled Antlaşması Bağdat Paktı Zürih Antlaşması Londra Antlaşması Amerika Birleşik Devletleri-Türkiye İşbirliği Antlaşması Kıbrıs Cumhuriyeti'nin Kuruluşuna İlişkin Temel Antlaşma Kalkınma İçin Bölgesel İşbirliği Antlaşması Türkiye-Yunanistan Uluslararası Karayolu Ulaşımı Anlaşması Cenevre Antlaşması Bern Anlaşması Türkiye-Yunanistan Turizm Alanında İşbirliği Anlaşması Boğaziçi Açıklaması Bükreş Sözleşmesi Barselona Sözleşmesi Türkiye-Yunanistan Yatırımların Karşılıklı Olarak Teşviki ve Korunması Anlaşması Türkiye-Yunanistan Suç, Terör, Organize Suçlar, Uyuşturucu Kaçakçılığı ve Yasadışı Göçle Savaş Anlaşması Türkiye-Yunanistan Kültürel İşbirliği Anlaşması Türkiye-Yunanistan Bilim ve Teknoloji Alanında İşbirliği Anlaşması Türkiye-Yunanistan Ekonomik İşbirliği Anlaşması Türkiye-Yunanistan Deniz Ulaştırma Anlaşması Türkiye-Yunanistan Gümrük İdareleri Arasında İşbirliği ve Yardımlaşma Anlaşması Ekonomik İşbirliği Teşkilatı Ticaret Anlaşması Stratejik Ortaklık ve Karşılıklı Yardım Anlaşması