Erdal İnönü
| Erdal İnönü | |
|---|---|
| |
| 1991'de Erdal İnönü | |
| Türkiye Başbakan Vekili | |
| Görev süresi 16 Mayıs 1993 - 25 Haziran 1993 | |
| Cumhurbaşkanı | Süleyman Demirel |
| Yerine geldiği | Süleyman Demirel |
| Yerine gelen | Tansu Çiller |
| 27. Türkiye Cumhuriyeti Başbakan Yardımcısı | |
| Görev süresi 20 Kasım 1991 - 19 Eylül 1993 | |
| Başbakan | Süleyman Demirel (1991-1993) Tansu Çiller (1993) |
| Yerine geldiği | Ekrem Pakdemirli |
| Yerine gelen | Murat Karayalçın |
| Türkiye Dışişleri Bakanı | |
| Görev süresi 27 Mart 1995 - 6 Ekim 1995 | |
| Başbakan | Tansu Çiller |
| Yerine geldiği | Murat Karayalçın |
| Yerine gelen | Coşkun Kırca |
| Sosyaldemokrat Halkçı Parti Genel Başkanı | |
| Görev süresi 30 Mayıs 1986 - 11 Eylül 1993 | |
| Yerine geldiği | Aydın Güven Gürkan |
| Yerine gelen | Murat Karayalçın |
| Türkiye Büyük Millet Meclisi 17, 18 ve 19. Dönem Milletvekili | |
| Görev süresi 28 Eylül 1986 - 4 Aralık 1995 | |
| Seçim bölgesi | 1986 - İzmir 1987 - İzmir 1991 - İzmir |
| Kişisel bilgiler | |
| Doğum | 6 Haziran 1926 Ankara, Türkiye |
| Ölüm | 31 Ekim 2007 (81 yaşında) Houston, Teksas, Amerika Birleşik Devletleri |
| Defin yeri | Zincirlikuyu Mezarlığı, İstanbul |
| Partisi | Sosyal Demokrasi Partisi (1983-1985) Sosyaldemokrat Halkçı Parti (1985-1995) Cumhuriyet Halk Partisi (1995-2001) |
| Evlilik(ler) | Sevinç İnönü
(e. 1957; ö. 2007) |
| Bitirdiği okul | Fen Fakültesi, Ankara California Teknoloji Enstitüsü, Los Angeles |
| Mesleği | Akademisyen, siyasetçi |
Erdal İnönü (6 Haziran 1926, Ankara - 31 Ekim 2007, Houston), Türk fizikçi, akademisyen ve siyasetçi. Türkiye Cumhuriyeti'nin ikinci Cumhurbaşkanı İsmet İnönü'nün küçük oğludur.
16 Mayıs ile 25 Haziran 1993 tarihleri arasında yaklaşık 1,5 ay süreyle başbakanlık görevine vekâlet etti. 1991-1993 yılları arasında başbakan yardımcılığı yaptı. 1983-1985 yılları arasında Sosyal Demokrasi Partisi (SODEP) ve 1986'dan 1993'e kadar Sosyaldemokrat Halkçı Parti (SHP) genel başkanlığı görevini sürdürdü.
İnönü, 1983 yılında 12 Eylül Darbesi'nin ardından siyasi faaliyet yeniden serbest bırakıldıktan sonra bütün öğretim ve yöneticilik görevlerinden ayrıldı ve aynı yıl haziran ayında SODEP'in kurucu üyeleri arasında yer alarak partinin ilk genel başkanı oldu. Kurucu üyeliğinin Millî Güvenlik Konseyi tarafından veto edilmesine karşın Aralık 1983'te yeniden SODEP genel başkanlığına seçildi. 1984 yerel seçimlerinde partisi %23,4 oy alarak ikinci sırada yer aldı. 1985 yılında SODEP'in Halkçı Parti ile Sosyaldemokrat Halkçı Parti (SHP) adı altında birleşmesinin ardından 1986 yılında partinin genel başkanı oldu. Partisi, 1986 Türkiye milletvekili ara seçimlerinde %22,6 oy alarak 3. sıraya düşerken İnönü İzmir milletvekili olarak Meclise girmiştir.
1991 Türkiye genel seçimlerinin ardından SHP, Süleyman Demirel'in genel başkanlığını yaptığı Doğru Yol Partisi (DYP) ile bir koalisyon hükûmeti kurmuş ve İnönü de başbakan yardımcısı olmuştur. 1993 Türkiye cumhurbaşkanlığı seçiminde Demirel cumhurbaşkanı seçilince başbakanlık görevine vekâleten başlamıştır. Tansu Çiller DYP'nin genel başkanı seçilince ve hükûmet kurunca İnönü, başbakan yardımcılığı görevini üstlenmiştir. 11-12 Eylül 1993'te yapılan SHP 4. Olağan Kurultayı'nda genel başkanlığa aday olmamış, genel başkanlığa Murat Karayalçın seçilmiştir. Şubat 1995'te SHP ve CHP birleştikten sonra dışişleri bakanı olmuştur. Aktif siyasetten ayrıldığı Ekim 1995'e kadar dışişleri bakanlığı görevini sürdürmüştür. Nisan 2001'de CHP'den de istifa eden İnönü, 31 Ekim 2007 günü ölmüştür.
Hayatı
[değiştir | kaynağı değiştir]
İsmet ve Mevhibe İnönü'nün üç çocuğunun (diğerleri Ömer ve Özden) ortancası olarak 6 Haziran 1926 tarihinde Ankara'da dünyaya geldi. O zamana kadar olmayan "Erdal" ismini o devirde başbakan olan babası yarattı, bu adın verildiği ilk kişi oldu.[1]
İlk, orta ve lise öğrenimini Ankara'da tamamladı. 1943'te Ankara Gazi Lisesi, 1947'de Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi fizik-matematik bölümünü bitirdikten sonra ABD'ye gitti. California Teknoloji Enstitüsünde (Caltech) fizik dalında yüksek lisans (1948) ve doktora (1951) dereceleri aldı. Bir süre Princeton Üniversitesinde araştırma yaptıktan sonra 1952'de Türkiye'ye döndü.
Asistan olarak girdiği Ankara Üniversitesi Fen Fakültesinde 1955'te doçent oldu. 1957'de Sevinç Sohtorik ile evlendi. 1958-60 arasında Princeton Üniversitesinde ve Oak Ridge Princeton National Laboratory de konuk araştırmacı olarak bulundu. Ardından kuramsal fizik profesörü olarak Orta Doğu Teknik Üniversitesine (ODTÜ) girdi.
ODTÜ'de teorik fizik bölüm başkanlığı (1960-64), Fen ve Edebiyat Fakültesi Dekanlığı (1965-68) yaptı. 1968'de ABD'ye giderek Princeton ve Columbia üniversitelerinde bir yıl süreyle konuk profesör olarak ders verdi. 1969'da yurda dönerek ODTÜ rektör vekilliğine, 1970'te de rektörlüğüne seçildi. Mart 1971'de rektörlükten ayrılarak yalnızca öğretim ve araştırma görevlerini sürdürdü. 1974'te fizik dalında TÜBİTAK Bilim Ödülü'nü kazandı.[2] Aynı yıl altı ay kadar Princeton Üniversitesinde konuk araştırmacı olarak çalıştı. 1975'te Boğaziçi Üniversitesine geçti. Bir yıl sonra aynı üniversitenin Temel Bilimler Fakültesi Dekanlığına getirildi. Altı yıl süren bu görevden sonra 1982'de, Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumunun (TÜBİTAK) İstanbul'da kurulan Temel Bilimler Araştırma Enstitüsü (Feza Gürsey Enstitüsü) Müdürlüğüne atandı.
Siyasi hayatı
[değiştir | kaynağı değiştir]Mayıs 1983'te, 12 Eylül Darbesi'nin ardından siyasi faaliyetler serbest bırakılınca bütün öğretim ve yöneticilik görevlerinden ayrıldı ve 6 Haziran 1983'te Sosyal Demokrasi Partisinin (SODEP) kurucu üyesi ve ilk genel başkanı olarak siyasal yaşama atıldı. Kurucu üyeliğinin Haziran 1983'te Millî Güvenlik Konseyince veto edilmesine karşın Aralık 1983'te yeniden SODEP genel başkanlığına seçildi.
SODEP ile Halkçı Partinin (HP) birleşmesinde yapıcı bir rol oynadı. SODEP'in 2-3 Kasım 1985'te Halkçı Parti ile Sosyaldemokrat Halkçı Parti (SHP) adı altında birleşmesinden sonra SHP genel başkanlığını partinin ilk genel kuruluna kadar Halkçı Parti Genel Başkanı Aydın Güven Gürkan'a bıraktı. Haziran 1986'daki kurultayda genel başkanlığa getirildi. 28 Eylül 1986'da yapılan ara seçimlerde İzmir'den Türkiye Büyük Millet Meclisine (TBMM) seçildi. Haziran 1987'deki SHP kurultayında yeniden SHP genel başkanlığına, 30 Kasım 1987'deki erken genel seçimlerde de ikinci kez İzmir milletvekili seçildi.
İnönü liderliğindeki SHP, iktidardaki Anavatan Partisinin (ANAP) ağır bir hezimete uğradığı 1989 yerel seçimlerinde oyların yüzde 28,7'sini alarak birinci parti konumuna yükseldi. SHP; başta İstanbul, Ankara ve İzmir olmak üzere 67 il merkezindeki belediye başkanlıklarının 39'unu elde etti.
İnönü; parti içinde Deniz Baykal, İsmail Cem ve Ertuğrul Günay'ın başını çektiği muhalefet grubuna karşı kurultayları (Haziran 1988'de İsmail Cem'e; Aralık 1989, Eylül 1990 ve Ocak 1992'de de Baykal'a karşı) kazanarak genel başkanlık görevini sürdürdü.[3]
Kasım 1991'deki erken genel seçimlerde oyların yüzde 20'sini toplayabilen SHP üçüncü parti olunca parti içi muhalefet, yitirilen oyların sorumluluğunu İnönü yönetimine yükledi. Ama seçimlerden birinci parti olarak çıkan Doğru Yol Partisinin SHP ile koalisyon hükûmeti kurması, hükûmette başbakan yardımcılığını üstlenen İnönü'nün parti içindeki durumunu güçlendirdi.
Aynı seçimlerde SHP listelerinden seçime katılan Halkın Emek Partisi (HEP) adaylarından 18 kişi milletvekili seçildi. HEP kökenli Leyla Zana ile Hatip Dicle'nin neden oldukları TBMM'deki yemin krizinden sonra Erdal İnönü, iki milletvekilinin partiden istifasını istemek zorunda kaldı. Bunun üzerine SHP'den ayrılan HEP kökenli milletvekilleri Demokrasi Partisini (DEP) kurdular.
25-26 Ocak 1992'deki 7. Olağanüstü Kurultay'da İnönü'ye karşı bir kez daha yenilen ve parti yönetimini ele geçirme umutlarını kaybeden Deniz Baykal ve muhalefet grubu "Yeni Sol", SHP'den ayrılarak Cumhuriyet Halk Partisini (CHP) yeniden kurdu (Eylül 1992).
Cumhurbaşkanı Turgut Özal'ın ani ölümü ve ardından Süleyman Demirel'in cumhurbaşkanlığına seçilmesinden sonra yaklaşık 1,5 ay süreyle başbakanlık görevine vekâlet etti. 12-13 Haziran 1993 tarihlerinde gerçekleştirilen DYP kongresinden önce, 6 Haziran tarihinde sürpriz bir kararla SHP'nin de DYP gibi lider değişikliğine gitmesi gerektiğini açıklayarak partisinin yapılacak ilk kurultayında aday olmayacağını açıkladı.
2 Temmuz 1993 günü Sivas'ta yaşanan Sivas Katliamı, ülkeyi sarstı. 35 kişinin yanarak veya yangın dumanından boğularak öldüğü katliam sırasında Süleyman Demirel cumhurbaşkanı, Tansu Çiller başbakan, Erdal İnönü de başbakan yardımcısıydı. Saldırganların Madımak Oteli'ni henüz yakmadıkları, oteli taşladıkları ve rejim aleyhine slogan attıkları saatlerde Aziz Nesin, Ankara'daki Erdal İnönü'yü arayıp "Bizi kurtarın." dedi. Erdal İnönü buna, "Hiç merak etmeyin. Gerekli tedbiri aldık." cevabını verdi. Fakat biraz sonra otel, saldırganlar tarafından yakıldı. Oteldekiler kurtarılamadı.[4]
11-12 Eylül 1993'te yapılan SHP 4. Olağan Kurultayı'nda genel başkanlığa Ankara Büyükşehir Belediye Başkanı Murat Karayalçın seçildi.
18-19 Şubat 1995'te SHP ile CHP'nin birleştiği kurultayda CHP'nin "Onursal Genel Başkanı" seçildi. Kurultaydan hemen sonra yapılan atamayla DYP-CHP koalisyon hükûmetinde CHP kanadından Dışişleri Bakanı oldu. 1995 yılının ekim ayında hem koalisyondaki görevinden hem de aktif siyasetten ayrıldı. Nisan 2001'de dönemin CHP Genel Başkanı Deniz Baykal'ın bazı uygulamalarına tepki göstererek CHP'den de istifa etti.[5] Son yıllarında sosyal demokrat çevrelerden yapılan tüm ısrarlara rağmen aktif siyasete dönmedi.
Üç kez milletvekili seçilen İnönü; 17 (ara seçim), 18 ve 19. dönemlerde İzmir milletvekilliği yaptı. Sosyalist Enternasyonal başkan yardımcılığı görevinde bulundu (1992-2001).
Bilimsel çalışmaları
[değiştir | kaynağı değiştir]TÜBİTAK Bilim Kurulu, Atom Enerjisi Komisyonu, UNESCO Yürütme Konseyi üyeliği ve Türk Fizik Derneği başkanlığında bulunan Erdal İnönü'nün fizik alanında önemli çalışmaları vardır. Uluslararası bilim dergilerinde de yer alan araştırmalarının en önemlisi, 1951'de Macar asıllı Amerikalı atom fizikçisi Eugene Wigner ile Princeton Üniversitesinde ortak yaptığı çalışmadır. "Grupların İndirgenmesi ve Gösterimi Üstüne" başlıklı bu çalışma, gruplar kuramında genel bir yöntem niteliği kazanarak matematiksel fiziğin temel yöntemleri arasına girmiştir. "İnönü-Wigner Grup İndirgenmesi" adıyla bilinen çalışması (1951), çağdaş matematiksel fiziğin temel kavramlarından biri kabul edilir.
Erdal İnönü, Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumunun (TÜBİTAK) kuruluşuna katkıda bulundu ve TÜBİTAK Temel Araştırmalar Enstitüsünde kurucu müdürlük görevini yürüttü. 2004 yılında, fizik alanında Nobel’den sonraki en önemli ödül olan Wigner Madalyası’nı alan İnönü, bu ödülü Feza Gürsey’den sonra alan ikinci Türk oldu.[6] İnönü ayrıca Türkiye Cumhuriyeti ve Osmanlı İmparatorluğu üzerindeki bilimsel çalışmaları ile bilinir.
2002'den tedavisi başlayana kadar Sabancı Üniversitesi ve TÜBİTAK Feza Gürsey Enstitüsünde görev yaptı.
Kişisel özellikleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Esprili, alçakgönüllü kişiliği ile tanınan İnönü, günlük yaşantısında halkın arasına karışmaktan çekinmezdi. Omuzlara alınmaktan, gösterişten hoşlanmaz; omuzlara alınmak istendiğinde "İnönü yatışı" adı verilen hareketle boylu boyunca sırtüstü yere uzanarak buna engel olurdu.[7] Sigaradan hiç hoşlanmazdı. Zaman zaman TBMM'ye yürüyerek ve korumasız gelirdi.
Ölümü
[değiştir | kaynağı değiştir]
Nisan 2006'da kan kanseri teşhisi konan Erdal İnönü, Amerika Birleşik Devletleri'nde bir süre tedavi gördü. Başarılı geçen ilk tedavinin ardından Türkiye'ye dönen İnönü, kanser hastalığına bağlı zatürre teşhisi ile 20 Ağustos 2007 tarihinde yeniden hastaneye kaldırıldı. Tetkikler sonucunda, ilk tedavi döneminde kontrol altına alınan lösemi hastalığının tekrar ortaya çıktığı belirlendi ve yine ABD'ye götürüldü.
31 Ekim 2007 günü kan kanseri tedavisi gördüğü hastanede, 81 yaşında öldü. Cenazesi, 2 Kasım Cuma günü akşam saatlerinde Türk Hava Yollarının tarifeli uçağıyla Ankara'ya getirildi. 3 Kasım 2007 günü saat 11.00'de TBMM'de bir cenaze merasimi yapıldı. Cenaze, geceyi Gülhane Askerî Tıp Akademisinde (GATA) bekledi. İnönü'nün naaşı devlet töreninin ardından doğduğu Pembe Köşk'ün bahçesine getirildi ve burada da bir tören gerçekleştirildi. Daha sonra eşi Sevinç İnönü'nün isteği doğrultusunda İstanbul'a götürülen İnönü'nün cenazesi, 4 Kasım Pazar günü Teşvikiye Camii'nde kılınan cenaze namazının ardından Zincirlikuyu Mezarlığı'ndaki aile kabristanında toprağa verildi.
Yapıtları
[değiştir | kaynağı değiştir]Erdal İnönü'nün başlıca bilimsel yapıtları:
- 1971: 1923-1966 Döneminde Fizik Dalındaki Araştırmalara Türkiye'nin Katkısını Gösteren Bir Bibliyografya ve Bazı Gözlemler
- 1973: 1923-1966 Dönemi Matematik Araştırmaları Bibliyografyası ve Bazı Gözlemler
- 1983: Group Theoretical Methods in Physics (Meral Serdaroğlu'yla birlikte)
Erdal İnönü'nün diğer yapıtları:
- 1997: Mehmet Nadir Bir Eğitim ve Bilim Öncüsü
- 1996: Anılar ve Düşünceler 1. Cilt
- 1998: Anılar ve Düşünceler 2. Cilt
- 2001: Anılar ve Düşünceler 3. Cilt
- 1998: Kurultay Konuşmaları
- 1999: Fikirler ve Eylemler Tarih, Bilim ve Siyaset Üzerine Konuşmalar
- 2001: Bilim Konuşmaları
- 2002: Üçyüz Yıllık Gecikme Tarih, Kültür, Bilim ve Siyaset Üzerine Konuşmalar
- 2003: Bilimsel Devrim ve Stratejik Anlamı
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Duranoğlu, Hacı Mehmet (1993). "Erdal İnönü Anlatıyor". 32. Gün Programı. 3 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "TÜBİTAK Bilim Ödülleri". 4 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2011.
- ^ "CHP'de kurultaylar tarihi". 15 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2011.
- ^ "28 Şubat belgeseli - 1. Bölüm". 9 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "CHP'den istifa etti". 13 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2011.
- ^ Prof. İnönü, bu ödülü Prof. Feza Gürsey’den sonra alan ikinci Türk oldu.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ Türk siyasetinin ve bilim dünyasının renkli yüzü[ölü/kırık bağlantı]
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
- ODTÜ'deki kişisel sayfası 28 Ağustos 2004 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Cumhuriyet Gazetesi2 Şubat 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 12 Eylül 2004 Pazar sayısı sayfa 12
- Dışişleri Bakanlığı - Erdal İnönü23 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Erdal İnönü ile Röportaj
- Bilime Son Hizmeti 2 Kasım 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Anıları 1 Kasım 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Bir Yıldız Kaydı.Resim galerisi 2 Kasım 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
| Siyasi görevi | ||
|---|---|---|
| Önce gelen: Süleyman Demirel |
 T.C. Başbakan Vekili 16 Mayıs 1993 - 25 Haziran 1993 |
Sonra gelen: Tansu Çiller |
| Önce gelen: Ekrem Pakdemirli |
Türkiye Başbakan Yardımcısı 20 Kasım 1991 - 19 Eylül 1993 |
Sonra gelen: Murat Karayalçın |
| Önce gelen: Aydın Güven Gürkan |
TBMM Ana Muhalefet Partisi Lideri 30 Mayıs 1986 - 20 Kasım 1991 |
Sonra gelen: Mesut Yılmaz |
| Önce gelen: Murat Karayalçın |
 T.C. 29. Dışişleri Bakanı 27 Mart 1995 - 6 Ekim 1995 |
Sonra gelen: Coşkun Kırca |
| Parti siyasi görevi | ||
| Önce gelen: Aydın Güven Gürkan |
Sosyaldemokrat Halkçı Parti 2. Genel Başkanı 30 Mayıs 1986 - 11 Eylül 1993 |
Sonra gelen: Murat Karayalçın |
| Akademik görevi | ||
| Önce gelen: Kemal Kurdaş |
Orta Doğu Teknik Üniversitesi Rektörü 11 Eylül 1970 - 9 Mart 1971 |
Sonra gelen: Şefik Erensü |
|  | |
- 49. Hükûmet - 7. Demirel Hükûmeti
- 50. Hükûmet - 1. Çiller Hükûmeti
- Orta Doğu Teknik Üniversitesi rektörleri
- Ankara Üniversitesi Fen Fakültesinde öğrenim görenler
- 1926 doğumlular
- 2007'de ölenler
- İnönü ailesi
- Türk fizikçiler
- Teorik fizikçiler
- Gazi Lisesinde öğrenim görenler
- Orta Doğu Teknik Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi dekanları
- Boğaziçi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi dekanları
- Ankara ili doğumlu siyasetçiler
- Sosyal Demokrasi Partisi genel başkanları
- Sosyaldemokrat Halkçı Parti genel başkanları
- TBMM 17. dönem İzmir milletvekilleri
- TBMM 18. dönem İzmir milletvekilleri
- TBMM 19. dönem İzmir milletvekilleri
- TBMM Dışişleri Komisyonu Başkanları
- Türkiye'de lösemiden ölenler
- Zincirlikuyu Mezarlığı'na defnedilenler
- Türkiye'deki ana muhalefet partisi genel başkanları
- TÜBİTAK Bilim Ödülü sahipleri
- Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi Türk Grubu
- Cumhuriyet Halk Partisi mensubu siyasetçiler
- UNESCO Türkiye Millî Komisyonu Yönetim Kurulu Üyeleri
- Devlet başkanlarının çocukları
- TÜBİTAK Bilim Kurulu üyeleri
- Türk sekülaristler
- Türk sosyal demokratlar
- Türkiye dışişleri bakanları
- Türkiye başbakan yardımcıları
- Erdal İnönü
- Türkiye başbakanları