Buzkaşi
Buzkaşi (Farsça: بزکشی, harfiyen: "keçi çekme"), Afganistan’ın en sevilen ve milli sporudur.[1] Bu geleneksel oyunda atlı oyuncular, keçi veya dana gövdesini kaparak belirlenen hedefe ulaştırmaya çalışırlar. Benzer oyunlar Kazakistan ve Kırgızistan’da kokpar, Özbekistan’da kupkari, Kırgızistan’da ise ulak tartysh adıyla bilinmektedir.[2][3][4][5]
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]Buzkaşi, kökenlerini Çin ve Moğolistan’dan batıya göç eden Orta Asya’daki göçebe kabilelerden alır. 10. ve 15. yüzyıllar arasında başlayan bu göçler, ancak 1930’larda sona ermiştir. İskitler döneminden günümüze kadar, buzkaşi o çağın bir mirası olarak varlığını sürdürmüştür.[6][7][8]
Etkinlikler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Dünya Göçebe Oyunları
- 2013 – Kokpar ya da buzkaşi dalında ilk Asya şampiyonası düzenlendi.[9]
- 2018 – Kazakistan’ın Astana kentinde bir hafta süren ilk dünya şampiyonası yapıldı.[10]
Yayılım
[değiştir | kaynağı değiştir]Buzkaşi benzeri oyunlar günümüzde Hazaralar, Özbekler, Kırgızlar, Türkmenler, Kazaklar, Uygurlar, Tacikler, Vahanlılar ve Peştunlar gibi birçok Orta Asya topluluğu tarafından oynanmaktadır. Batı’da ise, Pamir Dağları bölgesinden göç ederek Türkiye’nin Van iline bağlı Ulupamir köyüne yerleşen Kırgızlar arasında da oynanmaktadır. Çin’in batısında ise yalnızca at sırtında değil, aynı zamanda yaklarla da buzkaşi oynanmaktadır. Bu gelenek, Sincan Tacikleri arasında görülür.[11]
Afganistan
[değiştir | kaynağı değiştir]Buzkaşi, Afganistan’ın ulusal sporu ve aynı zamanda büyük bir “tutku”dur. Genellikle Cuma günleri oynanır ve binlerce seyirciyi çeker. Whitney Azoy, Buzkashi: Game and Power in Afghanistan adlı kitabında, “liderler hem adil hem de hileli yollarla kontrolü ele geçirebilen ve rakiplerini saf dışı bırakabilen kişilerdir; buzkaşi binicisi de aynı şeyi yapar” diye yazar.[12]
Geleneksel olarak oyunlar birkaç gün sürebilirdi, ancak günümüzde düzenlenen turnuva versiyonlarında maç süresi sınırlandırılmıştır.
Taliban’ın ilk iktidar döneminde buzkaşi “ahlaka aykırı” görüldüğü gerekçesiyle yasaklanmıştı. 2001 yılında Taliban'ın devrilmesinin ardından spor yeniden oynanmaya başlandı. 2021 yılında Taliban'ın tekrar iktidara gelmesiyle birlikte oyun yasaklanmadı ve devamına izin verildi.[13][14][15]
Tacikistan
[değiştir | kaynağı değiştir]Tacikistan’da buzkaşi sezonu genellikle Kasım ayından Nisan ayına kadar sürer. Yüksek sıcaklıklar bu dönemin dışında maç yapılmasını çoğu zaman engeller, ancak dağlık bölgelerde daha serin havalarda münferit karşılaşmalara rastlanabilir.
Tacikistan’da ve Çin’in Sincan Uygur Özerk Bölgesi’ndeki Taşkurğan Tacikleri arasında buzkaşi özellikle düğünlerle bağlantılı olarak popülerdir. Bu tür oyunlar, düğün kutlamalarının bir parçası olarak gelinin babası tarafından düzenlenir.[16]
Pakistan
[değiştir | kaynağı değiştir]Pakistan’da buzkaşi geleneksel olarak Afganistan sınırındaki bölgelerde oldukça popülerdir. Günümüzde bu spor gerilese de hâlâ Gilgit-Baltistan’daki Hunza bölgesinde yaşayan Vahaniler[17] ve Belucistan’ın bazı bölgelerinde yaşayan Peştunlar ile Afgan mülteciler arasında oynanmaktadır.[18]
Amerika Birleşik Devletleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Buzkaşi , Afganistan Kraliyet Ailesi’nden Kral Amanullah ve Kral Zahir Şah’ın soyundan gelen kişiler aracılığıyla ABD’ne tanıtılmıştır. 1940’lı yıllarda ABD’de oyunun atlı versiyonu oynanmıştır. Ohio’nun Cleveland kentinde gençler, kav kaz adını verdikleri bir oyun icra etmişlerdir. Takımlar beşer kişiden oluşuyor ve oyuncular koyun postuyla kaplanmış bir topla oynuyorlardı. Greater Cleveland bölgesinde altı veya yedi takım bulunmaktaydı. Oyun, polo benzeri şekilde üç "chukker" halinde oynanıyordu. Saha yaklaşık bir futbol sahası büyüklüğündeydi ve her iki uçta üç ayaklı çerçeveler üzerine yerleştirilmiş kare şeklinde kaleler bulunuyordu. Top yere düştüğünde oyuncu onu attan eğilerek almak zorundaydı. Oyunculardan birinin hatırladığına göre: “Diğerleri, eğilen biniciyi atından düşürmeye çalışırdı. Omzundan yakalayıp seni aşağı çekmeye uğraşırlardı. Çok fazla kural yoktu.”[19]
Kurallar ve varyasyonlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Buzkaşi karşılaşmaları genellikle oldukça çetin geçer. Afganistan Ulusal Olimpiyat Komitesi tarafından resmi kurallar belirlenmeden önce oyun, çoğunlukla rakip biniciye kasten kırbaç atmamak veya onu bilerek attan düşürmemek gibi yazılı olmayan kurallara dayanıyordu. Oyuncular genellikle diğer oyuncuların kırbaçlarından ve çizmelerinden korunmak için kalın kıyafetler ve baş koruyucu takarlar. Örneğin, eski Sovyetler Birliği döneminde oyuncular sıklıkla Sovyet tank kasklarını koruma amaçlı kullanmaktaydılar. Çizmeler ise genellikle yüksek topukludur; bu da binicinin atın yanına eğilip gövdeyi almaya çalışırken üzengide sabit kalmasına yardımcı olur.
Karşılaşmalar günlerce sürebilir ve kazanan takım çoğu zaman para olmasa da çeşitli ödüller alır. Önde gelen oyuncular, örneğin Aziz Ahmad, genellikle varlıklı Afganlar tarafından desteklenir.[20]
Buzkaşi oyuncusuna çapandaz (Peştuca: چپنداز) denir. Afganistan'da yaygın inanca göre yetenekli bir çapandaz genellikle kırklı yaşlarındadır. Bunun sebebi, oyunun uzun yıllar süren ağır fiziksel çalışma ve gözlem gerektirmesidir. Aynı şekilde, buzkashi'de kullanılan atlar da yoğun eğitimden geçer. Oyuncular her zaman ata sahip olmak zorunda değildir; atlar çoğunlukla zengin toprak sahipleri veya ileri gelen aileler tarafından yetiştirilir. Ancak usta bir çapandaz, istediği atı seçme hakkına sahiptir; zira kazanmış bir at, sahibine de büyük itibar kazandırır.
Oyunun iki ana formu vardır: Tudabarai(kalabalıktan çıkış) ve Karacay (kara yer).[21][22] Tudabarai daha basit bir versiyon olup amaç sadece gövdeyi kapmak ve diğer oyunculardan kurtuluncaya kadar taşımaktır. Karacay'da ise oyuncular gövdeyi önce sahanın bir ucundaki bayrak ya da işaret direğinin etrafından dolaştırmalı, ardından diğer uçta bulunan “Adalet Çemberi” denilen alana bırakmalıdır. Oyuncular rakip atları ve binicileri uzaklaştırmak için kırbaç taşır; elleri dolu olduğunda ise kırbacı dişlerinin arasında tutarlar.
Buzkaşi'de kullanılan dana genellikle başı kesilmiş, iç organları çıkarılmış ve iki ayağı koparılmış olur. Oyun öncesinde 24 saat boyunca soğuk suda bekletilerek sertleştirilir. Bazen ek ağırlık kazandırmak için içine kum doldurulur. Dana bulunmadığında keçi kullanılabilir; ancak dana gövdesi oyunda parçalanmaya daha az eğilimli olduğundan tercih edilir. Oyuncular gövdeyi vücutlarına ya da eyere bağlayamaz; fakat bacağını altına sıkıştırarak ellerini serbest bırakmaları geleneksel ve yaygın bir uygulamadır.
Afganistan
[değiştir | kaynağı değiştir]Bu kurallar yalnızca Kabil’de düzenlenen karşılaşmalarda sıkı şekilde uygulanmaktadır.[23]
- Oyun sahası kare biçimindedir.
- Her takım 10 biniciden oluşur.
- Her yarıda sadece 5 binici sahada yer alabilir.
- Her yarının toplam süresi 45 dakikadır.
- İki yarı arasında yalnızca 15 dakikalık bir ara vardır.
- Maç bir hakem tarafından yönetilir.
Kökbörü ve Kökpar ile farkları
[değiştir | kaynağı değiştir]Buzkaşi sıkça Kökbörü ve Kökpar ile karıştırılır. Ancak aralarında belirgin farklar vardır:
- Buzkaşi daha çok Afganistan ve Tacikistan’da oynanır. Bireysel mücadele ön plandadır; yüzlerce atlı aynı anda katılabilir. Sahası çok geniştir ve standart kuralları yoktur.[24]
- Kökbörü Kırgızistan’da milli spor olarak oynanır. Takım oyunudur, standart kuralları vardır ve hedef "kazan" adı verilen çukurdur.[25]
- Kökpar Kazakistan’da yaygındır. Takım oyunu şeklindedir ancak kurallar bölgelere göre değişebilir. Genellikle hedef daire ya da kale tarzındadır.[26]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]- Çevgan
- Cirit
- At topu – at üzerinde oynanan bir başka oyun
- Pato – Arjantin’de oynanan benzer bir ata sporu
- Polo – topla oynanan benzer bir ata sporu
- Yak yarışı
- Okçuluk
- Ekstrem spor
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Azoy, Whitney (2011). Buzkashi: Game and Power in Afghanistan. Waveland Press. ISBN 9781478607823.
- ^ "Dom Joly: Know your Kokpar from your Kyz-Kuu" 28 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Independent
- ^ "Traditions: Kupkari" 12 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., ZOOM Central Asia
- ^ "Bishkek Bağımsızlık Günü Kutlamaları: Ulak Tartysh, Ölü Keçi Kapma Sanatı". caravanistan.com. 2 Mayıs 2014. 26 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Nisan 2016.
- ^ "Kökbörü – Etnospor Kültür Festivali". etnosporfestivali.com. 13 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2017.
- ^ G. Whitney Azoy, Buzkashi: Game and Power in Afghanistan, Third Edition. Waveland Press, 2011, s.3-4.
- ^ G. Whitney Azoy, Buzkashi: Game and Power in Afghanistan, 2. baskı (2002). In: Academic Dictionaries and Encyclopedias "buzkashi" 6 Eylül 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Traditional Sports – Buzkashi in Kazakhstan and Kyrgyzstan
- ^ "Asia Holds First 'Kokpar' Championship". rferl.org (İngilizce). 27 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2025.
- ^ "Kazakhs Defeat Kyrgyz For World's First Kokpar Championship". rferl.org (İngilizce). 27 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2025.
- ^ 塔什库尔干：高天下的太阳部落. 陕西人民出版社. 2004. s. 162. ISBN 7-5613-2787-0.
- ^ Perry, Tony; Sharifi, Karim (3 Ocak 2010). "Afghans love to get their goat in rough national sport". Los Angeles Times. Kabil, Afganistan. s. A20. 23 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2021.
- ^ "Afghanistan: By Their Sports, Ye Shall Know Them". Time. 14 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi31 Ağustos 2009.
- ^ "Afghans revive 'buzkashi'". www.usatoday.com. 20 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ağustos 2017.
- ^ "Afghanistan's buzkashi season begins, with Taliban at the reins". Aljazeera. 3 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2021.
- ^ Summers, Josh. "Buzkashi Explained: Mysterious Rules & Traditions". Far West China. 11 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2017.
- ^ "Last horsemen of Hunza: Pakistan Buzkashi game faces final whistle". The Express Tribune. 18 Mayıs 2017. 20 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Buzkashi match held in Quetta, Pakistan - Xinhua | English.news.cn". www.xinhuanet.com. 16 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Dean, Ruth and Melissa Thomson, Making the Good Earth Better: The Heritage of Kurtz Bros., Inc. pp. 17–18
- ^ Abi-Habib, Maria; Fazly, Walid (13 Nisan 2011). "In Afghanistan's National Pastime, It's Better to Be a Hero Than a Goat". The Wall Street Journal. 26 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2011.
- ^ Jones, A. (2007:77). Kabul in Winter: Life Without Peace in Afghanistan. United States: Henry Holt and Company.
- ^ South Asian Folklore: An Encyclopedia. (2020:88). United Kingdom: Taylor & Francis.
- ^ "Buzkashi: The National Game of Afghanis". Embassy of Afghanistan in Australia. 30 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2015.
- ^ Guttmann, Allen (2004). Sports: The First Five Millennia. University of Massachusetts Press. ISBN 978-1-55849-610-1.
- ^ Schmidt, Heidi (2015). "Equestrian Traditions of the Steppe Peoples". Central Asian Review. Cilt 22. ss. 45-62.
- ^ Levine, Marvin (2010). Games and Culture in Central Asia. Central Asian University Press.
Daha fazla okuma
[değiştir | kaynağı değiştir]- G. Whitney Azoy (2003), Buzkashi: Game and Power in Afghanistan, 2. baskı. Waveland Press, 2011. 978-1577667209
- "Ancient Kyrgyz game may captivate Europe", The Times of Central Asia, 9 Kasım 2006
- V. Kadyrov, Kyrgyzstan: Traditions of Nomads, Rarity Ltd., Bişkek, 2005 9967-424-42-7
- Boast, Will (Yaz 2017). "A Kingdom for a Horse: Kokpar and the Future of Kazakhstan | VQR Online". Virginia Quarterly Review (İngilizce). 93 (3). – Günümüz Kazakistan'ında Kökpar
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Geleneksel Oğlak Tartış (Oglak Tartis)
- Tacikistan’da Buzkaşi fotoğraf albümü
- Kazakistan’ın en büyük sporu nedir?
- Afganistan’da Buzkaşi fotoğrafları
- Afghanistan Online: Afganistan’ın milli sporu (Buzkaşi)
- Buzkaşi – Afganistan’ın sevilen milli sporu
- YouTube'da Kökbörü videosu (Türkçe)
- Kökbörü videosu 28 Kasım 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Türkçe)
- 2014’te Mezar-ı Şerif’te Buzkaşi