Tekerlekli sandalye ragbisi
Tekerlekli sandalye ragbisi (ilk adıyla murderball, ABD'de ise quad rugby olarak bilinir) engelli sporcular için takım sporudur. Dünya genelinde yirmi beşten fazla ülkede oynanmakta olup Paralimpik Oyunları programında yer almaktadır. Oyunda sporcular topa ayakla vuramaz; topu kucağında taşıyarak hücum ederler. Geleneksel ragbide kullanılan oval top yerine, bu branşta voleybola benzeyen daha yuvarlak bir top kullanılmaktadır.[1]
ABD'de kullanılan ad, tüm sporcuların en az üç uzvunda işlev kaybı bulunması zorunluluğuna dayanmaktadır. Oyuncuların çoğu omurilik yaralanması geçirmiştir; ancak çoklu ampütasyon, nörolojik rahatsızlıklar veya diğer tıbbi durumlarla da katılım mümkündür. Sporculara işlevselliklerine göre puan verilir ve bir takımın sahadaki toplam puanı sekizi geçemez.
Tekerlekli sandalye ragbisi kapalı salonlarda, sert zeminli sahalarda oynanır ve tekerlekli sandalyeler arasındaki fiziksel temas oyunun temel unsurudur. Kurallar, tekerlekli sandalye basketbolu, buz hokeyi, hentbol ve ragbi birliği sporlarından öğeler taşır. Sporun uluslararası yönetim organı 1993'te kurulan Uluslararası Tekerlekli Sandalye Ragbisi Federasyonu'dur (IWRF).
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]Tekerlekli sandalye ragbisi, kuadripleji yaşayan sporcular için 1976 yılında Kanada'nın Winnipeg, Manitoba kentinde beş Kanadalı tekerlekli sandalye sporcusu Gerry Terwin, Duncan Campbell, Randy Dueck, Paul LeJeune ve Chris Sargent tarafından geliştirildi.[2]
O dönemde tekerlekli sandalye kullanıcıları için en yaygın takım sporu tekerlekli sandalye basketboluydu. Ancak basketbolun top sürme ve potaya atış gibi üst uzuvlarda yüksek işlevsellik gerektiren özellikleri, hem üst hem alt uzuvlarında işlev kaybı olan kuadriplejik sporcuları çoğunlukla destekleyici rollere indirgemekteydi. Yeni spor dalı — sert ve temaslı yapısı nedeniyle başlangıçta murderball (ölüm topu) adıyla anıldı — bu sporcuların hem hücumda hem de savunmada aktif rol alabilmelerini sağlamak için tasarlandı.
Murderball, 1979'da Brad Mikkelsen aracılığıyla ABD’ye tanıtıldı.[3] North Dakota Üniversitesi Engelli Öğrenci Hizmetleri’nin desteğiyle “Wallbangers” adında ilk Amerikan takımı kuruldu ve 1982'de ilk Kuzey Amerika turnuvası gerçekleştirildi. Aynı dönemde, 1982 yılında Avustralya'da yapılan Stoke Mandeville Oyunları sırasında Kanadalı sporcuların davetiyle Avustralya takımıyla bir gösteri maçı yapıldı ve bu spor Avustralya'da da hızla yayıldı.
1980'lerin sonlarında sporun adı ABD dışında resmî olarak Murderball yerine Tekerlekli Sandalye Ragbisi (Wheelchair Rugby) olarak değiştirildi. ABD'de ise Quad Rugby adı benimsendi. İlk uluslararası turnuva 1989'da Toronto, Kanada'da Kanada, ABD ve Büyük Britanya'nın katılımıyla yapıldı.
Tekerlekli sandalye ragbisi, 1990 yılında Uluslararası Stoke Mandeville Oyunları'nda gösteri sporu olarak yer aldı[4] ve 1993'te Uluslararası Stoke Mandeville Tekerlekli Sandalye Sporları Federasyonu (ISMWSF) tarafından resmî olarak tanındı. Aynı yıl sporun yönetim organı olarak Uluslararası Tekerlekli Sandalye Ragbisi Federasyonu (IWRF) kuruldu. İlk Dünya Tekerlekli Sandalye Ragbisi Şampiyonası 1995'te Nottwil, İsviçre'de düzenlendi ve spor, 1996 Yaz Paralimpik Oyunları'nda Atlanta’da gösteri branşı olarak yer aldı.
Tekerlekli sandalye ragbisi, 2000 Yaz Paralimpik Oyunları Sidney ile birlikte resmî madalya branşı oldu. Günümüzde yirmi beşten fazla ülke bu sporu uluslararası düzeyde uygulamakta, birçok ülke ise geliştirme aşamasında bulunmaktadır.
Kurallar
[değiştir | kaynağı değiştir]
Tekerlekli sandalye ragbisi en fazla on iki oyuncudan oluşan iki takım arasında oynanır. Aynı anda sahada her takımdan yalnızca dört oyuncu bulunabilir. Karma cinsiyetli bir spor olduğundan hem erkek hem de kadın sporcular aynı takımda oynayabilir.
Müsabakalar, 28 metre uzunluğunda ve 15 metre genişliğinde, standart basketbol sahası ölçülerinde sert zeminli kapalı salonlarda yapılır. Sahada orta çizgi ve orta daire ile her iki uçta 8 metre genişliğinde ve 1,75 metre derinliğinde birer “anahtar alan” bulunması zorunludur.
Gol çizgisi, uç çizginin anahtar alan içindeki kısmıdır ve her iki ucu koni şeklinde işaretlenir. Bir oyuncunun gol sayılabilmesi için topa sahipken tekerlekli sandalyenin en az iki tekerleğinin gol çizgisini geçmesi gerekir.
Savunma yapan takım, kendi anahtar alanında aynı anda üçten fazla oyuncu bulunduramaz. Hücum oyuncuları ise rakip anahtar alanında on saniyeden fazla kalamaz. Topa sahip olan bir oyuncu, on saniye içinde topu sektirmek veya pas vermek zorundadır. Takımlar, topu kendi sahalarından rakip sahaya taşımak için on iki saniyeye, hücumu tamamlamak içinse toplam kırk saniyeye sahiptir.
Tekerlekli sandalyeler arasında fiziksel temas oyunun önemli bir parçasıdır; ancak arkadan çarpma gibi tehlikeli temaslara izin verilmez. Oyuncular arasında doğrudan fiziksel temas yasaktır.
Faul yapan oyuncular savunma faulleri veya teknik fauller için bir dakikalık ceza alır, hücum faullerinde ise top kaybı uygulanır. Bazı durumlarda ceza yerine gol verilebilir. Yaygın fauller arasında spinning (rakibin sandalyesine ana aksın arkasından çarparak yatay veya dikey dönmesine yol açma), illegal el kullanımı (rakibe el veya kolla vurma) ve tutma (rakibi elle veya kolla kavrayarak ya da üzerine düşerek engelleme) yer alır.
Müsabakalar dört devreden oluşur ve her devre sekiz dakika sürer. Normal sürede eşitlik olması halinde üç dakikalık uzatma devreleri oynanır. Gol olduğunda, ihlal (örneğin topun saha dışına çıkması) veya faul gerçekleştiğinde oyun saati durur. Oyuncu değişiklikleri yalnızca oyun durduğunda yapılabilir.
Tıpkı engelsiz ragbi karşılaşmalarında olduğu gibi, üst düzey tekerlekli sandalye ragbisi maçları hızlı tempolu ve akıcıdır; top sürekli el değiştirir ve oyun kesintisiz devam eder.
Ekipman
[değiştir | kaynağı değiştir]
Tekerlekli sandalye ragbisi manuel tekerlekli sandalye ile oynanır. Kurallar, tekerlekli sandalyeler için ayrıntılı teknik şartnameler içerir. Sporcular, özel olarak bu spor için tasarlanmış sandalyeler kullanır. Öne monte edilmiş tampon, rakip sandalyelere çarpma ve onları tutma amacı taşırken; ana tekerleklerin ön kısmına yerleştirilmiş kanatlar ise rakiplerin sandalyeyi durdurmasını veya kavramasını zorlaştırır. Tüm sandalyelerde, tekerlekleri korumak için jant koruyucular ve devrilmeyi engellemek amacıyla arka kısımda devrilme önleyici aparat bulunması zorunludur.
Yeni başlayan sporcular veya gelişmekte olan ülkelerdeki oyuncular, geçici tampon ve kanatlar eklenmiş standart sandalyelerle de oyuna katılabilmektedir.
Tekerlekli sandalye ragbisinde, yüzeyi hafif pürüzlü ve daha iyi kavrama sağlayan “soft-touch” tipinde resmi voleybol kullanılır. Toplar genellikle voleybola göre daha fazla şişirilir, bu da sekme özelliğini artırır. 2013–2016 yılları arasında sporda kullanılan resmi top Molten firmasının WR58X modeliydi.[5]
Sporcular ayrıca top kontrolünü kolaylaştırmak için eldiven, yapışkan malzemeler ve doğru oturuşu sağlamak amacıyla çeşitli sabitleme kayışları gibi kişisel ekipmanlar da kullanmaktadır.
Sınıflandırma
[değiştir | kaynağı değiştir]
Tekerlekli sandalye ragbisinde oynayabilmek için sporcuların hem üst hem de alt uzuvlarda işlev kaybına yol açan bir engelinin bulunması gerekir.[6] Sporcuların büyük çoğunluğu omurilik yaralanmasına sahiptir. Bunun dışında çoklu ampütasyon, polio, serebral palsi, bazı kas distrofisi türleri veya Guillain–Barré sendromu gibi nörolojik rahatsızlıklar da uygunluk kriterleri arasındadır.
Oyuncular işlevsel düzeylerine göre sınıflandırılır ve 0,5 (en düşük işlevsel seviye) ile 3,5 (en yüksek seviye) arasında bir puan alır. Bir takımın sahadaki dört oyuncusunun toplam puanı sekizi geçemez.
Sınıflandırma süreci, sporcunun engel düzeyinin minimum kriterlere uyup uymadığını belirlemekle başlar. Bu kriterler, en az üç uzvu etkileyen bir nörolojik engel veya tüm uzuvları etkileyen bir nörolojik olmayan engel gerektirir. Sporcular daha sonra üst uzuv ve gövde kas gücünü ve hareket açıklığını değerlendiren kas testlerinden geçirilir. Elde edilen verilere göre puan atanır. Genellikle, sınıflandırmanın doğrulanması için sporcunun oyun sırasında da gözlemlenmesi gerekir.
Sporcular, kendilerine verilen sınıflandırmayı uygun bulmazlarsa itiraz edebilir. Fonksiyonel durumun uzun süreli olarak sabit olduğu gösterilirse kalıcı sınıflandırma verilebilir.
Tekerlekli sandalye ragbisi sınıflandırmaları, tıp eğitimi almış kişiler tarafından yapılır. Bu kişiler genellikle hekim, fizyoterapist veya ergoterapisttir. Ayrıca kas testleri ve sınıflandırma yöntemleri konusunda özel eğitim almaları gerekmektedir.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Wheelchair Rugby Rules – WWR". worldwheelchair.rugby (İngilizce). 19 Ağustos 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2025.
- ^ "History of Wheelchair Rugby", iwasf.com
- ^ "International Wheelchair Rugby Federation : About Our Sport". www.iwrf.com. 7 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Rugby" 21 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., europaralympic.org/
- ^ "Official IWRF Molten Wheelchair Rugby Balls", iwrf.com, 9 Şubat 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ International Wheelchair Rugby Federation. "About Wheelchair Rugby". 24 Nisan 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2008.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- International Wheelchair Rugby Federation, Technical Commission (2006), International Rules for the Sport of Wheelchair Rugby, 25 Ağustos 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi
- International Wheelchair Rugby Federation, Classification Commission (1999), International Wheelchair Rugby Classification Manual, 2nd, 14 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi
- International Wheelchair Rugby Federation (2006), About Wheelchair Rugby, 24 Nisan 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi16 Ağustos 2006
- International Paralympic Committee (2006), Wheelchair rugby: About the sport, 7 Mart 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi16 Ağustos 2006
- Pasadena Texans Wheelchair Rugby (2007), Pasadena Texans Wheelchair Rugby