Çatıören

Çatıören

Hermes Tapınağı
Çatıören Türkiye haritasındaki konumu.
Konum	Erdemli, Mersin, Türkiye
Bölge	Olba Territorium, Kilikya
Koordinatlar	36°31′23″K 34°07′24″D
Tür	Yerleşim yeri
Sit ayrıntıları
Çatıören arkeolojik sit ülkesi Türkiye  içinde bulunduğu idari birim Erdemli  içinde/üzerinde bulunduğu fiziksel yer Akdeniz Bölgesi  konum koordinatları 36°31′17″K 34°7′34″D  korunmuşluk durumu korunmuş

Çatıören Mersin ilinin Erdemli ilçesinde yer alan bir SİT alanıdır.

Çatıören Erdemli ilçesi kırsalında arkeologların Olba Territorium olarak adlandırdıkları bölgede yer alır. Erdemli'ye 25 ve Mersin'e 62 kilometre uzaklıkta olan örenlere ulaşım için önce D.400 kara yolu ile Ayaş beldesine, oradan da il yolu ile kuzeye doğru 8 kilometre gidilir. Örenler yol güzergâhının 250 metre kadar batısında, kayalık arazidedir.

Tarihi

Yeterince belge olmaması nedeniyle, Çatıören'in tarihi tam olarak incelenememiştir ve sit alanının orijinal adı bilinmemektedir. Türkçe adı "Çatıören", "çatı-harabe" anlamına gelmektedir.

Ancak, bir Helenistik tapınağın ve poligonal (çokgen) duvar işçiliğinin varlığı, sitenin orijinal olarak bir Helenistik yerleşim olduğunu düşündürmektedir. Buradaki tapınak MÖ 1. veya 2. yüzyıla ait olabilir. Kilise ise muhtemelen 6. yüzyıldan kalma bir Bizans yapısıdır.

Görünüşe göre, benzer birçok yerleşimde olduğu gibi, buradaki yerleşim de Helenistik dönemden Bizans çağına kadar kesintisiz bir şekilde devam etmiştir.

Ören yeri Helenistik dönemden kalma olup, Bizans döneminde de kullanılmıştır. Yarı yıkık durumda üç bina öreni vardır. Yola yakın olan bina erken dönem Bizans kilisesidir. Bu kilise 6. yüzyıl başlarına tarihlendirilmiştir. Kilisenin iki duvar ve apsisi dışında kalan bölümleri yıkılmıştır. Daha batıda ise, bir Helenistik tapınak vardır. Bu tapınağın bir Hermes tapınağı olduğu anlaşılmaktadır. Dört duvar, bir merdiven ve bir Caduceus kabartması sağlam durumdadır. Daha güneyde ise bir gözetleme kulesi yer alır. Çevrede bir de sarnıç yıkıntısı bulunur.

Kalıntılar

Çatıören'deki kalıntılar, kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda uzanan bir kireçtaşı mahmuz (burun) etrafında gruplanmıştır. Bu burnun kuzeybatı ucunda, yaklaşık 130 metrekarelik bir taban alanına sahip, sade bir Ante tapınağı yer almaktadır. Tüm duvarlar, iki katmanlı poligonal (çokgen) duvar işçiliği ile inşa edilmiştir.

Tapınağın cellası (ana odası) hafifçe çarpık bir dikdörtgen şeklindedir; yaklaşık dört metre öne çıkan anteler (yan duvarların uzantıları) ise buna göre biraz eğik bir açıda durmaktadır. Bu şekilde oluşan ve güneydoğuya açılan pronaosta (ön salon) başlangıçta yivsiz iki sütun bulunuyordu; bunlara ait tek tek tamburlar yakın çevrede dağınık halde durmaktadır. Tek bir taştan (Monolit) yapılmış lentosu olan kapı, merkezden biraz sağa kayıktır. Kapının her iki yanında ve üstünde dar, yüksek birer niş bulunur. Ortadaki niş, Olba işaretleri olarak bir Hermes asası gösteren iki kabartmayla çevrilidir. Girişin sağında, hafifçe oyulmuş bir alanda, Kilikya ölçülerinin yasaklanmasıyla ilgili bir yazıt bulunmaktadır. Bu yazıtta bahsedilen polis (kent) muhtemelen Elaiussa Sebaste'dir. Bir bağışçı yazıtı pronaos'ta devrilmiş vaziyettedir ve Pomponius Niger'i bir Hermes rahibi olarak belirtir, bu da tapınağın kimliğinin belirlenmesine yardımcı olur. Güneybatı duvarının ortasına bir pencere yerleştirilmiştir, diğer iki duvarda ise yüksek, dikdörtgen nişler bulunmaktadır.

Çatı yapısı hakkında net bir bilgi yoktur. Pronaos'a bakan duvar tam yüksekliğinde korunmuş gibi görünse de, iki yan duvar hafifçe yükselmekte, bu da bir üçgen alınlık (pediment) ve bunun üzerinde uzanan bir mahya olduğunu düşündürmektedir. Tapınağa giden bir tören yolu bulunmamakta, ayrıca tapınağın etrafında dolaşma imkanı da yoktur, çünkü kaya sırtının tüm genişliğini kaplamaktadır.

Tapınağın güneydoğusunda, kayalık üzerinde yine poligonal yapım tekniğiyle inşa edilmiş bir Olba kulesi ve benzer şekilde kuzeydoğuya doğru uzanan bir duvar yer almaktadır. Bunun altında, aynı yapım tarzında inşa edilmiş birçok ev ile sırtın güney ve doğu yamaçlarında ve çevredeki vadide de ev kalıntıları bulunmaktadır.

Kuzeydoğudaki karşı yamaçta, yol kenarında, galerili (emporeli) ve koridorlu (Ambülatuvar) üç nefli bir bazilikanın kalıntıları durmaktadır. Nefleri, iç mekanda şaftları ve kaideleri bulunan beş veya altı sütun sırasıyla ayrılmıştır. Batı duvarının kuzey köşesindeki çıkıntılı kesme taşlar, bir narteks (ön avlu) inşaatının planlandığını göstermektedir. Güneybatı köşesinde, güney duvardan hafifçe geriye çekilmiş bir duvar açısı, bu ön yapının temeli olarak düşünülmüş olabilir. Planlanmış veya sonradan eklenmiş narteksleri olan kiliseler Kilikya'da nadir değildir; Demirciören, Cambazlı veya Kadirli gibi örnekleri vardır. Bazilikanın kuzey çevresinde, kaya kabartmaları ve mezar evleri içeren İmparatorluk Dönemi'ne ait bir nekropol (mezarlık) yer almaktadır.

Yerin en eski yapıları MÖ 3. ila 2. yüzyıllara, tapınak ise yazıtlara göre yaklaşık MÖ 2. ila 1. yüzyıllara tarihlenmektedir. Güneydoğu Anadolu'da bu kadar sade tapınak yapıları başka yerde bilinmemektedir. Yapının mimari olarak uygun olmaması nedeniyle Bizans dönemine ait bir yeniden kullanım izine rastlanmamıştır.

Çatıören: Araştırma Tarihi

Çatıören kalıntılarını ilk ziyaret eden kişi, 1880'lerde İngiliz arkeolog James Theodore Bent olmuştur. Onu takip eden on yılda ise Avusturyalı arkeolog Rudolf Heberdey, vatandaşı klasik filolog Adolf Wilhelm ile birlikte Kilikya'yı ve bu kapsamda Çatıören'i gezmiştir. 1980'li yıllarda Alman bizantolog Hansgerd Hellenkemper ve Friedrich Hild bu alanı araştırmışlardır. Türk arkeolog Serra Durugönül ise 1990'lı yıllarda bölgede bulunmuştur. Bent, burayı Eabbasis olarak tanımlamış, ancak Heberdey ve Wilhelm tarafından bu tanımlama "hatalı" olarak değerlendirilmiştir.

Literatür

Çatıören ile ilgili yapılmış önemli bilimsel çalışmalar ve yayınlar aşağıda listelenmiştir:

• James Theodore Bent: "A Journey in Cilicia Tracheia" (Dağlık Kilikya'da Bir Yolculuk). The Journal of Hellenic Studies Cilt 12, 1891, s. 210 vd.
• Rudolf Heberdey, Adolf Wilhelm: "Reisen in Kilikien 1891-1892" (Kilikya Seyahatleri 1891-1892) (Viyana 1896, Denkschriften Wien 44/6), s. 66 vd.
• Friedrich Hild, Hansgerd Hellenkemper: "Kilikien und Isaurien" (Kilikya ve İsaurya). Tabula Imperii Byzantini Cilt 5. Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Viyana 1990, ISBN 3-7001-1811-2, s. 224–225.
• Hansgerd Hellenkemper, Friedrich Hild: "Neue Forschungen in Kilikien" (Kilikya'da Yeni Araştırmalar). Veröffentlichungen der Kommission für die Tabula Imperii Byzantini Cilt 4. Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Viyana 1986, ISBN 3-7001-0771-4, s. 73–77.
• Serra Durugönül: "Türme und Siedlungen im Rauhen Kilikien" (Dağlık Kilikya'daki Kuleler ve Yerleşimler). Asia Minor Studien Cilt 28. Rudolf Habelt, Bonn 1998, ISBN 3-7749-2840-1, s. 28–33, 120–122 ve diğer yerler.
• Ina Eichner: "Frühbyzantinische Wohnhäuser in Kilikien. Baugeschichtliche Untersuchung zu den Wohnformen in der Region um Seleukeia am Kalykadnos" (Kilikya'daki Erken Bizans Konutları. Kalykadnos üzerindeki Seleukeia bölgesindeki konut biçimleri üzerine yapısal tarih araştırması) (= Istanbuler Forschungen Cilt 52). Wasmuth, Tübingen 2011, s. 118–125 ISBN 978-3-8030-1773-4.