Polis (şehir)

M.Ö. 6. yüzyılda Akdeniz'de Antik Yunanistan (kırmızı) ve Fenike (sarı) şehirleri .

Polis (Yunanca ἡ πόλις), Eski Yunanistan'da bir şehir veya şehir devleti. Kelimenin bir diğer anlamı ise böyle bir şehrin vatandaşlar topluluğu idi. Klasik Atina ve aynı dönemdeki şehirler için bu terim çoğu zaman "şehir devleti" olarak çevrilir. Aynı kavramın Latincesi civitas tır.

Polis kavramının üç farklı boyutu vardı:

• Sosyal anlamda belli hakları olan vatandaşlar topluluğu.
• Mekansal olarak, şehir ve onun toprakları, onu besleyen ekosistem.
• Egemen, başka devletlerle ilişkileri olan bir devlet.

Eski Yunanlar Atina, Sparta, Tebai'den bahsetmezler, Atinalılar, Spartalılar, Tebaililer derlerdi. Eski Yunanlarda bir şehri oluşturan insanlar topluluğu polis teriminin en önemli anlamı haline geldi. Polis terimi şehrin toplumsal ve idari boyutuna değinirdi. Şehrin sadece yapıları ve sahası için kullanılan terim ise ἄστυ (astü) idi.

Organizasyon

Atina'nın Akropolü

Atina'nın agorası

Şehir genelde bir tepenin üzerinde bulunan bir kale (akropol) ve bir agora (ticaret meydanı) olurdu. Yönetim de şehir merkezinde olurdu, ama vatandaşlar şehrin içinde veya ona ait civar topraklarda yaşardı. Sosyal anlamıyla polis, yönetime katılan bir vatandaşlar kuruluydu, ama idare çeşitli biçimler alabilirdi: tarihte görülme sırasına göre bunlar oligarşi, tiranlık ve demokrasi idi. Yönetim, vatandaşlar meclisi, bir konsey ve hakimlerden oluşurdu.

Bazı polislerde farklı seviyelerde vatandaşlıklar tanımlıydı. En üstte siyasi hakları olan vatandaşlar vardı. Ardından siyasi hakları olmayan vatandaşlar, en sonda da vatandaş olmayanlar gelirdi. Kadınlar, çocuklar, yabancılar ve esirler vatandaş sayılmazdı. Vatandaşlık genelde doğumdan kaynaklanırdı, farklı şehirlerin bu konuda farklı kuralları vardı. Kimisi hem anne hem babanın vatandaş olmasını şart koşar, kimi sadece birinin. Bazı şehirler anne babasından dolayı vatandaş olamayacak kişileri özel kararla vatandaş yapmayı seçebilirdi.

Tarihsel gelişim

Şehirler uzun zaman içinde, köylerin ortak bir merkez etrafında toplanmasıyla oluşmuştur. Şehirler genelde coğrafi, etnik ve dinsel olarak birbirinden ayrı düşmüş insanlardan oluşmuştu. Polislerin Bronz Çağında mevcut oldukları iddia edilmiş. MÖ 8. yüzyılda ilk Yunan şehirleri oluşmasına rağmen, vatandaşların hak ve görevlerinin tanımlı olduğu biçimiyle polisler M.Ö. 6. yüzyılda belirir.

M.Ö. 8. yüzyıldan itibaren Yunanlar Anadolu'ya doğru yayılmaya başladıkları zaman kurulan yeni şehirler de polis sistemi üzerine kurulu oldular. Böylece polis özelliklerine sahip yerleşim merkezleri Ön Asya'ya doğru yayıldılar.

Polis idare tarzı Büyük İskender'in Anadolu'yu fethinde önemli bir araç olmuştur. Daha evvel şehir hayatının olmadığı yerlerde kendisinin 70'i aşkın şehir kurduğu söylenir, bu yeni şehirler Yunan nüfuzunun merkezleri olur. Büyük İskender bu politikası onun halefleri tarafından da sürdürülmüştür.

Roma döneminde imparatorlar polis sistemini teşvik etmişlerdir. Uzak bölgelerin bu şekilde kendi kendilerini yönetmeleri sayesinde imparatorluğun idaresi kolaylaşıyordu. Yunan tarzı şehirler iç politikalarını kendileri düzenliyorlar ama dış politikaları Roma imparatorunun elinde oluyor.

İlişkili kelimeler

Polisten türemiş pek çok kelime batı dillerinde yer almıştır, onlardan da Türkçeye girmiştir. Bunlar, şehir hayatıyla ilişkili olan polis ve politika (ve ondan türeme poliçe) kelimeleridir.

• Kozmopolis: farklı kültürlerden insanların beraber yaşadığı büyük şehir.
• Megapolis: birkaç şehrin ve kaynaşmasından oluşan dev şehir.
• Metropolis: büyük bir yerleşim merkezi. Bir bölgenin en büyük şehri.
• Nekropolis: ölüler şehri, yani mezarlık.
• Akropolis: 'yüksek şehir', genelde kale veya önemli bir tapınak bulunan şehrin tepelik kısmı.

Diğer şehirler

Antik çağlarda Avrupa ve Orta Doğu'da pek çok şehrin adı 'polis' ile bitmekteydi. Sonraları bunların bir kısmının adı kısaltılmış ve 'pol' ile biter olmuştur:

• Akropolis, Atina, Yunanistan
• Adrianopolis veya Adrianopol, günümüzde Edirne
• Aleksandropol, Ermenistan'da Gümrü'nün eski adı
• Antipolis, Fransa'da Antibes'in eski adı
• Konstantinopolis veya Konstantinopol, İstanbul'un eski adı
• Heliopolis, Mısır
• Heracleopolis, Mısır
• Hermopolis, Mısır'da ve Siros adası'nda çeşitli şehirler
• Megalopolis, Yunanistan
• Neapoli, Nablus ve Napoli (İtalyanca Napoli) dahil birkaç modern kent
• Nicopolis, Filistin'de Emmaus
• Persepolis, İran
• Sivastopol, Kırım, Ukrayna
• Seuthopolis, Bulgaristan
• Simferopol, Kırım, Ukrayna
• Sozopol, Bulgaristan
• Tiraspol, Moldova
• Lithopolis, Slovenya'da Kamnik'in Latince adı

Konuyla ilgili yayınlar

• Hansen, Mogens Herman Polis: An Introduction to the Ancient Greek City-State 7 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Oxford: Oxford University Press, 2006 (hardcover, ISBN 0-19-920849-2; paperback, ISBN 0-19-920850-6) (İngilizce)

Ayrıca bakınız

• Sinoikizm
• Apoikia