Heosmani
Heosmani (Gürcüce: ხეოსმანი), tarihî Samtshe bölgesinin Türkiye'de kalan kesiminde, günümüzde Ardahan ilinin Posof ilçesine bağlı Yurtbekler (Caki) köyünde ortadan kalkmış bir köydür.[1]
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]Gürcüce bir yer adı olan Heosmani (ხეოსმანი), dere veya vadi anlamındaki “hevi” (ხევი) kelimesinden türemiş olan Hevisubani (ხევისუბანი) adından değişime uğramıştır. Hevisubani ise “dere mahallesi” anlamına gelir. Nitekim Heosmani köyü, bugün Cak Suyu denilen Cakistzkali (ჯაყისწყალი) adlı derenin kıyısında yer alıyordu.[2][3][4][5]
Heosmani köyünün bulunduğu tarihî Samtshe bölgesi, bir kısmı hariç bugün de Gürcistan sınırları içindedir. Osmanlılar bu bölgeyi ve köyü 1578 yılında tamamen ele geçirmiştir. Heosmani Kilisesi de bu dönemden kalmıştır.
Heosmani 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterinde Heosman veya Hevisman (خوسمان) şeklinde geçer. Bu defteri yayımlayan Gürcü Türkolog Sergi Cikia bu yer adını önce Husman şeklinde okumuş, sonra Heosman olarak düzeltmiştir. Bu sırada bu yerleşim Gürcistan Vilayeti içinde, Poshov livasının Kuzey nahiyesine bağlıydı. Nüfusu 15 Hristiyan haneden oluşuyor ve hane reisleri Gürcü adlarını taşıyordu. Köyde buğday, arpa ve darı tarımı ile arıcılık yapılıyor, koyun ve domuz besleniyordu. İki adet su değirmeni bulunuyordu.[5][6]
Heosmani köyü, Çıldır Eyaleti'nin 1694-1732 dönemini kapsayan Osmanlı cebe defterinde aynı adla kaydedilmiş olup aynı idarî konuma sahipti. Hicri 1118 (1706/1707) tarihinde köy Hasan adına birine tahsis edilmişti ve hasılası 8.000 akçe olarak belirlenmişti.[7]
Osmanlı mufassal defterini yayımlayan Gürcü Türkolog Sergi Cikia, Heosmani köyünün Rusça kaynaklarda Heosmani (Хеосмани) şeklinde geçtiğini yazmıştır.[5] Ancak bu yerleşim 1886 tarihli Rus nüfus sayımında Poshov kazasında bir köy olarak yer almamıştır.[8] Heosmani'nin bu tarihten önce köy olmaktan çıktığı anlaşılmaktadır.
Rus arkeolog Praskovya Uvarova köyün adını 1891 yılında Heosmani (Хеосмани) olarak yazmıştır. Uvarova'nın verdiği bilgiye göre Cak Suyu kıyısında bulunan bu köy terk edilmişti ve kilisesi yıkılmıştı. Köyün olduğu yerde maden suları vardı ve halk bu suların şifalı sular olduğuna inanıyordu.[4] Gürcü tarihçi Aleksandre Proneli ise 1914 yılında sadece yıkık kiliseden söz etmiş, ama köy hakkında bilgi vermemiştir.[9]
Köyde varlığı bilinen tek tarihsel yapı Heosmani Kilisesi'dir. Bu yapı Uvarova'nın verdiği bilgiye göre 1891 yılında tamamen yıkılmıştı.[4] Aleksandre Proneli ise 1914 yılında, harabeye dönmüş olan kiliseyi her taraftan çalıların sardığını, küçük kilisenin neredeyse görünmediğini ve herhangi bir taraftan kiliseye ulaşmanın mümkün olmadığını yazmıştır.[9] Heosmani Kilisesi'nin duvarlarının bir kısmı günümüze ulaşmıştır.[1]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b 2012-2013 Yılları Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (ტაო-კლარჯეთის ძეგლების 2012-2013 წლების საკვლევი ექსპედიციების ანგარიშები), Tiflis, 2019, s. 35. 17 Ağustos 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-9639-0-2.
- ^ "ხევი" - A Comprehensive Georgian-English Dictionary, Londra, 2006, 2 cilt 24 Ekim 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 0-9535878-3-5
- ^ "უბანი" - A Comprehensive Georgian-English Dictionary, Londra, 2006, 2 cilt 7 Temmuz 2024 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 0-9535878-3-5
- ^ a b c "Praskovya Uvarova, Кавказъ: Абхазія, Аджарія, Шавшетія, Посховскій участок (Kafkasya: Abhazya, Acara, Şavşeti, Potshovi Kazası, Moskova, 1891, s. 270". 31 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 11 Haziran 2025.
- ^ a b c "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი: გამოკვლევა: წიგნი III), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1947-1958, 3 cilt, III. Cilt (1958), s. 460". 15 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2025.
- ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი : თარგმანი : წიგნი II), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; II. cilt (1941), s. 319". 17 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2025.
- ^ "Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (ჩილდირის ვილაიეთის ჯაბა დავთარი : 1694-1732 წწ.), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979, Sıra no: 224". 30 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2025.
- ^ "Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. (Transkafkasya Bölgesinin Nüfusuna Dair 1886 Yılı Aile Listelerinden Edinilmiş istatistik Verilerin Özeti), Tiflis, 1893, "Kars oblastı" - 348-402". 29 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2025.
- ^ a b "Aleksandre Proneli, Görkemli Mesheti (დიდებული მესხეთი), Gori, 1914, s. 183". 29 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2025.