Ali Rıza Efendi
Ali Rıza Efendi | |
|---|---|
| Doğum | 1839 Selanik, Osmanlı İmparatorluğu |
| Ölüm | 1888 veya 1893[1] (49 ya da 54 yaşında) Selanik, Osmanlı İmparatorluğu |
| Diğer ad(lar)ı | Ali Rıza Bey |
| Vatandaşlık |  Osmanlı İmparatorluğu |
| Meslek | Gümrük Memuru |
| Din | İslam |
| Evlilik | Zübeyde Hanım (e. 1871; ö. 1888) |
| Çocuk(lar) | Mustafa Kemal Atatürk Makbule Atadan Ömer Fatma Ahmet Naciye |
| Ebeveyn(ler) | Hafız Ahmet Efendi (baba) |
Ali Rıza (1839/1841, Selanik - ?,[2] Selanik), Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk'ün babası.
Selanik yerlilerinden Ali Rıza Efendi, evkaf memurluğu, gümrük memurluğu ve ticaretle uğraştı. Zübeyde Hanım ile evliliğinden altı çocuk sahibi oldu, dördünü salgın hastalıklardan kaybetti. Oğlu Mustafa'yı okumaya teşvik etmesi, modern bir eğitimi alması için çabaları ile hatırlanır.[3]
Yaşamı
[değiştir | kaynağı değiştir]Doğumu ve ilk yılları
[değiştir | kaynağı değiştir]1839 yılı civarında Selanik'te doğduğu bilinir.[4] Babası Kızıl Hafız Ahmet Efendi, annesi Ayşe Hanım'dır. Ailenin Hatice, Nimeti, Ali Rıza ve Mustafa adlı dört çocuğundan birisidir. Kardeşi Mustafa, bebekken beşikten düşerek ölmüş ve Ali Rıza Efendi kendi oğluna "Mustafa" ismini, kardeşi Mustafa'nın anısını yaşatmak üzere vermiştir.[5]
Ailesinin kökeni
[değiştir | kaynağı değiştir]Isaac Frederick Marcosson, Ernst Jaeckh, Andrew Mango ve diğer bazı kaynaklar Ali Rıza Efendi'nin Slav veya Arnavut kökenli olduğunu iddia etmiştir.[6][7][8][9][10] Falih Rıfkı Atay, Vamık Volkan, Norman Itzkowitz, Müjgân Cunbur, Numan Kartal ve Hasan İzzettin Dinamo'ya göre, babasının ailesi 14-15. yüzyılda Karaman'dan veya Aydın/Söke'den gelerek Makedonya'nın Manastır Vilayeti'nin Debre-i Bala Sancağı'na bağlı Kocacık köyüne yerleşen, oradan da 1830'larda Selanik'e göç etmiş olan Kocacık Yörüklerindendir.[11] Falih Rıfkı Atay, Ali Rıza Efendi'nin ailesinin Selanik'e Söke'den göç ettiğini ifade etmiştir.[12][13][14][15][16][17]
Sözlü geleneğe göre Ali Rıza Efendi'nin babası Hafız Ahmet'in doğum yeri, Kocacık köyüdür.[18] Ali Güler'e göre Kızıl Hafız Ahmet ile amcası Hafız Mehmet'in taşıdığı "Kızıl" lakabı, ailenin "Kızıl Oğuz Türkmenleri" de denilen Kocacık Yörüklerinden olması ile açıklanır.[11]
Kızıl Hafız Ahmet Efendi, erişkin yaşta iken Selanik'e göç etmiştir. Doğup büyüdüğü Kocacık köyü günümüzde Kuzey Makedonya'da, Merkez Jupa Belediyesi'ne bağlı bir köydür. 2014 yılında köyde tarihî fotoğraflardan esinlenerek iki bina inşa edilmiş ve Ali Rıza Efendi Anı Evi adıyla ziyaret açılmıştır.[19]
Eğitimi, evliliği, Selanik'teki yaşamı
[değiştir | kaynağı değiştir]Ali Rıza Efendi, ilkokulu Selanik'teki Abdi Hafız Mahalle Mektebi'nde okudu. Bir süre Evkaf İdaresinde ikinci kâtip olarak memurluk yaptıktan sonra Rüsumat (Gümrük) İdaresi'nde gümrük memurluğu yaptı.
Langaza'dan gelip Selanik'e yerleşen Sofuzadeler ailesinden Zübeyde Hanım ile 1870 veya 1871 yılında evlendi.[20] Çocukları Fatma 1872'de, Ahmet 1874'te, Ömer 1875'te Ali Rıza Efendi'nin Yenikapı mahallesindeki baba evinde doğdu.[20] Ömer'in doğduğu sene, ilk çocukları Fatma vereme yakalanıp öldü.
Ali Rıza Efendi, 1876 yılında Osmanlı-Sırp Savaşı'nın başladığı günlerde üsteğmen rütbesiyle Selanik Askerî Milliye Taburu'nda gönüllü askerlik yaptı. Selanik'in Islahane Mahallesi'nde, Emir Bostan'da ve Numan Paşa Camii avlusunda askeri talimler yaptırdı[4]. Bu görevi sırasında taburu ile İstanbul'a gitti. Tabur, 93 Harbi'nin sonucu alınmadan padişah tarafından lağvedilmiştir.
Aynı yıl, diplomatik bir krize yola açan Selanik Vakası'nın elebaşlarından olduğu iddiasıyla babası Kızıl Hafız Ahmet Efendi hakkında yakalama kararı çıktı. Ahmet Efendi kaçarak dağa çıktı ve artık "Firari Ahmet Efendi" olarak anılmaya başladı. Ailesine yedi yıl sonra Ahmet Efendi'nin ölüm haberi gelmiştir.
Gümrük memurluğu ve ticari girişimleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Ali Rıza Efendi, gümrük memurluğu görevini Selanik yakınlarında Olimpos Dağı eteklerinde, Çayağzı veya Papazköprüsü denilen dağlık, ıssız, tehlikeli bir sınır geçidinde yaptı.[21] Görev icabı ailesi ile gelip yerleştiği bu yerde birkaç yıl çalıştıktan sonra gümrük memurluğunu bıraktı. Bölgede asayişin bozulması ve Rum çetelerinin sürekli baskınlar yapması üzerine ailesinin güvenliğini sağlama endişesi görevi bırakmasında rol oynadı.[4]
Gümrük memurluğu sırasında tanıştığı tüccarların etkisi ile kereste ticaretine başladı. Başlangıçta bu işte başarılar elde etti ancak yöredeki Rum eşkiyaların saldırıları yüzünden büyük zarar gördü. Ticaretten kazandığı para ile Islahane semtindeki pembe boyalı ahşap evi yaptırdı.[5] Dördüncü çocuğu Mustafa, 1881'de bu evde doğdu. Diğer iki oğlu Ömer ve Ahmet, 1883'te Papazköprüsü'nde difteriden öldü. Zübeyde Hanım ile Ali Rıza Efendi'nin iki çocukları daha oldu. Makbule 1885'te, Naciye 1889'da doğdu.[22]
Rum eşkiyalara haraç vermeyi reddeden ve eşkiyaların faaliyetleri sonucu işleri bozulan Ali Rıza Efendi, yaşamını Selanik'te sürdürdü ve kereste işinden sonra tuz ticareti yaptı. Satışlar iyi gitmeyip tuzlar depoda eriyince dükkanını kapadı. Memurluğa tekrar girme girişimi başarısız oldu.
Son yılları ve ölümü
[değiştir | kaynağı değiştir]Ticari hayatındaki başarsızlıklar nedeniyle büyük bir moral çöküntüsü yaşayan Ali Rıza Efendi, ağır bir hastalık geçirdi.[4] Bu dönemde okul çağına gelen oğlu Mustafa ile yakından ilgilendi. Onun modern bir eğitim alması için uğraştı. Oğlunu mahalle mektebinde değil, yenilikçi bir okul olan Şemsi Efendi Mektebi'nde okutmak için ısrarcı olması, Mustafa Kemal'in hayatında olumlu bir etki olmuştur. Oğlunu daima, “adam olmak için okumak, öğrenmek şarttır. Başka çaresi yoktur” sözleriyle okumaya teşvik ettiği bilinir.[23]
Ali Rıza Bey kimi kaynaklara göre 1888'de, kimine göre 28 Kasım 1893 tarihinde bağırsak veremi nedeniyle öldü.[24] Selanik'teki Hortacı Süleyman Camisi haziresine defnedilmiştir.[20] Bu cami 1912'de kiliseye çevrilmiş, mezarlar tahrip edilmiştir.
Fotoğrafı
[değiştir | kaynağı değiştir]
Şevket Süreyya Aydemir'in Tek Adam adlı kitabında Ali Rıza'nın tek fotoğrafının, 1877 sonları veya 1878'de Asakir-i Milliye Taburu'nda üsteğmen rütbesiyle görev yaparken çekilen bir fotoğraf olduğu belirtilir.[25]
Falih Rıfkı Atay ise "Çankaya" adlı eserinde Atatürk'ün bu fotoğraf için "Bu adam bizim peder değildir" dediğini aktarmaktadır. Falih Rıfkı'ya göre Ali Rıza'nın bilinen bir fotoğrafı yoktur.[26]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Atatürk Biyografisinde Yapılan Yanlışlıklar". 18 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mayıs 2016.
- ^ 1888 veya 1893 Atatürk Biyografisi ve Bir Çilenin Öyküsü, Wayback Machine sitesinde (18 Kasım 2016 tarihinde arşivlendi)
- ^ Acar, Derya Genç (1 Kasım 2005). "Makbule Atadan'ın Atatürk'e İlişkin Anlattıkları Üzerine Bir Basın Taraması". Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi. 21 (63): 1091-1111. ISSN 1011-727X.
- ^ a b c d Güler, Ali (1 Kasım 1999). "Mustafa Kemal Atatürk'ün Soyu". Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi. 15 (45): 969-1009. ISSN 1011-727X. 28 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi14 Mayıs 2024.
- ^ a b Uca, Alaattin (28 Şubat 2010). "Atatürk'ün Doğumu ve Çocukluk Yılları (1881-1893)". Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 12 (31): 1-13. ISSN 1300-9052.
- ^ Andrew Mango Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey, Overlook Press, 2002, 978-1-58567-334-6, p. 25; p.27. "Feyzullah's family is said to have come from the country near Vodina (now Edessa in western Greek Macedonia). The surname Sofuzade, meaning 'son of a pious man', suggests that the ancestors of Zübeyde and Ali Rıza had a similar background. Cemil Bozok, son of Salih Bozok, who was a distant cousin of Atatürk and, later, his ADC, claims to have been related to both Ali Rıza's and Zübeyde's families. This would mean that the families of Atatürk's parents were interrelated. Cemil Bozok also notes that his paternal grandfather, Safer Efendi, was of Albanian origin. This may have a bearing on the vexed question of Atatürk's ethnic origin. Atatürk's parents and relatives all used Turkish as their mother tongue. This suggests that some at least of their ancestors had originally come from Turkey, since local Muslims of Albanian and Slav origin who had no ethnic connection with Turkey spoke Albanian, Serbo-Croat or Bulgarian, at least so long as they remained in their native land., But in looks Ataturk resembled local Albanians and Slavs.[...] But there is no evidence that either Ali Riza or Zübeyde was descended from such Turkish nomads." page 28; "It is much more likely that Atatürk inherited his looks from his Balkan ancestors.[...] But Albanians and Slavs are likely to have figured among his ancestors."
- ^ Mango 1999, ss. 31-32.
- ^ Ernest Jackh, The Rising Crescent, Goemaere Press, 2007, s. 31, Turkish mother and Albanian father 31 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Isaac Frederick Marcosson, Turbulent years, Ayer Publishing, 1969, s. 144. 13 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "Turkey: The land a dictator turned into a democracy". Time Magazine. 12 Ekim 1953. 22 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Haziran 2024.
- ^ a b Güler, Ali (1 Kasım 1999). "Mustafa Kemal Atatürk'ün Soyu". Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi. 15 (45): 969-1009. ISSN 1011-727X. 28 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi14 Mayıs 2024.
- ^ Falih Fırkı Atay, Çankaya: Atatürk'ün doğumundan ölümüne kadar, Betaş, İstanbul, 1984, p. 17.
- ^ Vamik D. Volkan, Norman Itzkowitz, Ölümsüz Atatürk (Immortal Ataturk), Bağlam Yayınları, 1998, ISBN 975-7696-97-8, p. 37, dipnote no. 6 (Atay, 1980, s. 17).
- ^ Cunbur, Müjgân (2004). Türk dünyası edebiyatçıları ansiklopedisi. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı. ISBN 9751612810.
Babası Ali Rıza Efendi (doğ. 1839), annesi Zübeyde Hanımdır. Baba dedesi Hafız Ahmet Efendi, 14-15. yüzyılda Anadolu'dan göç ederek Makedonya'ya yerleşen Kocacık Yörüklerindendir.
- ^ Kartal, Numan (2002). Atatürk ve Kocacık Türkleri. T.C. Kültür Bakanlığı.
Aile Selânik'e Manastır ilinin Debrei Bâlâ sancağına bağlı Kocacık bucağından gelmişti. Ali Rıza Efendi'nin doğum yeri olan Kocacık bucağı halkı da Anadolu'dan gitme ve tamamıyla Türk, Müslüman Oğuzların Türkmen boylarındandırlar.
- ^ Dinamo, Hasan İzzettin (1986). Kutsal İsyan: Millî Kurtuluş Savaşı'nın Gerçek Hikâyesi, 2. cilt. Tekin Yayınevi.
- ^ Itzkowitz, Norman; Volkan, Vamık D. (1998). Ölümsüz Atatürk. Bağlam Yayınları. s. 37. ISBN 975-7696-97-8.
dipnot no. 6 (Atay, 1980, s. 17)
- ^ Güngör, Serhan (1 Aralık 2018). "Makedonya'nın batısında Mustafa Kemal'in izinde | #tarih". 22 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2024.
- ^ "ALİ RIZA EFENDİ ANI EVİ MAKEDONYA'DA AÇILIYOR". Milliyet. 18 Mayıs 2014. 14 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2024.
- ^ a b c Güler, Ali (19 Mart 2021). "Ali Rıza Efendi (1839-1893)". Atatürk Ansiklopedisi. 24 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2024.
- ^ "Ali Rıza Efendi hakkında ne biliyoruz?". GZT. 15 Mayıs 2017. 23 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2022.
- ^ "Atatürk ve Ailesi". Milli Savunma Üniversitesi Kara Harp Okulu web sitesi. 4 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mayıs 2024.
- ^ "Atatürk'ün Eğitim ve Öğretim Gördüğü Kurumlar". Atatürk Ansiklopedisi. 31 Aralık 2020. 28 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2024.
- ^ 1888 veya 1893 18 Kasım 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Aydemir, Şevket Süreyya (Mart 2011). "Bir Babanın Hikâyesi". Tek Adam, Cilt I (32. Özel Basım bas.). İstanbul: Remzi Kitabevi. s. 35. 978-975-14-0670-5.
- ^ "Fotoğrafın Atatürk'ün Babası Ali Rıza Efendi'ye Ait Olduğu İddiası". Malumatfuruş. 7 Kasım 2019. 11 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2024.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- İhsan Sungu, Atatürk'ün Babası Ali Efendi, Belleten Cilt 3 Sayı 10, 1939
- Mustafa Kemal Atatürk'ün Ailesi ve Hayatı21 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
| Hayatı |  | |
|---|---|---|
| Ailesi ve yakınları | ||
| Yaverleri | ||
| Düşünsel | ||
| Söylevleri | ||
| Yapıtları | ||
| Kurumsal | ||
| Anıt ve müzeler | ||
| Diğer | ||
