Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti

Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti
شەرقىي تۈركىستان تۈرك ئىسلام جۇمھۇرىيىتى (Uygurca)
Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti شەرقىي تۈركىستان تۈرك ئىسلام جۇمھۇرىيىتى (Uygurca)
1933-1934
	Bayrak Arma
	Haritada Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti
Tür	Tanınmayan devlet
Başkent	Kaşgar
Resmî dil(ler)	Uygurca
Resmî din	Sünnilik
Hükûmet	İslam Cumhuriyeti
Başkan
• 1933-1934
• 1933-1934	Hoca Niyaz
Başbakan
• 1933-1934
• 1933-1934	Sabit Damolla
Tarihî dönem	İki savaş arası dönem
• Kuruluşu
• Kuruluşu	12 Kasım 1933
• Dağılışı	16 Nisan 1934
Öncüller	Ardıllar
	Sincan (Çin Cumhuriyeti eyaleti)
Sincan (Çin Cumhuriyeti eyaleti)
Günümüzdeki durumu	Sincan Uygur Özerk Bölgesi

Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti (Uygurca: شەرقىي تۈركىستان ئىسلام جۇمھۇرىيىتى Sherqiy Türkistan Islam Jumuhriyiti, Çince karşılığı: 东突厥斯坦伊斯兰共和国/東突厥斯坦伊斯蘭共和國 dōng　tūjuésītǎn yīsīlán gònghéguó; 12 Kasım 1932 - 6 Şubat 1934), bugünkü Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde kurulmuş cumhuriyet.

Tarih

1930'lu yıllarda Doğu Türkistan'ı yöneten Sincan Eyalet hükûmetine karşı Uygurlar başta olmak üzere Müslümanların bağımsız hareketini birleştirerek Tarım Havzası'nın güneybatısında yer alan Kaşgar'da kurulan hükûmet.

Kuzeybatı'nın Üç Ma'sı (西北三馬 xīběi sānmǎ)^[1] olarak ünü kazanan Müslüman Hui askerî hiziplerin bir kolu olan Ma Zhongying (馬仲英)'nın ordusu Sincan'a kadar genişlemeye başlamıştır. Buna karşın yerli halklar önce 1931'de Kumul'da 1932'de Turfan'da isyan başlatmışlardır. Kumullu Hoca Niyaz önderliğindeki isyan gücü Eyalet ordusunun hücumune uğrayarak batıya çekilmek zorunda kalmıştır.

Ma Chungying ordusunun saldırıya uğramamış Tarım Havzası'nın güneyindeki Hotan'da da 1933'te Mehmet Emin Buğra isyan etmiştir. İsyancılar Hanlı memurları kovarak Hotan'ı aldıktan sonra Yarkand ve Kaşgar'a ilerleyerek Kumlu ve Turfan'dan sağınmış güçleriyile birlikte 12 Kasım 1932'de Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti'nin kuruluşunu ilan etmiştir.

Cumhurbaşkanlığına Kumul'u temsilen Hoca Niyaz, başbakanlığına Hotan'ı temsilen Sabit Damolla seçilmiştir. Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti, Birleşik Krallık ve Türkiye Cumhuriyeti gibi ülkelerin tanımalarını istediyse de kabul edilmemiştir.

1933'te Doğu Türkistan kargaşa içindeydi. 12 Mart 1933'te Urumçi'deki Sincan Eyaleti hükûmetinde Genelkurmay başkanı Chen Zhong (陳中 chén zhōng)'nun Beyaz Rus birlikleriyle birlikte giriştiği darbe başarısızlığıyla sonuçlanmıştır.

Turfan'ı işgal eden Ma Chungying ordusunun tehdidine karşı Urumçi'daki Sincan Eyalet hükûmeti Sovyetler Birliği'nden yardım ve müdahalesini istemiş ve 1934'te Kızıl Ordu'ya bağlı iki tugay Sincan'a girmiştir. Kızıl Ordusu'ndan kaçan Ma Chnagying ordusu Hotan'a saldırmış ve Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti ordusunu imha etmiştir. Böylece 6 Şubat 1934'te cumhuriyeti yıkılmıştır.

Cumhurbaşkanı Hoca Niyaz ve Savunma Bakanı Muhiti, Sovyetler vasıtasıyla Sincan Eyalet hükûmeti askerî müfettişi olan ve "Sincan Kralı" olarak adlandırılacak olan Sheng Shicai (盛世才 shèng shìcái) ile anlaşarak başbakanı Sabit Damolla'yı Sincan Eyalet hükûmetine teslim etmiş ve Hoca Niyaz ise Sincan Eyalet hükûmetinin başbakan yardımcısı olmuştur.

Millî Marşı

1933 yılında Muhammet Ali Tevpik (Tohtu Hacı) tarafından yazılmış, aynı yıl Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti'nin kuruluşunda devlet töreni ile okunarak Doğu Türkistanlılarca ulusal marş olarak kabul edilmiştir.

Not

^ Ma Ailesi Ordusu 馬家軍 mǎ jiā jūn, Şenbei San Ma (Üç Ma: 馬鴻逵, 馬鴻賓, 馬歩芳 başta olmak üzere Ma sülalesinin üçüne "San Ma" denildi. Ma Chungyang bunların yeğeniydi.

Galeri

Sincan Eyaleti müfettişi
Sheng Shicai
Hui askerî hizbi kumandanı
Ma Zhongying
DTİC Cumhurbaşkanı
Hoca Niyaz

Ayrıca bakınız

Kaynakça

James A. Millward and Nabijan Tursun, "Political History and Strategies of Control, 1884-1978" in Xinjiang: China's Muslim Borderland ISBN 0-7656-1318-2.

Dış bağlantılar

The Soviet in Xinjiang 1911-1949

[1] Ma Ailesi Ordusu 馬家軍 mǎ jiā jūn, Şenbei San Ma (Üç Ma: 馬鴻逵, 馬鴻賓, 馬歩芳 başta olmak üzere Ma sülalesinin üçüne "San Ma" denildi. Ma Chungyang bunların yeğeniydi.

[1]

Türk tarihi
dizisinin bir parçası

İlk Çağ • Büyük Hun İmparatorluğu (İÖ 220-İÖ 58) • Batı Şyung-nu (İÖ 56-36) • Kuzey Şyung-nu (48-156) • Güney Şyung-nu (48-216) • Siyenpi İmparatorluğu (93-234) • Avrupa Hun İmparatorluğu (352-469) • Sabar Hanlığı (5. yüzyıl-6. yüzyıl)
Orta Çağ • Ak Hun İmparatorluğu (420-670) • Göktürk Kağanlığı (552-744) • Doğu Göktürk (583-630) • Batı Göktürk (583-659) • İkinci Göktürk (681-744) • Avar Kağanlığı (562-803) • Seyanto Hanlığı (628-647) • Hazar Kağanlığı (630-1048) • Büyük Bulgar Hanlığı (632-668) • İdil Bulgar Devleti (7. yy-1240'lar) • Kangar Birliği (659-750) • Birinci Bulgar İmparatorluğu (681-1018) • Uygur Kağanlığı (742-840) • Kansu Uygur (848-1036) • Kırgız Kağanlığı (693-1207) • Karahoca Uygur (991-1209) • Karluk Hanlığı (743-1220) • Oğuz Yabguluğu (750-1055) • Karluk Yabgu Devleti (756-940) • Şirvanşahlar Devleti (799-1539) • Karahanlılar (840-1212) • Doğu Karahanlılar (1032-1210) • Batı Karahanlılar (1041-1212) • Peçenek Hanlığı (860-1091) • Tolunoğulları (868-905) • İhşîdîler (935-969) • Gazneliler (961-1186) • Büyük Selçuklu İmparatorluğu (1040-1157) • Türkiye Selçuklu (1077-1308) • Kirman Selçuklu (1092-1187) • Suriye Selçuklu (1092-1117) • Irak Selçuklu (1118-1194) • Mengücekliler (1072-1277) • Harezmşahlar İmparatorluğu (1077-1231) • Danişmendliler (1080-1178) • Çaka Bey (1081-1098) • Çubukoğulları (1085-1092) • Dilmaçoğulları (1085-1192) • Saltuklu Beyliği (1092-1202) • İnaloğulları (1098-1183) • Ahlatşahlar (1100-1207) • Artuklu Beyliği (1102-1408) • Böriler (1104-1154) • Zengîler (1127-1250) • İldenizliler (1142-1225) • Erbil Beyliği (1146-1232) • Salgurlular (1148-1286) • Cengiz İmparatorluğu (1206-1368) • Delhi Sultanlığı (1206-1527) • Çobanoğulları (1227-1309) • Çağatay Hanlığı (1227-1347) • Doğu Çağatay Hanlığı (1347-1680) • Batı Çağatay Hanlığı • Altın Orda Devleti (1242-1502) • Memlûk Devleti (1250-1382) • Karamanoğulları (1256-1483) • İnançoğulları (1261-1368) • Sâhib Ataoğulları (1275-1342) • Pervaneoğulları (1277-1322) • Eşrefoğulları (1280-1326) • Menteşe Beyliği (1280-1424) • Karesi Beyliği (1297-1360) • Candaroğulları (1299-1462) • Osmanlı İmparatorluğu (1299-1922) • Germiyanoğulları (1300-1423) • Hamitoğulları (1301-1423) • Saruhanoğulları (1302-1410) • Taceddinoğulları (1303-1415) • Aydınoğulları (1308-1426) • Tekeoğulları (1321-1390) • Ramazanoğulları (1325-1608) • Eretna (1335-1381) • Dulkadiroğulları (1339-1521) • Taşanoğulları (1350-1398) • Sufi Devleti (1361-1379) • Timur İmparatorluğu (1370-1507) • Akkoyunlular (1378-1508) • Erzincan Beyliği (1379-1410) • Karakoyunlular (1380-1469) • Kadı Burhâneddin Devleti (1381-1398) • Mâlvâ Sultanlığı (1392-1562) • Nogay Ordası (1398-1642) • Şeybânî Hanlığı (1428-1599) • Kazan Hanlığı (1438-1552) • Kırım Hanlığı (1441-1783) • Astrahan Hanlığı (1446-1556) • Kasım Hanlığı (1452-1681)
Yeni Çağ • Sibir Hanlığı (1464-1598) • Kazak Hanlığı (1465-1729) • Buhara Hanlığı (1500-1785) • Safevî Devleti (1501-1736) • Yarkand Hanlığı (1514-1680) • Hive Hanlığı (1515-1920) • Kutbşah Devleti (1518-1687) • Babür İmparatorluğu (1526-1858) • Bakü Hanlığı (1718-1806) • Afşar İmparatorluğu (1736-1796) • Hokand Hanlığı (1740-1876) • Revan Hanlığı (1747-1828) • Buhara Emirliği (1785-1920)
Yakın Çağ • Kaçar İmparatorluğu (1794-1925) • Batı Trakya Bağımsız Hükûmeti (1913) • Türkistan Millî Özerk Hükûmeti (1917-1918) • Aras Türk Cumhuriyeti (1918-1919) • İdil Ural Devleti (1918-1919) • Alaş Orda (1917-1920) • Kırım Halk Cumhuriyeti (1917-1918) • Azerbaycan DC (1918-1921) • Güneybatı Kafkas Geçici Milli Hükümeti (1918-1919) • Azadistan (1919-1920) • Buhara Sovyet Halk Cumhuriyeti (1920-1925) • Harezm Sovyet Halk Cumhuriyeti (1920-1925) • Tuva Halk Cumhuriyeti (1921-1944) • Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti (1932-1934) • Hatay Devleti (1938-1939) • Doğu Türkistan Cumhuriyeti (1944-1949) • Azerbaycan Millî Hükûmeti (1945-1946) • Kıbrıs Geçici Türk Yönetimi (1964-1974) • Otonom Kıbrıs Türk Yönetimi (1974-1975) • Kıbrıs Türk Federe Devleti (1975-1983) • Türkiye • Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti • Kırgızistan • Özbekistan • Azerbaycan • Kazakistan • Türkmenistan Tarihi Türk devletleri listesi • Tarihî ve çağdaş Türk devletleri • Türk tarihi edebiyatı
g t d