1856 Girit depremi
  | |
| UTC zamanı | 1856-10-12 00.45 |
|---|---|
| Yerel tarih | 11-12 Ekim 1856 |
| Yerel saat | 02.38 veya 02.45 DAS 00.38 veya 00.45 UTC |
| Süre | 2 dk |
| Büyüklük | 7.7-8.3 Mw |
| Derinlik | 61-100 km |
| Merkez üs | 35°30′N 26°00′E / 35.5°K 26.0°D |
| Fay | Helen yayı |
| Tür | Plaka içi |
| Maks. şiddet | XI (Aşırı)–XII (Afetsel) |
| Tsunami | Hayır |
| Artçı şok | Evet |
| Etkilenen ülkeler/bölgeler | Akdeniz |
| Kayıplar | 600+ ölü 600+ yaralı |
| Zarar | 11300+ bina hasarlı/yıkık |
1856 Kandiye depremi veya Rodos depremi olarak da bilinen 1856 Girit depremi, 12 Ekim sabahında yerel saatle 02.45'te meydana gelen bir depremdir.[1] Mercalli şiddet ölçeğinde merkez üssünde XI(Aşırı) veya XII(afetsel) seviyesine ulaşan bu son derece yıkıcı deprem, Helen yayı adı verilen aktif deprem ve volkan üreten alan üzerinde meydana gelmiştir. Deprem, yaklaşık 61 ile 100 kilometre derinliğinde ve sarsıntı oranı Richter ölçeğinde tahmini olarak 7,7 Mw ile 8,3 Mw büyüklüğündeydi.[2]
Deprem, Sicilya, İtalya, Levant ve Kuzey Afrika'ya kadar uzanan çok geniş bir alanda hissedilmiştir.[3] Depremin yarattığı en büyük zarar Yunanistan'ın Girit adasının Kandiye şehrinde görülmüştür. Şehirde 500'den fazla ceset bulunmuş, depremin şok dalgaları tüm Osmanlı İmparatorluğu'nda yoğun bir şekilde hissedilmiş ve günümüz Türkiye, Kıbrıs, Orta Doğu ve Malta'da hasar ve insan kayıpları bildirilmiştir. Deprem sonucunda, 1658 yılı civarında inşa edilmiş bir kıyı gözetleme kulesi olan Għajn Ħadid Kulesi yıkılmıştır. Deprem ayrıca Kahire, Mısır'da binaları yıkmış, kanallarda seşler yaratmış ve birçok kişiyi öldürmüştür. Mısır ve İtalya kıyılarında denizciler bir denizaltı depremi hissettiklerini bildirmişlerdir.[4]
Tektonik arka plan
[değiştir | kaynağı değiştir]Oniki Adalar, Rodos, Girit ve İyon Adaları'nın güney kıyıları boyunca, okyanus kabuğundan oluşan Afrika Levhası'nın kuzey kısmı, yakınsayan bir levha olarak Avrasya levhasının bir parçası olan Ege Denizi levhasına doğru kuzey-kuzeydoğu yönünde ve levhanın altına doğru yılda 5 mm ile 10 mm oranında batmaktadır.[5] Aynı şekilde Ege Denizi levhası, güney-güneybatı yönünde, yani Afrika levhasına doğru yılda yaklaşık 35 mm oranında genişlemekte olup bir Wadati-Benioff depremsellik bölgesi oluşturmaktadır.[6] Helenik yitim zonu adı verilen bu yitim zonunun arayüzleri, 365 Girit depremi ve 1303 Girit depreminde olduğu gibi büyük mega bindirmeli depremlerle zaman zaman kırılmaktadır. Tsunamiler ise büyük bir deprem sırasında fayın bir tarafının aniden yukarı doğru itilmesi dolayısıyla trilyonlarca litre deniz suyunun yerini alması nedeniyle Helen yayı boyunca üretilmektedir.
Deprem
[değiştir | kaynağı değiştir]1856 Girit depremi, odak merkezi derinliği 60 ile 100 km arasında değişkenlik gösteren orta derinlikte olan bir depremdi, Deprem, Ege Denizi levhası altına dalan Afrika levhası içindeki bir fay olan Helen yayı üzerinde meydana gelmiştir.[7] Depremin merkez üssü, en güçlü izosismik konturların nerede olduğu değerlendirildiğinde, büyük olasılıkla Girit'in kuzey kıyılarında bulunduğu anlaşılmaktadır. İki farklı senaryodan birinci senaryoda büyüklüğü 7.7 Mw olan bir deprem olayında, kırılan fayın tahmini boyutları Ege Denizi'nin 90 km derinliğinde 64 km × 64 km olarak; 8,1-8,3 Mw büyüklüğündeki ikinci senaryo deprem olayında ise 130 km derinliğinde 120 km x 120 km boyutunda daha derin bir yırtılma içermektedir.[6]
Etkileri
[değiştir | kaynağı değiştir]Deprem sonrası sadece Yunanistan'da değil, ilave ölüm ve hasarın bildirildiği Orta Doğu ve Kuzey Afrika'da da büyük hasara neden olmuştur. Depremin meydana geliş zamanı, 02.38 veya 02.45 arasında sismologlarca tartışılmaktadır.[8] Deprem sebebiyle toplam 11300+ bina hasar görmüş veya yıkılmıştır.[9]
Yunanistan
[değiştir | kaynağı değiştir]Deprem, Girit'in orta kesiminde Mercalli şiddet ölçeğinde XI(Aşırı) seviyesine ulaşmıştır. 3620 ev bulunduran Kandiye şehrinde, sadece 18 ila 40 hane ayakta kalarak şehir neredeyse tamamen yıkılmıştır.[9] Sitya ve Hanya sahil şehirleri de ciddi şekilde hasar görmüş ve Girit'te toplam 538 kişi ölmüş ve 637 kişi yaralanmıştır.[9] Rodos adasında 2000 bina hasar görmüş veya yıkılmış, ayrıca 8 köy ağır hasar görmüş ve sahil şeridinde yükselmeler meydana gelmiştir.[9] Yıkım esnasında zemin çökmeleri yaygın olarak gözlemlenmiş ve Rodos adasında altmış kişi ölmüştür.[9] Santorini adası da bir miktar hasar bildirmiştir.[9] Çoban Adası ve Kerpe'de 8.000 ev yerle bir olmuş ve 20 kişi ölmüştür.[10]
Yunanistan anakarasında deprem Yanya ve Kiparissia şehirlerinde hissedilmiştir.
Malta
[değiştir | kaynağı değiştir]
Yaşanan depremin dalgaları Malta Adaları'na ulaştığında Yunanistan'da meydana gelen depreme kıyasla çok daha güçlü hissedilmiştir. Depremin Malta'da daha fazla hissedilmesi birçok sismolog için oldukça sıra dışı ve ilgi çekici olmuştur. Deprem gecenin sessizliğini bozmuş ve adadaki herkesi uyandırmıştır. 22 ile 60 saniye arasında süren sarsıntı, çok sayıda ada sakinin dengesini kaybetmesine ve evlerdeki birçok eşyanın yere fırlamasına neden olmuştur. Valletta ve Gozo Bölgesi gibi bazı yerlerde evlerde büyük çatlaklar oluşmuştur.[11] Birçok kilisenin duvarlarında ve kubbelerinde çatlaklar oluşmuş ve asılı duran haçlar düşmüştür. Bazı binalarda ise hasar daha ciddi olup bazı kiliseler tamamen yıkım yaşamıştır. Mdina'daki Aziz Paul Katedrali'nin kubbesinin içeriden çökmesi yaklaşık 1.000 £ hasara yol açmıştır.[12] Başka bir kilise olan Karmelit Kilisesi'nin çan kulesi, depremden sonra çok ağır hasar görmesinden ötürü yeniden inşa edilmiştir.
Yapılardaki hasar, Yunanistan'daki depremden 1.000 km uzaklıkta olmasına rağmen beklenenden daha yüksek olarak Mercalli şiddet ölçeğinde VII'ye karşılık gelmiştir. Tipik bir deprem bu uzaklıkta yalnızca IV-V şiddetlerinde hissedilmiş olmalıdır. Çok güçlü sarsıntının meydana gelmesi muhtemelen uzun süreli yer hareketine bağlanmıştır.[12]
Malta'daki gözetleme kulesi amacıyla kullanılan Għajn Ħadid Kulesi'ni yıkan deprem ise bu depremdi.[13] Depremden bir ay önce kulede bulunan bir görgü tanığı, kulenin etrafındaki zeminde büyük çatlakların açıldığını söylemiştir.[14]
Mısır
[değiştir | kaynağı değiştir]Kahire'de yaşanan sarsıntılar merkez üssünden nispeten olmasına rağmen hâlâ hissedilebilir ve hasara yol açacak kadar güçlüydü. Mısır'ın başkentindeki sarsıntı yoğunluğu ise VII-VIII'e ulaşmıştır. Süreleri bir ile iki dakika arasında olan üç farklı şok hissedilmiştir. 20 kadar cami yıkılırken, 200 ev de etkilenmiştir. Yer hareketleri sebebiyle saatler çalışmaz hale gelmiş; Kanallarda meydana gelen kaymalar, suların her yere sıçramasına neden olmuştur. Şehirde en az on kişi ölmüştür.[9] Deprem sonrasında hayatta kalanların çoğu, gece boyunca birkaç gün boyunca evlerinin çökmesi korkusuyla evlerinin dışında uyumuştur.[15]
İskenderiye'de sadece bazı eski inşaatlar yıkılmış, ancak şehire önemli bir etkisi olmamıştır. İki kişi ölmüş ve bazı insanlar yaralanmıştır. Nil Deltası çevresinde, Tanta ve Demenhur kasabalarında evlerin çökmesi ve minarelerin düşmesi daha da fazla insanı öldürmüştür.[15][16] Deltanın diğer kısımlarında pek çok sakin ayakta durmakta zorlanmış ve dolayısıyla birçok kişiyi korkutmuştur. Yer hareketleri, mobilyaları kaydıracak ve tanklarda depolanan suyun etrafa sıçramasına neden olacak kadar güçlüydü. Kıyı açıklarındaki denizciler de şiddetli depremi hissettiklerini bildirmiştir.[17]
Rodos
[değiştir | kaynağı değiştir]Yaşanan depremden sonra Rodos'ta bulunan Mehmet Ağa Camii ağır hasar görmüş ve 1875 yılında tadilata girerek kullanıma açılmıştır.
Başka yerlerde
[değiştir | kaynağı değiştir]Sarsıntı, ayrıca bazı küçük hasarların meydana geldiği Siraküza ve Pozzallo, Sicilya, İtalya'da da hissedilmiştir.[12] Şok, Suriye ve Filistin gibi yerlerde de hasara yol açmış, Hayfa ve Lübnan kıyılarındaki görgü tanıkları küçük bir "tsunami" dalgası bildirmiştir.[4] Depremin etkileri tüm Adriyatik Denizi bölgesi ve Kıbrıs'ta Mercalli şiddet ölçeğinde VI-VII şiddetinde hissedilmiştir.[9]
Hatırası
[değiştir | kaynağı değiştir]Yazar Mary Eliza Rogers, Filistin'de Yurtiçi Yaşam adlı kitabında İsrail'in Hayfa kentindeki güçlü sarsıntılarla ilgili deneyimini anlatmıştır, ancak olayı yanlış bir şekilde 10 ve 11 Ekim gecesi arasında tarihlendirmiştir.[8]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Y. Altinok, B. Alpar, N. Özer, C. Gazioglu (2005). "1881 and 1949 earthquakes at the Chios-Cesme Strait (Aegean Sea) and their relation to tsunamis". Natural Hazards and Earth System Sciences. Copernicus Publications s on behalf of the European Geosciences Union. 5 (5): 717-725. doi:10.5194/nhess-5-717-2005. 25 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi27 Şubat 2023.
- ^ "Seismicity Catalog (550 B.C. - 2010)". Seismological Station. Aristotle University of Thessaloniki. 21 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2021.
- ^ "Historical and Archaeological Evidence of Earthquakes and Tsunamis Felt in the Kythira Strait, Greece.". Tsunami Research at the End of a Critical Decade. Kluwer. 2001. ss. 119-183. ISBN 978-90-481-5909-3.
- ^ a b G. A. Papadopoulos, E. Daskalaki, A. Fokaefs and N. Giraleas. "sunami Hazard In The Eastern Mediterranean Sea: Strong Earthquakes and Tsunamis In The West Hellenic Arc And Trench System" (PDF). Journal of Earthquake and Tsunamis. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi4 Ocak 2021.
- ^ Taymaz, Tuncay; Yilmaz, Yücel; Dilek, Yildirim (2007). The Geodynamics of the Aegean and Anatolia (İngilizce). Geological Society of London. ISBN 978-1-86239-239-7. 27 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b Kkallas, Charalampos, C. Papazachos, A. Skarlatoudis, Chrysanthi, VENTOUZI, D. Boore and B. Margaris. (2018). "Explaining the large anomalous damage patterns of large (M7+) intermediate-depth earthquakes in the southern Aegean Sea" (PDF). 16th European Conference on: Earthquake Engineering Thessaloniki. 17 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF)27 Şubat 2023.
- ^ Papazachos, B. (1996). "Large seismic faults in the Hellenic arc". Annals of Geophysics. 39 (5). doi:10.4401/ag-4023. 27 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi27 Şubat 2023.
- ^ a b Zohar, M. (2017). "A newly discovered historical earthquake or merely a chronological mistake? Report of Mary Eliza Rogers from October 10, 1856". Journal of Seismology. 21 (5): 1285-1290. doi:10.1007/s10950-017-9686-9. 9 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi27 Şubat 2023.
- ^ a b c d e f g h National Geophysical Data Center / World Data Service (NGDC/WDS) (1972), Significant Earthquake Database, National Geophysical Data Center, NOAA, doi:10.7289/V5TD9V7K, 27 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi27 Şubat 2023
- ^ Written at Leuven. Earthquakes and Minoan Crete: breaking the myth through interdisciplinarity. Belgium: Leuven University Press. 9 Haziran 2017. ss. 178-180. ISBN 9789462701052.
- ^ Grech, Herman (2009). "We cannot be complacent about earthquakes - expert". Times of Malta. 9 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2021.
- ^ a b c Galea, Pauline (2007). "Seismic history of the Maltese islands and considerations on seismic risk". Annals of Geophysics. 50 (6). 18 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi27 Şubat 2023.
- ^ Iannucci, R., Martino, S., Paciello, A. (2020). "Investigation of cliff instability at Għajn Ħadid Tower (Selmun Promontory, Malta) by integrated passive seismic techniques". Journal of Seismology. 24 (4): 897-916. doi:10.1007/s10950-019-09898-z. 16 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi16 Nisan 2021.
- ^ Mifsud, Simon. "Għajn Ħadid Tower and Aħrax Tower". MilitaryArchitecture.com. 30 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2021.
- ^ a b Badawy, A., Korrat, I., El-Hadidy, M. (2017). "Update earthquake risk assessment in Cairo, Egypt". J Seismol. 21 (4): 571-589. doi:10.1007/s10950-016-9621-5. 9 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi27 Şubat 2023.
- ^ Simon Jusseret and Manuel Sintubin (2013). "The Origins of an Old Myth: Sir Arthur Evans, Claude Schaeffer and the Seismic Destruction of Late Bronze Age Eastern Mediterranean Civilizations". Seismological Research Letters. 84 (1): 94-100. doi:10.1785/0220120098. 9 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi27 Şubat 2023.
- ^ The Seismicity of Egypt, Arabia and the Red Sea: A Historical Review. Londra: Cambridge University Press. 1994. ss. 69-70. doi:10.1017/CBO9780511524912. ISBN 9780511524912. 29 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2023.