Şeyh Said
Şeyh Said | |
|---|---|
.jpg) | |
| Doğum | 1865 Palu, Elazığ |
| Ölüm | 29 Haziran 1925 (60 yaşında) Diyarbakır |
| Ölüm sebebi | Asılarak idam |
| Meslek | Tarikat lideri |
| Tanınma nedeni | Şeyh Said İsyanı |
| Hareket | Kürt İstiklâl Komitesi[1][2] |
Şeyh Said[a] (d. 1865/1866; Palu, Elazığ[3][4] - 29 Haziran 1925, Diyarbakır[5]), Zaza[6][7] ve Kürt[8] Nakşibendi tarikatı lideri.[6] Şeyh Said İsyanı'nın elebaşıydı.[9] Cumhuriyet'in ilanına ve reformlarına karşı çıkarak şeriat ve bağımsız Kürt devleti isteğiyle dönemin hükûmetine karşı silahlı isyanda bulunmuş, bunun üzerine 1925 yılında yargılanmış ve ardından idam edilmiştir.[10][11][12][13]
Hayatı
[değiştir | kaynağı değiştir]1865 yılında Palu'da doğmuştur. Babası Şeyh Mahmud Fevzi, annesi ise Gulê Hanım'dır.[14][15] Palu, Elazığ, Diyarbakır ve Muş'ta eğitim gördükten sonra, babasının ölümü üzerine Nakşibendi tarikatı postnişini (lideri) olmuştur.[16][17] Babasının Hınıs'a göç etmesiyle oraya yerleşmiştir. I. Dünya Savaşı sırasında Rus İmparatorluğu'nun Doğu Anadolu Bölgesi'ne ilerlemesinden dolayı Piran'a taşınmak zorunda kalmış ve savaştan sonra Hınıs Kolhisar'a yerleşmiştir.[18]
Kökeni
[değiştir | kaynağı değiştir]Şeyh Said'in 6. göbekten dedesi olan Seyyîd Haşim İran'dan Diyarbakır'a göç edip yerleşmiştir.[19] 1639 yılında Sultan IV. Murad tarafından öldürülmüştür.[20] Şeyh Said'in Seyyid Haşim üzerinden, Muhammed'in neslinden (seyyid) olduğu iddia edilir.[21][22][23] Şeyh Said'in dedesi Palulu Şeyh Ali Sebdi'dir. Şeyh Ali Sebdi'nin beş oğlu vardır: Şeyh Muhammed Nesih, Şeyh Mahmud Fevzi (Şeyh Said'in babası), Şeyh Hasan Naki, Şeyh Hüseyin Zeki ve Şeyh İbrahim (Kudo Efendi). Şeyh Mahmud Fevzi'nin de yedi oğlu vardır: Şeyh Said, Şeyh Bahaeddin, Şeyh Diyaeddin, Şeyh Necmeddin, Şeyh Tahir, Şeyh Mehdi ve Şeyh Abdurrahim.[24]
Şeyh Said İsyanı
[değiştir | kaynağı değiştir]
Şubat 1925'te başlamış Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde merkezî yönetime karşı girişilen, geniş çaplı, Kürt ve Zaza aşiretlerin destek verdiği Kürt milliyetçisi ve hilâfet taraftarı ayaklanma olan Şeyh Said İsyanı'nın lideri oldu. Genç Hâdisesinin (Şeyh Said İsyanı) bastırılmasından sonra "Şark İstiklal Mahkemesi"nde yargılanıp idama mahkûm edildi.[25]
İdamı
[değiştir | kaynağı değiştir]29 Haziran 1925'te Şark İstiklal Mahkemesi tarafından Diyarbakır Dağkapı Meydanında idam edilen Şeyh Said, idam sehpasında iken son isteği sorulduğunda, kâğıt kalem ister ve kâğıda Arapça olarak, "Benim bu değersiz dallarda asılmama pervam yoktur. Muhakkak ki mücadelem Allah ve dini içindir," yazar ve kelime-i şehadet getirerek idam edilir.[26][27][28]
Şeyh Said, idamından önce başsavcı Ahmet Süreyya Örgeevren'i vasi tayin ettiği ve vasiyetnamesini hazırladığını yazmış: "Nitekim; Şeyh Said Efendi idamından biraz önce tevkifhanede yazdığı bir vasiyetname ile beni bu vasiyetin icrası için vasi nasb ve tayin etmiş bu vasiyetnamesi asılmasından sonra bana verilmişti. Bu vasiyet; üzerinde bulunan ve maliye veznesine verilmiş olan parasından veresesinden kimlere verilmesine ve kendisi için mezar yaptırılmasına dairdi... Mahkemenin müddeiumumîsi bulunduğum için, şeyhin vasisi sıfatıyla bu vesayeti kabul ve icra edemezdim. Onun için resmî ve itimat edilir bir el ile vasiyetinin yerine getirilmesi için vasiyetnameyi Ankara’da Dahiliye Vekaletine göndermiştim."[29][30]
Özel hayatı
[değiştir | kaynağı değiştir]Şeyh Said, dedesi Şeyh Ali Septi'nin halifelerinden Şeyh Ahmed-i Çani'nin kızı Amine Hanım ile evlenmiştir. Amine Hanım, aile Rus Harbinden dolayı Hınıs'tan Piran'a göç ettiği zaman rahatsızlanmış ve ölmüştür.[31] Hanımı öldükten sonra Şeyh Said, Kürt Miralayı Hamidiye Alaylarının liderlerinden Cibranlı Halit Bey'in kız kardeşi Fatma Hanım ile evlenmiştir. Şeyh Said'in beşi kız, beşi erkek olmak üzere on çocuğu olmuştur. Şeyh Said'in oğlu Ali Rıza Efendi'nin oğlu Mehmet Fuat Fırat, 1973'te Erzurum bağımsız milletvekili olarak TBMM'ye girmiştir.[32] Yine Halit Bey'in kardeşi olan Güllü Hanım da, Binbaşı Kasım (Ataç) ile evliydi.[33] Şeyh Said'i ayaklanmanın bastırılması ardından ele veren, Binbaşı Kasım'dır.[34] Günümüzde Şeyh Said ailesinin temsilcisi Şeyh Said'in torunu Abdulilah Fırat'tır.[35][36]
Anma ve tepkiler
[değiştir | kaynağı değiştir]2014 yılında Diyarbakır'daki "Dağkapı Meydanı"nın adı, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Meclisi tarafından "Şeyh Said Meydanı" olarak değiştirildi. Karar, DBP ve AK Partili üyelerin oylarıyla alındı.[37] Kamuoyunun bir kesimi bu karara tepki gösterdi, Şeyh Said adının kaldırılması için başvurularda bulunuldu.[38] 2019 yılında gelen itirazlar üzerine bu isimlendirme kaldırıldı.[39]
Kitapları
[değiştir | kaynağı değiştir]- Şeyh Said'in kendi el yazısıyla Arapça yazmış olduğu kütüphanesinde bulunan kitaplar hakkında yazdığı açıklamalı kitaplar kataloğu, bibliyografik, biyografik risâle, Arapça orijinal tıpkıbasımı ve Türkçe tercümesi Kütüphane Risalesi adıyla ilk kez 2021 yılında Abdulilah Fırat tarafından hazırlanıp tercüme edilerek yayımlandı.
- Şeyh Said'in kendi el yazısıyla Arapça yazmış olduğu bazı içtimai meseleler hakkında açıklamalı fetvaları, Arapça orijinal tıpkıbasımı ve Türkçe tercümesi Fetvâlar Mecmûası adıyla ilk kez 2022 yılında Abdulilah Fırat tarafından hazırlanıp tercüme edilerek yayımlandı.
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Şeyh Said Palevi, Şeyh Said Pirani, Şeyh Muhammed Said Nakşibendi ve Şeyh Said Efendi olarak da tanınır.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Genel
- Halil Şimşek (2001), Geçmişten günümüze Bingöl ve Doğu ayaklanmaları, T. C. Kültür Bakanlığı, ISBN 9789751728029
- Mehmet Kemal Işık (Kasım 2000), Ünlü Kürt bilgin ve Birinci Kuşak Aydınlar, Sorun Yayınları, İstanbul, ISBN 975-431-111-0
- Uğur Ümit Üngör (2012), The Making of Modern Turkey, Oxford University Press, ISBN 9780199655229
- Hamit Bozarslan (2002), "Kürd Milliyetçiliği ve Kürd Hareketi (1898-2000)", (Haz.) Tanıl Bora, Murat Gültekingil, Milliyetçilik, İletişim ISBN 975050088
- Uğur Mumcu (1991), Kürt - İslam Ayaklanması 1919-1925, Tekin Yayınları, İstanbul, ISBN 975-478-088-9
- Özel
- ^ The Emergence of Kurdish Nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925, Robert Olson, pp. 92-101
- ^ "WHO'S WHO IN POLITICS IN TURKEY" (PDF). TARIH VAKFI YAYINLARI. SÜREYYA ALGÜL - ASLI AYDEMIR - GÖKHAN DEMIRALI YALÇIN GÖYMEN - ERHAN KELEŞOĞLU CANAN ÖZBEY - BARAN ALP UNCU.
- ^ 1865'te Elazığ ilinin Palu ilçesinde doğdu. Erzurum'un Hınıs ilçesinin Kolhisar köyünde ikamet ederdi. (Şimşek 2001, s. 112)
- ^ Işık (2000), s. 102
- ^ İnce, Özdemir (1 Temmuz 2005). "Şeyh Said kimdir neden isyan etmiştir?". Hürriyet Gazetesi. 1 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2008.
- ^ a b ...Sheikih Mehmed Said (1865-1925), member of a Zaza family originally from Piran and revered sheikh of the Naqshbandi Sufi order, ...Üngör (2012), s. 123. 1 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Şeyh Said Zaza ve Sünnî idi, Nuri Dersimi Zaza ve Alevi idi. Bedirhani ve Cemilpaşazade kardeşler Sünnî ve Kurmanc idiler 3 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Bozarslan (2002), s. 843
- ^ *Hugh Evelyn Wortham, Mustapha Kemal of Turkey, Little, Brown, 1931, s.188 2 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ve s.250 2 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Mehmed S. Kaya, The Zaza Kurds of Turkey: A Middle Eastern Minority in a Globalised Society, Tauris Academic Studies, London 2011, s. 61 "However, the legendary Kurdish leader Sheikh Said had this to say about the Nakshibendi Order..."
- Nelida Fuccaro, [www.kovarabir.com/nelida-fuccaro-somurge-yonetimi-altindaki-suriye%e2%80%99de-kurtler-ve-kurt-milliyetciligi/ Sömürge Yönetimi Altındaki Suriye’de Kürtler Ve Kürt Milliyetçiliği: Siyaset, Kültür ve Kimlik], BÎR dergisi, Sayı 1 (Orijinal makale: Fuccaro, Nelida (2002) 'Kurds and Kurdish Nationalism in Mandatory Syria: Politics, Culture and Identity.' In: Vali, A., (ed.), Essays on the Origins of Kurdish Nationalism. Costa Mesa, US: Mazda, pp. 191-217) "Kürt ve Nakşibendi bir dini lider olan Palu’lu Şeyh Said’in önderliğinde Türkiye’nin doğusunda ortaya çıkan 1925’teki Kürt isyanı"
- Kürşat Ekrem Uykucu, 1919 dan 1973'e kadar Cumhuriyet tarihi ansiklopedisi, Kervan Yayinlar, 1973, s.18 ve s.241 "Şeyh Sait (Kürt Sait)"
- Abdulkerim Yahya el Zebari, 'Kürtler... Türkiye'nin kanayan yarası' 2 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Londra'da Arapça yayımlanan el Zaman gazetesi, 13 Ağustos 2007 tarihli yazının tercümesi
- Ramazan YAVUZ, "Davet üzerine eyleme gelmiş" (haber) DHA[ölü/kırık bağlantı]: "İsyancı Kürt lider Şeyh Said’in sarıklı fotoğrafı"
- Ahmet Kahraman, Kürt isyanları: Tedip ve tenkil, Evrensel Basım Yayın, 2003, s.411 "isyancı Kürt lider Şeyh Said"
- "Şeyh Sait'in torunu İstanbul'da yarışıyor" (haber), Taraf: "Kürt lider Şeyh Sait" 2 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- http://www.executedtoday.com/2011/06/29/1925-sheikh-said-piran-kurdish-rebel/ 11 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- http://www.taraf.com.tr/oral-calislar/makale-seyh-said-in-gizlenen-vasiyeti.htm 3 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- http://books.google.com.tr/books?hl=tr&id=P6lpAAAAMAAJ&q=kurd#search_anchor 29 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Şeyh Sait İsyanı ve Şark İstiklal Mahkemesi, Ahmet Süreyya Örgeevren, Temel Yayınları
- ^ Bruinessen, Martin van (1978). "The primary aim of both Shaikh Said and the Azadi leaders was the establishment of an independent Kurdistan". Agha, Shaikh and State: On the Social and Political Organization of Kurdistan (İngilizce). s. 298.
- ^ Uğur Mumcu (1991). Kürt-İslam Ayaklanması 1919-1925. Şeyh Sait: Amacım Şeriat!. um:ag Vakfı Yayınları. ss. 140-142. ISBN 978-605-4274-65-9.
- ^ Metin Toker (2015). Şeyh Said ve İsyanı. Ka Kitap. ss. 120-123. ISBN 9786058447417.
- ^ Tekin, Mehmet Ali (24 Haziran 2019). "Şeyh Said idama giderken haykırır: Mahşerde hesaplaşacağız!". Savcı Ahmet Süreyya Bey (Özgeevren) ‘‘Neden isyan ettiniz?’’ diye sorunca, cevabı ‘‘şeriat için’’ oldu. Sonra ‘‘Amacımız din hükümlerinin uygulanmasını rica yoluyla hükümete arz etmekti.”. 6 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2020.
- ^ Abdulilah Fırat'la Röportaj, Şeyh Said - DoğruHaber, 02.07.2010
- ^ İbrahim Sediyani, Şeyh Said Qıyamı’nın Kökenleri – 1, Hira Dergisi,
- ^ Abdulilah Fırat'la Röportaj, Şeyh Said - DoğruHaber, 09.07.2010
- ^ Feyzullah Deniz, Şeyh Said Başkaldırısı Üzerine Röportaj, Mizgin Dergisi
- ^ A.g.e., s. 36.
- ^ "Şehadetinin 86. yılında Şeyh Saide Palewi - 1". dogruhaber.com.tr. 5 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2014.
- ^ Ferzende Kaya, Mezopotamya sürgünü: Abdülmelik Fırat'ın yaşam öyküsü, Anka Yayınları, 2003, s. 32
- ^ http://www.ilkehaberajansi.com.tr/haber/seyh-saidin-torunundan-tarihi-aciklamalar.html 8 Kasım 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Şeyh Said'in Torunu Abdulilah Fırat'tan Tarihi Açıklamalar, Diwan Programı)
- ^ Şeyh Said Kıyamı Üzerine Abdulmelik Fırat ile röportaj, Mızgin Dergisi, Haziran 2008
- ^ Bütün Yönleriyle Şeyh Said Kıyamı, İbrahim Sediyani, Şura Yayınları, 2014, c. 1, s. 23, 70 (Kitap)
- ^ Mumcu (1991), s. 60
- ^ Soleimani, Kamal (2016-06-15). Islam and Competing Nationalisms in the Middle East, 1876-1926 (İngilizce). Springer. ISBN 978-1-137-59940-7.
- ^ "Şeyh Said Ailesinden Yerel Seçim Deklarasyonu". 29 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2014.
- ^ "Şehid Şeyh Said ve Dava Arkadaşları'nı Rahmetle Anıyoruz". tr.hereketaazadi.org. 16 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2015.
- ^ İlhami Aras, Adım Şeyh Said, İlke Yayıncılık, 1. Baskı Ocak 1992/İstanbul, s. 110.
- ^ "Şeyh Said'in gizlenen vasiyeti..." 23 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2014.
- ^ "Şeyh Said'in torunundan ilginç iddia". Sabah.com.tr. 2 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2014.
- ^ Ferzende Kaya, Mezopotamya Sürgünü s. 17
- ^ Mumcu (1991), dipnot 123
- ^ Mumcu (1991) s. 54-55
- ^ Mumcu (1991) s. 104 ve dipnot 218
- ^ "Şeyh Said'in Çocukları ile Said Nursi'nin Görüşmesi (1/2)". 6 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2014.
- ^ "'Şeyh Said' isyanı". 5 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2014.
- ^ "Dağkapı Meydanı'nın adı Şeyh Sait Meydanı oldu". 22 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Cadde ve sokaklardaki 'Şeyh Sait' isimleri kaldırılsın!". 31 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Diyarbakır'da Şeyh Said isminin kaldırıldığı ortaya çıktı". CEGA Medya. Özgün Ayaydın. Erişim tarihi: 2025-11-09.
- 1865 doğumlular
- Palu doğumlular
- 1925'te ölenler
- Diyarbakır ilinde ölenler
- 20. yüzyılda Osmanlılar
- Osmanlı Zazaları
- Zaza asıllı Türkler
- Türk İslamcılar
- Kürt milliyetçileri
- Kürt İslamcılar
- Şeyh Said İsyanı
- Müslüman din adamları
- İsyancılar
- İstiklâl mahkemeleri sanıkları
- Türkiye tarafından asılarak idam edilmiş kişiler
- Türkiye'de defnedilenler