Tehuelçe dili
| Tehuelçe dili | |
|---|---|
| Patagon dili (Patagón) | |
| aonekko ʾaʾien | |
| Ana dili olanlar | Arjantin |
| Etnisite | Tehuelçe halkı |
| Ölü dil | 2019 yılında Dora Manchado'nun ölümüyle dil ölmüşken,[1] 2020 yılında dil diriltilmiştir.[2] |
| Dil ailesi | Çon dilleri
|
| Dil kodları | |
| ISO 639-3 | teh |
| ELP | Tehuelche |
Tehuelçe dili (Aoniken, Inaquen, Gunua-Kena, Gununa-Kena) Patagonya'nın Çon dillerinden biridir. Bu dilin konuşucuları bugünkü Şili'de, Ateş Topraklarının kuzeyinde ve Mapuçe halkının güneyinde toprak işgal eden göçebe avcılardı. Aonikenk veya Aonekko 'a'ien olarak da bilinir.
Dilin çöküşü Patagonya'nın Şili ve Arjantin devletleri tarafından işgaliyle başlamıştır. Tehuelçe dili diğer dillerden ve kültürlerden oldukça etkilenmiştir. Bu durum, biçim-sözdizimsel ögelerin Tehuelçe diline aktarılmasına yol açmıştır.[3] 19. ve 20. yüzyıllarda, Arjantin ve Şili'nin bağımsızlığı arttıkça İspanyolca baskın bir dil haline gelmiştir ve İspanyolca konuşan yerleşimciler Patagonya'ya sahip olmuşlardır.
Dil, günlük olarak kullanılmasa da kendilerini Tehuelçe olarak tanımlayan insanlar için hala çok önemli bir simgedir.[2][4]
Dora Manchado'nun 2019'daki ölümüne karşın, dil Dora Manchado'dan belgelenmiştir, bu dil hakkında çeşitli çalışmalar ve akademik çalışmalar yapan bir grup dilbilimci ve antropolog ile işbirliği yaparak, çeşitli Aonikenks grupları tarafından geri kazanılmıştır ve diriltilmiştir.[2] Artık topluluklar, dilbilimsel belgeleme çalışmalarıyla bu dilin korunduğu durum olan yok olma hakkında konuşma hakkına sahiptir.[4]
Sınıflandırma
[değiştir | kaynağı değiştir]Tehuelçe dili; Teuşen dili, Selknam dili (Ona dili) ve Hauş dili ile birlikte Çon dil ailesine aittir. Kuzeydoğu ve kuzeydoğu Ateş Topraklarındaki kabileler tarafından konuşulan son iki dil, ilgili topluluklar tarafından belgeleme ve dilbilimsel diriltme bakımından farklı konumlardadır.
Lehçeler
[değiştir | kaynağı değiştir]Mason (1950) lehçeleri şu biçimde sıralamıştır:
- Kuzey: Payniken dili; Poya dili
- Güney: İnaken dili
Sesbilim
[değiştir | kaynağı değiştir]Sesliler
[değiştir | kaynağı değiştir]Tehuelçe dili kısa veya uzun olabilen 3 ünlü özelliğine sahiptir (Fernandez 1988: 87-88).
| Ön | Merkezi | Arka | |
|---|---|---|---|
| Orta | e eː | o oː | |
| Açık | a aː |
Sessizler
[değiştir | kaynağı değiştir]Tehuelçe dilinin 25 ünsüz sesbirimi vardır. Duraklar; düz, gırtlaksıllaşmış veya ötümlü olabilir (Fernández 1998: 88-89).
| Dudaksıl | Dişsil | Ön damaksıl | Arka damaksıl | Küçük dilsil | Gırtlaksıl | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Genizsil | m | n | |||||
| Süreksiz | düz | p | t | tʃ | k | q | ʔ |
| gırtlak duraklı | p’ | t’ | tʃ’ | k’ | q’ | ||
| ötümlü | b | d | ɡ | ɢ | |||
| Sürtünmeli | s | ʃ | x | χ | |||
| Sürekli | w | l | j | ||||
| Akıcı | r | ||||||
Biçimbilim
[değiştir | kaynağı değiştir]Adıl
[değiştir | kaynağı değiştir]| Tekil | İkil | Çoğul | |
|---|---|---|---|
| 1. kişi | ia | okwa | oshwa |
| 2. kişi | ma: | mkma | mshma |
| 3. kişi | ta: | tkta | tshta |
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Arşivlenmiş kopya". 31 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2020.
- ^ a b c "qadeshiakk". qadeshiakk (İspanyolca). 2 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2020.
- ^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. 29 Ağustos 2017. 29 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2020.
- ^ a b "kketo sh m ´ekot - lengua tehuelche". kketo sh m ´ekot - lengua tehuelche (İspanyolca). 6 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2020.
- Fernández Garay, Ana V. (1997): Testimonios de los últimos tehuelches . Buenos Aires: Buenos Aires Üniversitesi. (İspanyolca)
- Fernández Garay, Ana V. (1998): El tehuelche. Una lengua en vías de extinción . Valdivia: Universidad Austral de Chile [Anejos de Estudios Filológicos 15]. (İspanyolca)
- Fernández Garay, Ana V. (2004): Diccionario tehuelche-español/índice español-tehuelche. Leiden: Leiden Üniversitesi [Latin Amerika'nın Yerli Dilleri 4]. (İspanyolca)
- Viegas Barros, J. Pedro (2005): Voces en el viento. Raíces lingüísticas de la Patagonia. Buenos Aires: Mondragón. (İspanyolca)
- Ana Fernandez Garay, La Nomizacion de lenguas indigenas de la Patagonia, Puebla, Meksika, 2006. (İspanyolca)
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Tehuelçe dili25 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Kıtalararası Sözlük Dizisi)
- https://kketoshmekot.org6 Ağustos 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Tehuelçe dili topluluğu ağ sayfası)
- https://qadeshiakk.wordpress.com2 Haziran 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Dil ile ilgili malzemeler)
