Fantastik edebiyat
Fantastik edebiyat, fantezi edebiyatı veya fantazya[1], gerçeğe dayalı olmayan yazılı anlatım tarzıdır. Genelde hikâye, roman, oyun ve drama gibi yazım biçimlerini içerir. Klasik fantezi edebiyatının en tanınmış örnekleri arasında masalların bir kısmıyla birlikte Alice Harikalar Diyarında gösterilebilir. Modern fantezi edebiyatının tanınmış örnekleri arasında J.R.R. Tolkien'in Hobbit, Yüzüklerin Efendisi, Ursula K. LeGuin'in Yerdeniz Büyücüsü ve C.S. Lewis'in Narnia Günlükleri gibi eserleri sayılabilir.
Bilimkurgu ile fantastik kurgu karıştırılmamalıdır. Her ne kadar yakın türler olsalar da evren oluşturma şekilleri çok farklıdır. Bilimkurgu eserlerde yaşadığımız dünyanın da içinde bulunduğu evrenin farklı bir zaman dilimindeki hali yer alırken fantastik eserlerin kendi evrenleri vardır. Bu gelenek, Tolkien tarafından Orta Dünya ile akıma kazandırılmıştır ve o zamandan beri özgün fantastik edebiyat yazarları kendilerinden öncekilerden de esinlenerek kendi evrenlerini yaratırlar. Daha genç yaş grupları için yazılmış bazı fantastik temalı eserler (bkz. J.K. Rowling - Harry Potter ve Rick Riordan - Percy Jackson ve Olimposlular) alternatif tarih yazımından da faydalanarak yaşadığımız dünyada geçerler ve bu dünyanın aslında bilmediğimiz gizli bir bölgesinde gizli hayatlar süren karakterlerin hikâyeleri konu alınır.
Fantezi edebiyatının popülerleşmesinin öncüsü olarak genel kabul görmüş isim John Ronald Reuel Tolkien'dir. Bu edebiyat tarzının içeriğini oluşturan kimi ırk isimleri (orklar, elfler, cüceler vb.) dahil, harita kullanarak kitap yazma akımı onun öncülüğünde popülerleşmiştir. Günümüzde dünya çapında milyonlarca kişiye ulaşmış olan birçok bilgisayar oyununun da temelinde fantezi edebiyatının zenginliklerinden istifade ettiğini görüyoruz. Bir takım fantezi edebiyat eserleri, video oyunlarına uyarlanmıştır. CD Projekt Red firmasının oyun üçlemesi The Witcher, Andrzej Sapkowski'nin aynı adlı romanından uyarlanmıştır.
Fantezi edebiyatının özelliklerinden birisi de eserlerde sözü edilen mekan, canlı türleri ve diğer öğelerin her eserde kendilerine özgü özellikleri olmasıdır. Fantezi edebiyatı edebiyat dünyasında sevildiği kadar birçok eleştirinin de odağı olmuştur. Fantezi edebiyatının kişileri yeni dünyalarla tanıştırıp bir süre oraya misafir ettikleri doğrudur ancak, bir şeyin doğruluğunu veya gerçekliğini tam olarak anlatamadığınız zaman nasıl benzetmelere başvurursanız, fantezi edebiyatı da gerçek dünya öğeleri kullanılarak anlatılamayacak durum, düşünce ve diğer içerikleri anlatmak için alternatif bir yöntem kullanır. Tüm eserler bu amacı taşımasa da neredeyse tamamının gerçek dünyaya ilişkin eleştirileri, yorumları, mesajları vardır. Fantastik Edebiyat gerçek manada "Formal" yani biçimsel bir hayal dünyası kurmaktadır. Yoksa anlatılan bütün olgular görünenlerden elenip kavram bazında düşünüldüklerinde gerçek hayatta yaşadığımız duygulardır. Her ne kadar dışarıda gördüğümüz dünyadan yola çoğunlukla çıkılmıyor ve ne kahramanları, ne mekanları ne de gözlemlenen diğer birçok şeyler her gün gördüğümüz tarzda olmasa da karakterler bizler gibi sevmekte, düşünmekte, kötü eylemlerde bulunmaktadırlar. İşte bu noktada Fantastik Edebiyat "Gerçeklik" dahilinde "Gerçekçi" olmayandır.
Fantezi edebiyatı günümüzde Robert Jordan, George R.R. Martin ve Stephen King gibi isimlerle zenginlik kazanmaktadır.
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]Başlangıç
[değiştir | kaynağı değiştir]Büyü ve korkunç canavarlar içeren öyküler, basılı edebiyatın ortaya çıkmasından çok önce sözlü biçimlerde var olmuştur. Klasik mitoloji, içlerinde en iyi bilinenleri (ve muhtemelen modern fantastik kurgu için en ilgili olanları) Homer’in (Yunan) ve Virgil’in (Roma) eserleri olmak üzere, sayısız fantastik öykü ve karakter barındırır.[2]
Platon’un felsefesi, fantastik edebiyat türü üzerinde büyük etki bırakmıştır. Hristiyan Platoncu gelenekte, başka dünyaların gerçekliği ile büyük metafizik ve ahlaki öneme sahip aşkın bir yapının varlığı, modern eserlerin fantastik dünyalarına derinlik ve ağırlık kazandırmıştır.[3]
Empedokles’le (y. MÖ 490 – y. 430) birlikte, elementler fantastik eserlerde doğa güçlerinin kişileştirmeleri olarak sıkça kullanılır.[4]
Hindistan’ın, Vedik mitolojiye kadar uzanan köklü bir fantastik hikâye ve karakter geleneği vardır. Panchatantra, bazı araştırmacıların MÖ 3. yüzyıl civarında kaleme alındığına inandığı bir derlemedir.[5] Eser, aralarında “hayal edebildiğimiz kadar eski olan hayvan masalları”nın da bulunduğu daha eski sözlü geleneklere dayanır.[6]
Eser, Avrupa ve Orta Doğu’da etkili olmuştur. Merkezî Hint siyaset bilimi ilkelerini açıklamak için çeşitli hayvan fablları ve büyülü hikâyelerden yararlanır. İnsani özelliklerle donatılmış, konuşan hayvanlar ise artık modern fantastik edebiyatın temel unsurlarından biri hâline gelmiştir.[7]
Baital Pachisi, bir çerçeve öykü içine yerleştirilmiş çeşitli fantastik hikâyeler derlemesidir ve Richard Francis Burton ile Isabel Burton’a göre Binbir Gece Masalları'nda doruğuna ulaşan, ayrıca Apuleius’un Altın eşeğine (MS 2. yüzyıl), Boccaccio’nun Decameronuna (yaklaşık 1353), Pentameroneye (1634, 1636) ve bu türdeki bütün nükteli kurgusal edebiyata esin kaynağı olan “çekirdek” eser olarak kabul edilir.[8]
Orta Doğu kökenli Binbir Gece Masalları, Antoine Galland tarafından 1704'te Arapçadan Fransızcaya çevrilmesinden bu yana Batı'da etkili olmuştur.[9] Özellikle Fransa'da olmak üzere, çok sayıda taklit eser kaleme alınmıştır.[10]
Fornaldarsaga'lar ile Nors ve İzlanda sagaları, kadim sözlü geleneğe dayanmalarıyla, Alman Romantikleri üzerinde olduğu kadar William Morris ve J. R. R. Tolkien üzerinde de etkili olmuştur.[11] Anglo-Sakson destan şiiri Beowulf da fantastik edebiyat türü üzerinde derin bir etki bırakmıştır; yüzyıllar boyunca bilinmediği ve bu yüzden ortaçağ efsane ve romanslarında işlenmediği hâlde, John Gardner'ın Grendel'i gibi pek çok fantastik eser bu hikâyeyi yeniden anlatmıştır.[12]
Kelt mitolojisi, birçok fantastik esere ilham kaynağı olmuştur.[13]
Galler geleneği, Kral Arthur ile bağlantısı ve epik Mabinogion içinde bir araya getirilmiş olması nedeniyle özellikle etkili olmuştur.[13] Bunun etkili bir yeniden anlatımı, Evangeline Walton'ın fantastik eserleridir.[14] İrlanda Ulster Döngüsü ve Fenian Döngüsü de fantastik edebiyat için bolca kaynaklık etmiştir.[13] Bununla birlikte en büyük etkisi dolaylı olmuştur. Kelt folkloru ve mitolojisi, şövalye romansı niteliğindeki Arthurcu döngü için başlıca kaynaklardan birini sağlamıştır. Konu yazarlar tarafından yoğun biçimde yeniden işlenmiş olsa da, bu romanslar içlerindeki olağanüstü unsurları geliştirerek özgün folklordan bağımsız, bütünüyle kurmaca hâle gelmiş ve bu durum fantastik edebiyatın gelişiminde önemli bir aşama oluşturmuştur.[15]
| Edebiyat | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||
| Genel türleri | ||||||
| Nesir türleri | ||||||
|
||||||
| Şiir türleri | ||||||
|
||||||
| Drama türleri | ||||||
| Tarih ve listeler | ||||||
| Tartışma | ||||||
| Şablonlar | ||||||
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Akın, Merve (2019). Fantazya ve Fantastik Türk Sinemasının Kökenleri (Yüksek lisans). Konya: Selçuk Üniversitesi. ss. 1-8.
- ^ John Grant and John Clute, The Encyclopedia of Fantasy, "Taproot texts", s. 921 0-312-19869-8
- ^ Prickett, Stephen (1979). Victorian Fantasy. Indiana University Press. s. 229. ISBN 0-253-17461-9.
- ^ John Grant and John Clute, The Encyclopedia of Fantasy, "Elemental" s. 313–314, 0-312-19869-8
- ^ Jacobs 1888, Introduction, page xv; Ryder 1925, Translator's introduction, quoting Hertel: "the original work was composed in Kashmir, about 200 B.C. At this date, however, many of the individual stories were already ancient."
- ^ Doris Lessing, Problems, Myths and Stories 9 Mayıs 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., London: Institute for Cultural Research Monograph Series No. 36, 1999, s. 13
- ^ Richard Matthews (2002). Fantasy: The Liberation of Imagination, s. 8–10. Routledge. 0-415-93890-2.
- ^ Isabel Burton, Preface 21 Mayıs 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Richard Francis Burton (1870), Vikram and The Vampire.
- ^ L. Sprague de Camp, Literary Swordsmen and Sorcerers: The Makers of Heroic Fantasy, s. 10 0-87054-076-9
- ^ John Grant and John Clute, The Encyclopedia of Fantasy, "Arabian fantasy", s. 52 0-312-19869-8
- ^ John Grant and John Clute, The Encyclopedia of Fantasy, "Nordic fantasy", s. 692 0-312-19869-8
- ^ John Grant and John Clute, The Encyclopedia of Fantasy, "Beowulf", s. 107 0-312-19869-8
- ^ a b c John Grant and John Clute, The Encyclopedia of Fantasy, "Celtic fantasy", s. 275 0-312-19869-8
- ^ Michael Moorcock, Wizardry & Wild Romance: A Study of Epic Fantasy s. 101 1-932265-07-4
- ^ Colin Manlove, Christian Fantasy: from 1200 to the Present s. 12 0-268-00790-X
