Azerbaycan âşıkları
| Azerbaycan Âşıkları | |
|---|---|
 Bir Nevruz bayramı kutlamasındaki âşıklar | |
| Ülke | Azerbaycan |
| Alan | Sahne sanatları (müzik) |
| Kaynak | 253 |
| Bölge | Avrupa ve Kuzey Amerika |
| Tescil geçmişi | |
| Tescil | 2008 (4. oturum) |
Azerbaycan'da âşıklar, şiir, hikâye anlatma, dans, vokal ve enstrümantal müziği geleneksel bir performans sanatında birleştirir. Bu sanat Azerbaycan kültürü'nün sembollerinden biridir ve ulusal kimliğin bir koruyucusu olarak kabul edilir.
Kopuz eşliğinde karakterize edilen Âşıklar, klasik repertuvarında 200 şarkı, destan olarak bilinen 150 edebi-müzikal kompozisyon, yaklaşık 2.000 şiir ve çok sayıda hikâye yer almaktadır.
2009'dan beri UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras Listeleri'nde yer almaktadır.
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Bugünün ansiklopedik sözlüklerinde "âşık olan" anlamına gelen âşık kelimesi Arapça ve Farsçadan türetilmiştir. Bazı ansiklopediler ise âşık'ı Kafkasya ve komşu ulusların halk şarkıcı-şairleri olarak tanımlar.[1]
Azerbaycan bestecilik okulunun kurucusu Üzeyir Hacıbeyov, "âşık" kelimesini "aşk" (Arapça) ile ilişkilendirir.[2] Profesör M. Tehmesib, âşık kelimesinin eski Türk kökü olan "aş"tan türediğini belirtmektedir.[2] Aslında, "aş" kökünden türetilen "aşılamak" fiili günümüzde de kullanılmaktadır.[2] "Aş" kökünün "şarkı" ya da "nağme" anlamında kullanılmış olabileceği düşünülmektedir, çünkü "aşulamak" — "şarkı söylemek" anlamına gelir.[2] Şu anda Özbek dilinde "aşulaçi" — "şarkı söyleyen, şarkıcı" anlamına gelmektedir.[2]
"Varsak" kelimesinin "âşık şiiri" ya da "âşık şarkısı (havası)" anlamına geldiği bilinmektedir.[2] "Aş-u-la" ya da "aş-ı-la" — "aş" kökünden türetilmiş olup, Azerbaycan dili kurallarına göre "-ık" ekinin eklenmesiyle onursal unvan halini almış olabilir.[2] Onursal unvan olarak "âşık" terimi, XII. yüzyıldan itibaren bilinmektedir ve ilk olarak bu isme Türk sufiliğinin temellerini atan şair Ahmed Yesevi'nin eserlerinde rastlanmaktadır.[2]
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]Kişisel olarak müzisyen (çalgıcı ve şarkıcı), destancı (masalcı), şair ve söz ustası (aktör ve yönetmen) sanatlarını bir arada bulunduran Azerbaycan âşıkları, en eski halk-profesyonel müzik geleneklerinin öncüsü sayılmaktadır. Bu bağlamda, onları baksı (Türkmenistan), akyün (Kırgızistan), bastakor (Özbekistan ve Tacikistan), trubadur (Fransa, XI–XIII yüzyıllar), skald (eski ve Orta Çağ Skandinavya'sı), menestrel (İngiltere), rapsod (eski Yunanistan) ve bardlarla (İrlanda ve İskoçya) kıyaslamak mümkündür.
Azerbaycan âşık sanatı, çok derin tarihi köklere sahip olup yüzyıllar boyunca gelişim sürecinin mantıklı bir ürünüdür. En eski dönemlerden günümüze kadar saz-söz sanatı taşıyıcıları ozan, uzan, varsak, dede, kam, ata ve birçok başka adlarla tanınmışlardır. Kendi yaratıcı faaliyetlerinde, tarihî olayları ve günlük yaşamı nesil, kavim ve halkın tarihî belleğine dönüştürmenin yanı sıra, bilgili danışman, yaşlı bilge, eski inanç uzmanları olarak da görev yapmışlardır.
XI–XVII yüzyıllar
[değiştir | kaynağı değiştir]Azerbaycan halk edebiyatının en eski yazılı eseri olan Kitabi-Dede Korkut, XI-XII yüzyıllara aittir.[3] Eserin ilk nüshasına XIX yüzyılın başlarında Almanya'da Dresden kütüphanesinde rastlanmıştır.[4]
Söz konusu kütüphanenin kataloğunu hazırlayan Fleischer, el yazmasının üzerindeki bir kayda dayanarak eseri XVI. yüzyıl kataloğuna dahil etmiştir.[4] 1815 yılında doğubilimci Heinrich Friedrich von Dittes, bu el yazmasını bulmuş ve Berlin kütüphanesine getirmiş, "Tepegöz" bölümünü Almancaya çevirisiyle birlikte yayımlamıştır.[4]
XVIII-XIX Yüzyıllar
[değiştir | kaynağı değiştir]
XVIII-XIX yüzyıllarda Azerbaycan ve Gürcü şiiri sıkı bir etkileşim içinde gelişmiştir.[5] Azerbaycan şairleri ve şarkıcıları Gürcistan'a gider, orada uzun süre yaşar, Azerice bilen Gürcü şair ve âşıklarıyla tanışır ve onlara belirli etkilerde bulunurlardı.[5] İşte bu etkinin sonucunda Gürcü şair ve âşıkları da mükemmes, müstazad, tecnis, bayatı, geraylı, koşma, dudak değmez, gazel ve diğer şiir biçimlerinden faydalanmışlardır.[5] Bu süreç, XIX yüzyılın sonları ve XX yüzyılın başlarında özellikle güçlenmiştir.[5] Başlıca neden ise Kafkasya'da âşık sanatının güçlü gelişimi, Azerbaycan destan yaratılışının Gürcistan'da geniş yayılmasıydı[5]. Gürcü şair ve bilim insanı İosif Grişaşvili şunları yazmıştır:
| “ | Onlar gerçek âşıklar olup, üç dilde - Gürcüce, Azerice ve Ermenice şarkı söylerlerdi. Bu aşıkların bazıları Tiflisli, bazıları Erivanlı, Gence'li, Şamahılı, Hıştarkanlıydı.[5] | ” |
XVIII yüzyılın ikinci yarısında yaşamış Sayat Nova gibi aşığın Gürcü alfabesiyle yazıya alınmış 27 şiiri, geçen yüzyılın 1880'li yıllarında bulunmuştur.[5] Bu şiirlerde, onun Azerbaycan âşık sanatının inceliklerini derinden bildiği gösterilmektedir.[5] Aleksandr Khodzhko'nun Azerbaycanlı Âşık Sadık'ın ifasında yazıya aldığı ve 1842'de Londra'da yayımlanan "Specimens of Popular Poetry of Persia" kitabına dahil ettiği "Koroğlu" havası, âşık müziğinin nota alınmış ilk örneği olarak kabul edilebilir.[6] Azerbaycan şifahi gelenekli müzik mirasının ilk nota kayıtları XIX yüzyılda Rus folklorcularına aittir.[7] Gilan'da Rus konsulu olarak görev yapan Aleksandr Khodzhko, 1842 yılında "Koroğlu" destanını Azerbaycan âşıklarının ifasından yazıya almış ve "Fars Halk Şiirinin Örnekleri" adı altında Londra'da İngilizce olarak Koroğlu havalarından oluşan bir derleme olarak yayımlamıştır.[7] Bu derleme, 1856 yılında S. S. Penn tarafından Rusçaya çevrilmiş ve "Köroğlu: Doğu Şairi ve Halk Kahramanı. Hayat hikâyesi ile birlikte tüm şarkılarının tam külliyatı" adıyla hem ayrı bir kitap olarak hem de "Kafkas" gazetesinin sayfalarında yayımlanmıştır.[8]
XX. Yüzyılın erken yılları
[değiştir | kaynağı değiştir]1928 yılında Azerbaycan âşıklarının I. kurultayı gerçekleştirilmiştir.[9] 1932 yılında Azerbaycan Devlet Konservatuvarı bünyesinde oluşturulan Bilimsel - Araştırma Halk Müziği Kabinesi, Azerbaycan âşık müziğinin derlenip nota alınmasında önemli rol oynamıştır.[6] 1938-40 yıllarında Azerbaycan'ın çeşitli bölgelerinde yapılan folklor-etnografik ekspedisyonlarda, doğrudan doğruya bilgi verenler yani söz-sanat temsilcileri olan âşıkların canlı performanslarından yazıya alınmıştır.[7]
SSCB'nin yürüttüğü "demir perde" politikası uzun süre Azerbaycan müziğinin uluslararası müzik arenasına çıkışını engellemiştir.[10] Yabancı kültürel alanda Azerbaycan âşık yaratıcılarının konumunun kaybolmasının yanı sıra, Azerbaycan'ın kendi içinde de geçen yüzyılın 1920-30'lu yıllarının bilinen sloganlarında ifade edilen nihilist eğilim, âşık yaratılışının toplumsal statüsünü zamanla zayıflatmıştır.[10] 1970'li yıllara kadar olan dönemde Azerbaycan toplumunda âşık yaratılışına ilkel bir sanat olarak bakış giderek güçlenmiş olsa da, toplumun belirli bir kesiminde âşık yaratılışının popülerliği azalmamıştır.[10]
1961 yılında âşıkların III. kurultayı öncesinde akademisyen Hamid Araslı "Âşık Yaratılışı" adlı bir monografi yayımlamıştır.[11] Bu, âşık sanatının araştırılması alanında ilk teşebbüs olarak kabul edilmiştir.[11] Kurultay sonrası yıllarda âşık sanatının araştırılması ve incelenmesi geniş bir ölçek kazanmıştır.[11]
Demir Perde döneminden sonra (1970–1980'ler)
[değiştir | kaynağı değiştir]1970'lerin başlarında SSCB'de UNESCO'nun himayesinde, 1971'de Moskova'da, 1973'te Almatı'da, 1978 ve 1983'te Semerkant'da düzenlenen geleneksel müzik uluslararası festivalleri, Batı için Sovyet Doğusunun geleneksel müziğini ve ayrıca özgün müzik kültürü olarak Azerbaycan Âşık yaratılış sanatının yeniden canlanmasında rol oynamıştır.
Haydar Aliyev'in 1972'de Âşık Almaz'ın 150. doğum yıl dönümünün kutlanması hakkında imzaladığı kararname, Batı Azerbaycan'ın tarihi-kültürel mirasının resmî olarak Azerbaycan halkına ait olduğunu ilan etmiş ve bu mirasa sahip çıkma işareti olmuştur.[12] Bu kararname sadece Âşık Almaz'ın mirasının değil, Batı Azerbaycan'daki âşık ortamının ve onun önemli temsilcilerinin (Miskin Abdal, Ağ Âşık, Âşık Alı, Növres İman, Âşık Memmedhüseyn vb.) poetik mirasının toplanması ve araştırılmasında olağanüstü bir rol oynamıştır.[12] 1972-1973 yıllarında Azerbaycan Bilimler Akademisi, Âşık Almaz'ın edebi mirasını kapsayan iki ciltlik bir eser hazırlamış ve yayımlamıştır; 1975'te Âşık Alı'nın, 1976'da Zodlu Abdullah'ın eserleri ilk kez kitap halinde yayımlanmıştır.[12] Bu yıllarda âşık sanatının, özellikle de Batı Azerbaycan âşık ortamının araştırılması konusunda birçok tez yazılmıştır.[12][13][14][15]
Bu yıllarda Güney Azerbaycan âşık edebiyatının önemli temsilcilerinin eserleri de toplanıp yayımlanmıştır.[12] 1979'da yayımlanmaya başlayan ve Azerbaycan folkloruna geniş yer ayıran "Varlık" dergisi, Sehend'in "Dede Korkut" motiflerine dayanarak yazdığı "Dedemin öyüdü", "Dedemin kitabı", "Deli Domrul" şiirleri ve diğer Güney şairlerinin o dönemdeki yaratıcı çalışmaları, Kuzey Azerbaycan'da güçlenen milli ideaların Güney Azerbaycan edebi-kültürel ortamına önemli etkisini göstermektedir.[12]
1970-80'lerde Azerbaycan'ın çeşitli bölgelerinde saz okulları, âşık toplulukları, âşık müzeleri kurulmuş ve folklor bayramları düzenli olarak yapılmıştır.[12] 1978'de Cebrayıld'da düzenlenen "kurbani saz bayramı" özellikle unutulmaz olmuştur; 1979'da Gence'de ünlü "Çeşme" folklor tiyatrosu, 1980'de ise ilk kez Âşık kızlar topluluğu "Aygün" faaliyet göstermeye başlamıştır.[12] Televizyon ve radyo programlarında destan geceleri, millî ve manevi değerleri tanıtan "Ozan", "Bulak", "Odlar yurdu", "Ocak", "Elin sazı-elin sözü" programları ortaya çıkmıştır.[12] Bu yıllarda Cumhuriyet Sarayı'nda "Koroğluya kayıdak" adlı âşık geceleri düzenlenmiştir.[12] 1979'da "İrs" folklor topluluğu faaliyet göstermeye başlamıştır.[12]
1982'de halk şairi Hüseyin Arif'in girişimiyle Azerbaycan Âşıkları Birliği'nin Organizasyon Komitesi kurulmuştur.[9]
Komitenin üyeleri âşık Kamandar Efendiyev, Süleyman Alaskerov, Vakif Veliyev, Mecnun Göyçeli, Aydın Çobanoğlu, karacan Borçalı (Kerimli), Azize Ceferzade, İmran Hesenov ve ehmed Şirvanlı'dır.[9] Bu yapının kararıyla 1982'den itibaren Azerbaycan Âşıkları Birliği, 1984'ün Mart ayında Azerbaycan Devlet Filarmoniya'sında bir sonraki IV. kurultayını gerçekleştirmiştir.[9] Birlik, 1984'ten 19 Haziran 1991'e kadar Kültür Bakanlığı'nın bünyesinde faaliyet göstermiştir.[9]
Bağımsız Azerbaycan Dönemi
[değiştir | kaynağı değiştir]
Azerbaycan SSR'den bağımsızlık kazandıktan sonra, Azerbaycan kültürünün dünya çapında tanıtılması mümkün olmuştur. Bunun sonucunda, Azerbaycan âşıkları Azerbaycan devleti tarafından desteklenmekte ve dünya çapında turlar düzenlenmektedir.[16]
2000'li yıllarda "Azerbaycan Halk-Profesyonel Müzik: Âşık Sanatı" (2002), "Azerbaycan Klasik Âşık Havaları" (2009), "Koroğlu Âşık Havaları" (2010) gibi ders kitapları, yüksek müzik eğitimi veren eğitim kurumlarında öğretmenler ve öğrenciler tarafından yaygın bir şekilde kullanılmaktadır.[17] Bu ders kitaplarında Âşık havalarının çeşitli yönlerden teorik analizine de geniş yer verilmiştir. Bu da müzik bilimciliği ve etnomüzikolojinin eğitiminde öğrencilerin teorik-analitik bilgi birikimlerinin oluşmasına katkıda bulunmaktadır.[17] 2009 yılında Azerbaycan Âşık yaratıcılığı UNESCO'nun Somut Olmayan Kültürel Mirasının Temsili Listesi'ne dahil edilmiştir.[18] Aynı yıl Strasbourg'da düzenlenen 500 izleyicili bir etkinlikte 15 Âşık havası seslendirilmiştir.[19]
22 Ekim 2010'da Bakü'de, Haydar Aliyev Vakfı'nun desteği, Kültür ve Turizm Bakanlığı'nın ve Azerbaycan âşıklar Birliği'nin organizatörlüğüyle ilk Uluslararası âşık Festivali'nin görkemli açılış töreni gerçekleştirilmiştir.[20] 2013 yılında Azerbaycan âşık yaratıcılığı hakkında ilk temel ders kitabı yayımlanmıştır.[17]
Azerbaycan Âşık Yaratıcılığının Türleri
[değiştir | kaynağı değiştir]âşık şiirinin türleri arasında koşma, geraylı, müxemmes, ustadname ve kıfılbend ile birlikte koşmanın tecnis ve cığalı tecnis türleri yer alır.[21] Klasik âşık havaları arasında bayatı, geraylı, koşma, tecnis gibi poetik formlara dayalı havalar bulunur.[21] "Keremi", "efşarı", "Kürdü", "Dilkemi", "Yanık Keremi" gibi âşık havalarının farklı varyantları mevcuttur.[21]
Koşma
[değiştir | kaynağı değiştir]Koşma - âşık yaratıcılığında en yaygın türlerden biridir. Genellikle aşağıdaki yapısal özelliklere sahiptir. Adi koşmada, birinci bendi 1-3. mısraları serbest, 2-4. mısraları ise aynı kafiyeli olarak düzenlenir. Sonraki bendlerde, 1-2-3. mısralar aynı kafiyeli olup, 4. mısra ise birinci bendin son mısrası ile aynı kafiyeli olur.[22] Çarpaz kafiyeli koşmada, birinci bend çarpaz kafiyelenir; yani 1-3, 2-4. mısralar aynı kafiyeli olur. Sonraki bendlerde ise, adi koşmadaki gibi kafiyeler tekrarlanır.[22] Koşma, genellikle 11 heceden oluşur ve üç, beş, yedi, on bir, on üç, bazen de on yedi bend içerir.[22]
Koşma, insan duygularını yüksek sanatsal bir ifadeyle aktarır; bireyin içsel dünyası, dış görünüşü, doğa güzellikleri gibi konuları tasvir eder.[22] Molla Kasım, Kurbanı, Abbas Tufarkanlı, âşık Elesger, Xaltanlı Tağı, Molla Cüme gibi sanatçılar tarafından çok kullanılan bir biçimdir.[22] Âşık yaratıcılığında koşma, geniş ve çeşitli içerik yelpazesi sunar; sanatçılar, bu biçimi kullanarak manevi-ahlaki, felsefi-didaktik görüşlerini, öğüt ve nasihatlerini yayabilmiştir.[22] Koşma, kahramanlık ve aşk destanlarında da kullanılan bir şiir biçimidir.[22] Bu tür, hem klasik şairler hem de modern şairler tarafından sıkça başvurulan bir şekildir.[22]
Destan
[değiştir | kaynağı değiştir]Destan, halkın epik yaratımında sanatsal bir biçimde gerçekliği sunar ve tarihi geçmişi, halkın idealleri, iradesi ve görüşleriyle birleştirir.[23] Âşık yaratıcılığının tüm özelliklerini yansıtan destanın adı, genellikle Türk halklarının epik destanlarının kahramanlarının adlarıyla ilişkilidir.[23] Bu destanlardan bazıları "Korkut Ata", "Koroğlu", "Kara Melik", "Kaçak Nebi", "Katır Memmed" gibi eserlerdir.[23] Eski dönemlerde epik yaratım sanatı "oğuzname", "hikayet", "haber", "kisse", "nakıl" gibi adlarla anılmıştır.[23]
Sanatsal içerik açısından Azerbaycan destanları üç türe ayrılır: kahramanlık ("Deli Alı", "kaçak Kerem", "Settarhan"), aşk ("Tahir ve Zöhre", "Âşık Garip", "Leyli ve Mecnun") ve öğüt-nasihat verici ("Alıxan-Peri", "Selim şah") destanlar.[23] Genellikle, bir destanın icrası giriş kısmı olan "ustadname" ile başlar ve "duvakkapma" ile tamamlanır. Son bende, aşığın kendi adını ya da destan yaratıcısının adını (lakabını) belirttiği görülür.[23] Duvakkapma genellikle "Baş müxemmes" havası ile okunur.[23] Destanın girişindeki üç ustadname ise, sırasıyla "Divanı", "Tecnis" ve "karaçı" havalarına okunur ve içeriğinde icracının önceki ustalarını yad etmesi ve dinleyicilere öğütlerde bulunması yer alır.[23] Destan yaratıcılığında Âşıklar, çeşitli şiir yapıları ve türlerinden, Gözelleme (tesrifname), Şikayetname, Deyişme (herbe-zorba, kıfılbend, bağlama), Oxşatma, Vücudname gibi biçimlerden faydalanır.[23]
Ustadname
[değiştir | kaynağı değiştir]Ustadname, âşık yaratıcılığında büyüklerin sözünü, öğütlerini ve tavsiyelerini ifade eden bir biçim olarak anlaşılmalıdır.[24] Genellikle aşk destanlarının başlangıcında üç ustadname, birbirinin peşinden sıralanır.[24] Bu biçim, destana estetik bir özellik kazandırır, onu güzelleştirir ve olayı dinleyicinin, okuyucunun dikkatine sunar, ayrıca destandaki olaylara yönelik ipuçları verir.[24] Ustadnamelerin her biri, insani erdemler ve ahlaki değerler üzerine odaklanır.[24] Bu türler, toplumsal-felsefi ve didaktik şiirler temelinde oluşur.[24] Ustadnameler, âşık yaratıcılığında bağımsız koşmalar olarak da yaygındır.[24] Örneğin, Âşık Abbas Tufarkanlı'nın ünlü koşmasında şu ifadeler yer alır:
Ala karğa şux terlanı beyenmez.
Oğullar atanı, kızlar ananı,
Gelinler de kaynananı beyenmez.[5]
Güzelleme
[değiştir | kaynağı değiştir]Güzelleme, güzelleri ve estetik değerleri öven âşıkane içerikli koşmalardır.[22] Âşık elesger'in "Gülendam", "Xurşıd", "Müşkinaz" gibi gözellemeleri, koşmaların en güzel örnekleri arasında yer alır.[22] Güzelleme türü, genellikle bir kişinin veya bir nesnenin güzelliklerini ve özelliklerini överek, duygusal ve estetik bir değer ifade eder.[22]
Âşık okulları ve meclisleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Azerbaycan'daki âşık okulları çeşitli bölgelerde farklı özellikler taşır. Göyçe, Tovuz, Borçalı, Gence-Şemkir, Şirvan, Karabağ, Karadağ, Tahran, Urmiye, Çıldır ve Derbent gibi bölgelerdeki âşık okulları, hem icra tarzı hem de repertuar açısından farklılık gösterir.[25]
Borçalı, Çıldır ve Urmiye aşıları genellikle tek başına performans yapmayı tercih ederler. Tovuz, Gence-Şemkir ve Karadağ bölgelerindeki âşıklar ise hem tek başına hem de çiftli ya da balaban çalgıcısı ile birlikte meclisler düzenlerler.[25] Şirvan ve Tahran âşıklarının repertuarı ve icra tarzı, Göyçe ve diğer Batı âşık okulları ile köklü farklılıklar gösterir. Yerel gelenekler, kabile ve aşiret birliklerinin kültürel mirasını ve tarihi geçmişini yansıtır.[25]
-
Âşık Esad -
Âşık Mirza -
Âşık İslam -
Âşık İbrahim
Azerbaycan Âşık icraçılığı
[değiştir | kaynağı değiştir]Âşık sanatı birçok sanat unsurunu bir arada barındırır: müzik, şiir, anlatım, dans, pantomim ve tiyatro.[26] Bu, âşık sanatının sentez karakterini gösterir. Âşıklar üç ana kategoriye ayrılır:[26]
Bu, Âşık sanatının sentez karakterini gösterir. âşıklar üç ana kategoriye ayrılır:
Usta Âşıklar: Bu kişiler, Âşık sanatının en parlak temsilcileridir. Şairlik ve bestecilik yeteneklerini, şarkıcılık ve çalgıcılık özelliklerini, aktörlük ve dans (plastik) sanatını birleştirerek, deneyimli ve bilge bir ustalık (öğretmenlik) ile tanınırlar.[27]
İcraçı âşıklar: Bu sanatçılar, eski saz-söz geleneklerini yaşatır ve halk arasında yayarlar. Azerbaycan folklorunun korunması ve gelişmesinde önemli bir rol oynarlar.[28]
Şair âşıklar: Halk şairleri ve âşık sanatının şiir örneklerini yaratan söz ustalarıdır. Şair âşıklar, geleneksel melodilere dayanarak şiirler oluşturur ve bu şiirlerin icraçı âşıklar tarafından çalınıp söylenmesine olanak tanır.[29]
Yapı
[değiştir | kaynağı değiştir]Âşık sanatının sentez sanat göstergelerinden biri, müzik ile sözün (şiirin) karşılıklı etkileşiminin yapısal özellikleriyle belirlenir. Bu, melodi yapısının şekillenmesini etkiler. Şiir metni, şarkı melodisinin yapısında doğrudan yer alır. Yani şiirin anlamsal bölümleri, ilgili müziksel bölümlere uyum sağlar; örneğin, şiir dizesi melodik dizeye, daha karmâşık şiir kıtası ise melodik kıtaya uyum gösterir. Her sanatsal-makamsal melodik kıta, şarkının yapısına katkıda bulunarak, diğer melodik kıtalardan kendini belirgin şekilde ayırır. Tam yapılı melodik kıtalar, geleneksel şarkı kıtalarını andırır; bu türlerin yapısı, melodik dizelerin sayısı ve düzeni ile belirlenir.[30][31]
Geniş ölçekli ve tam yapıdaki şarkı kıtası, vokal müzik açısından en yaygın müzik yapısı olan periyoda-döneme uygun olabilir. Bu tür periyodlar genellikle melodik dizelerin çiftlerini (poetik periyot, yarı kıta) birleştiren iki cümleden oluşur. Geleneksel âşık melodilerinin yapısı tamamen sözlü gelenekle oluşmuş ve olgunlaşmıştır. Geleneksel melodilerin çeşitli yorumları (yaratıcı, özlü performanslar) aynı melodilerin farklı varyasyonlarının ortaya çıkmasına neden olur. Ancak, âşık sanatına özgü melodilerin tanınma derecesi sürekli korunur.[30]
Bu durumda kıtanın (bantın) sabitliği içinde melodinin bazı yapı unsurları yenilenir, şekil değişikliklerine uğrayarak melodik içeriği zenginleştirir. Örneğin, âşıklar, şarkının sanatsal etkisini artırmak için kıta içinde tek unsurlu ve çok unsurlu-çelişkili müziksel ögelerin şekil ve içerik değişimlerinden sıkça yararlanırlar.[30]
Melodi
[değiştir | kaynağı değiştir]
Havacatta "makam melodik gelişim aracılığıyla anlaşılır".[32] Bağımsız ve sabit ton noktaları makamın yapısında sadece ritim ve dinamik imkanlarıyla değil, melodik çizgiyle de doğrulanır, bu çizgi genellikle ton noktalarına düzgün bir iniş ve büyük çeyrek aralıklı sıçramalarla "doldurulur".[32] Çoğu zaman kısa mesafede basamak basamak yükselme ve alçalma da görülür.[32]
Havacatta makam ton noktaları çevresindeki değişken seslerle "sarmalanır". İkincil "dokunuşlar" (ton veya notalar) ve sonraki dönüşler, uyduların merkez ekseni etrafında dönmesine benzer hareketler, melodik ifanın zenginliğini ve çeşitliliğini artırır. Bazen en basit iniş yaratan ses birleşimleri (ardışıklıkları) örnekleyici içerik modelleri haline gelir ve bu, esasında tamamlayıcı "ayak" dairesindeki "önceden gelme" ilkesine uyar.[33]
Havacatta sanatsal müzik dilinin bütünlüğünü sağlayan en önemli unsurlardan biri de dizilerin (hem doğru hem de yanlış, yükselen ve alçalan) bolluğudur. Söylemelerin baskın olduğu havacatta "sıfır dereceli" veya "yerinde duran aralık adımları" olarak adlandırılan yatay hareketler belirgin bir şekilde görülür. Melodik gelişimin yoğun olduğu yerlerde yükselen ve alçalan sıçramalar da bulunabilir. Ancak bunların oluşumu, çeyrek, beşinci, yedinci ve oktav ölçülü aktif aralık adımlarının inişleri olarak açıklanmalıdır. Ayrıca, sıçramalar genellikle melodinin ton noktasına yöneltilmiş beşinci veya altıncı aralıklı yükselişler için kullanılır.[34]
Havacatta melodinin akıcı akışı, ses yüksekliği dalgalarının tekrar tekrar tekrarı (sabit tekrarlar ve "ağ desenli" tekrarlar şeklinde) melodik hareketin yoğunluğunu, dolgunluğunu—yani melodik gelişimin gerginliği ve etkinliği algısını yaratır. Birçok havacatta en yüksek sesle başlayan hareket, temel şartlardan biridir. Uzatılan başlangıç sesleri ile devam eden gezintiler arasındaki fark büyük bir anlam ifade eder. Buradaki zıtlık, nefesin ustaca kullanımından kaynaklanır. Aşığın nefesi, opera şarkıcısına özgü çok zor pasajları doğru, hatasız ve sesli bir şekilde yorumlama imkanı verir.[34]
Hatta güçlendirilmiş, "ey!" ünlemine okunan yüksek, hareketsiz sesler ritim bölgelerine ayrılabilir (eşit ve eşit olmayan) ve "kulminasyon hareketinin tam başlangıcı olabilir" düşüncesi göz önüne alındığında, şarkının baş kulminasyonu, gerilimin yüksek noktası olarak kabul edilebilir. Sıradan kulminasyonlardan farklı olarak, âşık havacatında Özbek "aucu" ve Türkmen "şirvanını" hatırlatan hareketli çalgi bölümleri ortaya çıkar. Bunlar genellikle II ve III melodik kıtalara çalgi önsözlerinde yerleştirilir.[35]
Örnek olarak "Mina geraylı", "Keşişoğlu", "Baş sarıtel", "Orta mühemmes", "Celili", "Kuba Keremi", "Orta Sarıtel", "Yanık Keremi", "Kürdü geraylı", "Misri Koroğlu" melodilerini gösterebiliriz. Merkezi çalgi kulminasyonları genellikle melodinin "altın oran noktası" ile örtüşür.[36]
Repertuar
[değiştir | kaynağı değiştir]Âşık sanatının büyük yaratıcı olgunluğunu gösteren güçlü yönlerinden biri de destan yaratımıdır.[26] Destan çok bölümlü bir edebi-müzik eseridir.[26] Destanın içeriği masal şeklinde ifade edilir, kahramanların monologları şarkı epizodları ile verilir.[26] Bunlardan kahraman karakter taşıyan "Dede Korkut", "Kara Melik", "Koroğlu", "Setterxan", "kaçak Nebi", lirik-romantik karakter taşıyan "Şah İsmayıl", "Âşık garip", "esli ve Kerem" destanlarını örnek gösterebiliriz.[26]
Âşık havalarının adları aşağıda belirtilen konular ile ilgilidir:[37]
- Şiir yapıları — Güllü kafiyye, Tecnis, Tehnis, Mühemmes, Divanı;
- Tarihi ve efsanevi kahramanlar, ünlü ustad-âşıklar — Koroğlu, Şah İsmayıl Hetai, Kerem, Kaçak Nebi, Mensur Hellac (Mansırı), Âşık Behmen (Behmeni), Âşık Celil (Celili), Şah İsmayılın büyük kardeşi Sultaneli (Sultanı), Âşık Durahan (Durahanı);
- Coğrafi yer adları — Nahçıvan, Göyçe, İrevan (İrevan çukuru), Borçalı, Şirvan;
- Boy adları — Boz ok (Bozuğu), Karaçı, Ovşar (Ovşarı), Şahseven (Şahseveni);
- Sanatsal (lirik) — poetik anlayışlarla (şekillerle) — Turacı, Miheyi, Süsenberi, Bayramı, Gülabı, Sarıtel, Dolhicran;
- Yiğitlik konuları (Kahramanı, Cengi, Sürütme, Misri vb.)
Kültürde
[değiştir | kaynağı değiştir]Sinema
[değiştir | kaynağı değiştir]Azerbaycan sinemasında âşık yaratıcılığına adanmış filmler arasında "Dede Korkut", "Âşık Alesker", "Neyim varsa sazımdadır", "Dede Şemşir", "Saz hakkı", "Âşık Penah", "Azerbaycan âşıkları", "Tanrı payım, telli sazım", "Ay duman, gel get…", "Zelimhan destanı" gibi yapıtlar öne çıkmaktadır.
Önemli âşıklar
[değiştir | kaynağı değiştir]Erkek
[değiştir | kaynağı değiştir]- Âşık Veysel
- Âşık Ahliman
- Âşık Alesker
- Algayıt
- Âşık Ali
- Âşık Esad
- Sarı Âşık
- Âşık Musa
- Âşık Paşa
- Âşiq Valeh
- Hasta Kasım
- Âşık Garip
- Âşık Abbas Tufarganlı
- Âşık Abbasgulu
- Âşık Abasali
- Âşık Ali
- Âşık Arzuman
- Âşık Aslan Kosala
- Âşık Azer Magerramov
- Âşık Behud
- Âşık Bahman Gökçeli
- Âşık Bey Gadirov
- Âşık Jabbar
- Âşık Cihad Memmed
- Âşık Kanallı
- Âşık Cengiz Mehtipur
- Âşık Adalet Delidir
- Âşık Ahliman
- Âşık Ahmed
- Âşık Ahmed Rüstemov
- Âşık Ekber Caferov
- Âşık Ali Tapdıkoğlu
- Âşık Ali Şairov
- Âşık Emrah
- Âşık Esad
- Âşık Firudin
- Âşık Fatullah
- Âşık Gülabi
- Âşık Hacı Gökçeli
- Âşık Haydar
- Âşık Hüseyin Bozalganlı
- Âşık Hüseyin Yavan
- Âşık Hüseyin Saraçlı
- Âşık Hüseyin Şamkirli
- Âşık Hanlar Magerramov
- Âşık Haspolad Gülablı
- Âşık Hintçe Memmed
- Âşık Hüsrev Muhammedoğlu
- Âşık İdris
- Âşık İmran
- Âşık İsfandiyar Rüstemov
- Âşık İskender Ağbabalı
- Âşık İslam
- Âşık İslam Yusufov
- Âşık Kamandar
- Âşık Karam Injeli
- Âşık Kasım
- Âşık Kahraman
- Âşık Qember
- Âşık Qerib
- Âşık Qoca
- Âşık Kurban
- Âşık Mahmud Memmedov
- Âşık Mirza Bilal
- Âşık Mahbub Halili
- Âşık Muhammed Kolanlı
- Âşık Muhammed Rzayev
- Âşık Muhammed Sadakhlı
- Âşık Magerram Hüseynli
- Âşık Musa
- Âşık Musa Ağkilsalı
- Âşık Mustafa
- Âşık Museyib
- Âşık Nifali
- Âşık Nevruz
- Âşık Nuriddin
- Âşık Necef
- Âşık Necef Ağkılslı
- Âşık Necef Alimardanlı
- Âşık Oruc
- Âşık Penah
- Âşık Recep
- Âşık Sakit Köçer
- Âşık Safiyar
- Âşık Şahsuvar
- Âşık Şakir
- Âşık Şirin
- Âşık Şamşir
- Âşık Talib
- Âşık Umbay Aşk Valeh
- Âşık Veli
- Âşık Vuğar Mahmudoğlu
- Âşık Yanvar 2010 Badalov
- Âşık Ziyad
- Aydın Çobanoğlu
- Cafer Hakipur
- Cengiz Briya
- Çoban Muhammed
- Afgan Efqan
- Chopur Alesker
- Dellek Murad
- Demirci Âşık Hüseyin
- Dirili Surkhay
- Ali Guliyev
- Adalat Nasibov
- Fazail Miskinli
- Hagverdi Taliboğlu
- İsmail Mahir
- Karim Pashaev
- Mikail Azaflı
- Mirza Bayramov
- Miskin Abdal
- Miskinli Veli
- Mulla Cuma
- Memmed Erivanlı
- Mazahir Daşqın
- Murad Niyazlı
- Muhayil Gökçeli
- Nevruz İman
- Sarı Âşık
- Şair Almamed
- Şakir İravbi
- Telim Khan
- Ululu Karim
- Haltanlı Kemeri
- Han Çoban
- Hasta Kasım
- Hayat Mirza
- Yaşar Farmayıloğlu
- Yetim Seyyid
- Yahya Bey Dilgam
- Zekeriya Mehman
- Zalimhan Yakup
Kadın
[değiştir | kaynağı değiştir]- Zeynep Zerbeli
- Âşık Basti
- Âşık Nabat
- Âşık Peri
- Âşık Savad
- Âşık Zulfia
- Dilara Azaflı
- Fatma
- Gülyar Azaflı
- Gülşad
- Narınc Hatun
- Samira Aliyeva
- Telly Borsalı
- Yıldız Sönmez
- Zeynab Zarbeli kızı
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Arşivlenmiş kopya". 21 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2020.
- ^ a b c d e f g h "АШУГ". ubrus.org. 21 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2011.
- ^ "Rinchindorji. "Mongolian-Turkic Epics: Typological Formation and Development" / Institute of Ethnic Literature, Chinese Academy of Social Sciences, Trans. by Naran Bilik, Oral Tradition, 16/2, 2001, p. 381" (PDF). 2 Aralık 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2016.
- ^ a b c ""DƏDƏ QORQUD DASTANLARI"". dede.musigi-dunya.az. 19 Eylül 2021. 8 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b c d e f g h i "Azərbaycan ozan-aşıq sənəti gürcü mənbələrində". www.anl.az. 8 Mayıs 2016. 25 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2024.
- ^ a b "Azərbaycan ozan-aşıq sənəti gürcü mənbələrində". enene.musigi-dunya.az. 1 Temmuz 2016. 2 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2024.
- ^ a b c Azərbaycan aşıq yaradıcılığı (PDF). 19 Eylül 2017. 23 Haziran 2022 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ "Кёр-оглу. Восточный поэт-наездник. Полное собрание его импровизаций с присовокуплением его биографии", перевод с английского С.С.Пенн. Тифлис, 1856, газ. "Кавказ", 1856, № 21–24, 27, 31–34, 37–42
- ^ a b c d e "Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin sədri (2004-2008), aşıq-şair". www.aab.az. Azərbaycan Aşıqlar Birliyi. 24 Aralık 2016. 24 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b c Məmmədova, Zümrüd (20 Ocak 2016). "Bu gün Beynəlxalq Azərbaycan Muğamı Günüdür". anl.az. 25 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b c QARA, NAMAZOV (8 Mayıs 2016). OZAN-AŞIQ SƏNƏTİNİN TARİXİ (PDF). Bakı: Elm və təhsil. 29 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 29 Temmuz 2024.
- ^ a b c d e f g h i j k Imanov, Muxtar (26 Mayıs 2016). "Çevrilən İrs". 9 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ İ. Ələsgərov. Aşıq Ələsgər və XIX əsr Göyçə aşıq mühiti, 1971
- ^ İ. Abbaslı. Azərbaycan folkloru XIX əsr erməni mənbələrində, 1977
- ^ M. Həkimov. Orta əsrlər Azərbaycan aşıq ədəbiyyatı, 1977
- ^ "Voices of the living past: the 'Ashug' minstrel music of Azerbaijan". eap.bl.uk. eap.bl.uk. 12 Mayıs 2016. 7 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b c "Aşıq musiqisi haqqında ilk fundamental dərslik". 525.az. 525.az. 7 Mayıs 2016. Archived from the original on 29 Haziran 2023.
- ^ ""Aşıq sənəti yalnız Azərbaycan xalqına məxsusdur"". www.bizimyol.info. www.bizimyol.info. 7 Mayıs 2016. 7 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Zəlimxan Yaqub : "İlk dəfə olaraq Azərbaycan sazı avropanı fəth etdi"". www.anl.az. www.anl.az. 26 Mayıs 2016. 25 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Bakıda birinci Beynəlxalq aşıq festivalının təntənəli açılış mərasimi olmuşdur". www.anl.az. www.anl.az. 8 Mayıs 2016. 25 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b c "Aşıq musiqisi milli ruhumuzun qidasıdır". www.olimpnews.az. www.olimpnews.az. 26 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2016.
- ^ a b c d e f g h i j k Nəbiyev, A. (2006). Azərbaycan xalq ədəbiyyatı II hissə.
- ^ a b c d e f g h i "TARİYEL MƏMMƏDOV". e-library.musigi-dunya.az. e-library.musigi-dunya.az. 6 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2016.
- ^ a b c d e f g Əfəndiyev, P. (1992). Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı II hissə.
- ^ a b c "AŞIQ SƏNƏTİ". e-library.musigi-dunya.az. e-library.musigi-dunya.az. 15 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2016.
- ^ a b c d e f "Aşıq sənəti". enene.musigi-dunya.az. enene.musigi-dunya.az. 3 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2016.
- ^ "Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi, Lənkəran Dövlət Humanitar Kolleci, AZƏRBAYCAN XALQ YARADICILIĞI" (PDF). 12 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Eylül 2024.
- ^ "Azərbaycan xalq – professional musiqisi: aşıq sənəti". musigi-dunya.az. 29 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2024.
- ^ "Azərbaycan aşıq sənəti". 2 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2024.
- ^ a b c "AŞIQ HAVALARI MUSİQİ QURULUŞUNUN ƏSASLARI". e-library.musigi-dunya.az. e-library.musigi-dunya.az. 16 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2016.
- ^ AZƏRBAYCAN XALQ YARADICILIĞI MÜHAZİRƏLƏR (PDF) (Azerice). Lənkəran Dövlət Humanitar Kolleci. 12 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Eylül 2024.
- ^ a b c Azərbaycan aşıqları və el şairləri. Elm. 1983.
- ^ Babayev, E.Ə (1998). Şifahi ən’ənəli Azərbaycan musiqisində intonasiya problemləri. Bakı.
- ^ a b Qasımlı, M. (1996). Aşıq sənəti (qaynaqları, tarixi yaranışı və mühitləri).
- ^ Həkimov, M. Azərbaycan aşıq ədəbiyyatı. Yazıçı.
- ^ İmamverdiyev İ. C. Azərbaycan aşıq ifaçılığı sənətinin səciyyəvi xüsusiyyətləri. Namizədlik diss. B., 1994.
- ^ "AŞIQ SƏNƏTİ. II HİSSƏ". e-library.musigi-dunya.az. e-library.musigi-dunya.az. 16 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2016.