Yuri Oleşa

Yuri Oleşa
Oleşa, 1933
Doğum	3 Mart 1899(1899-03-03) Yelizavetgrad, Rus İmparatorluğu (günümüzde Kirovohrad, Ukrayna)
Ölüm	10 Mayıs 1960 (61 yaşında) Moskova, Sovyetler Birliği
Tür	Roman, drama, şiir
Önemli eser	Kıskançlık Üç Şişman Adam
İmza

Yuri Oleşa (Rusça: Ю́рий Ка́рлович Оле́ша; 3 Mart 1899, Yelizavetgrad – 10 Mayıs 1960, Moskova), Rus ve Sovyet romancı. 20. yüzyılın en önemli Rus yazarlarından biri kabul edilir. Sansür baskısına rağmen kalıcı sanatsal değere sahip eserler vermeyi başaran az sayıdaki yazardan biridir. Eserlerinde yüzeyde pro-komünist mesajlar bulunsa da derinlemesine okunduğunda çok daha incelikli ve zengin anlamlar içerir. Oleşa, çoğu zaman dostları İlf ve Petrov, İsaak Babel ve Sigismund Krjijanovski ile birlikte Odessa Yazarlar Okulu’nun bir üyesi olarak anılır.

Biyografi

Yuri Oleşa, 3 Mart 1899(1899-03-03) tarihinde Polonya kökenli Katolik bir ailenin çocuğu olarak Yelizavetgrad’da (günümüzde Kropıvnıtski, Ukrayna) doğdu. Babası Karl Antonoviç, yoksullaşmış bir toprak sahibi olup daha sonra alkol denetim memurluğu yaptı; ancak içki ve kumara düşkün hale geldi.

1902’de ailesiyle birlikte Odessa’ya yerleşti. Burada İsaak Babel, İlya İlf ve ömür boyu dostluğunu sürdüreceği Valentin Kataev gibi yazarlarla tanıştı. Öğrencilik yıllarında fen bilimlerine ilgi duymakla birlikte edebiyatı daha çok sevdi ve liseyi şeref derecesiyle bitirmeden önce yazmaya başladı.

1917’de hukuk fakültesine girdi; ancak iki yıl sonra öğrenimini erteleyerek Rus İç Savaşı sırasında gönüllü olarak Kızıl Orduya katıldı. Bu dönemde devrim için propaganda metinleri kaleme aldı.

Oleşa’nın yazarlık kariyeri, Odessa’da genç yazarların oluşturduğu “Yeşil Lamba” adlı edebiyat topluluğunda başladı. Bu grupta Valentin Kataev, Eduard Bagritski ve Dmitri Merejkovski gibi önemli isimler yer alıyordu. Ayrıca İsaak Babel ile yakın bir dostluk kurdu. Odessa’da ve daha sonra 1921’de taşındığı Harkov’da devrim propagandası üretmeye devam etti. 1922’de ilk kısa öyküsü “Melek” yayımlandı ve aynı yıl Moskova’ya taşınarak demiryolu işçilerine yönelik popüler bir dergi olan Düdük’te çalışmaya başladı. Burada “Зубило” (“Keski”) takma adıyla hicivli şiirler yazdı; 1924 ve 1927’de iki şiir kitabı yayımladıktan sonra düz yazı ve tiyatroya yöneldi.

Oleşa’nın edebi çıkışı aynı zamanda en ünlü yapıtlarından biri oldu: 1927’de yayımlanan Kıskançlık, Sovyet Rusya’da eski ve yeni düzeni, bireycilik ile kolektivizmi karşı karşıya getiren beş karakterin hikâyesini anlatır. Bu eser, yazarın en önemli çalışması kabul edilir. Aynı dönemde Oleşa, 1924’te yazdığı ancak ilk başarısından bir yıl sonra yayımladığı masal kitabı Üç Şişman Adam ile de geniş bir okuyucu kitlesine ulaştı.

1920’ler ve 1930’larda Liompa (1928), Kiraz Çekirdeği (1929) ve Nataşa (1936) gibi dikkate değer kısa öyküler kaleme aldı. Düz yazının yanı sıra tiyatro için de eserler üretti. 1929’da romanı Kıskançlık’ı sahneye uyarlayarak Duyguların Komplosu adıyla yayımladı; 1931’de özgün oyunu Mallar Listesini yazdı ve ilerleyen yıllarda Fyodor Dostoyevski’nin Budala adlı romanını sahneye uyarladı.

Umutsuzluk Hakkı

1930’larda ve 1940’larda, Yuri Oleşa giderek artan Stalinist sansür nedeniyle eserlerini yayımlamakta büyük zorluk yaşadı. Sovyet Yazarlar Birliği’nin Birinci Kongresi’nde yaptığı konuşmada, Sovyet yazarlarından istendiği üzere işçiler ve sanayi üretimi hakkında yazamayacağını belirterek şu sözleri sarf etti: “İşçi tipini, devrimci kahraman tipini anlamakta zorlanıyorum. Ben onlar olamıyorum.”

1936 yılının başlarında, Josef Stalin Dmitri Şostakoviç’e yönelik kamuoyu saldırısını başlatınca, NKVD merkezine sunulan bir raporda Oleşa’nın, besteci için “dahi” dediği ve “Şostakoviç’e vurulan darbe sanat için bir felakettir” sözleri aktarıldı. Oleşa, Abram Room tarafından yönetilen ve Sovyet toplumundaki eşitsizlikleri ele alan Sert Genç Adam adlı filmin senaryosunu yazmıştı. Ancak aynı polis raporuna göre, film için “Şostakoviç’inkinden birçok kez daha solcu bir sanat eseri” diyerek yasaklanmasından endişe etti. Film 1970’lere kadar gösterime girmedi. Ağustos 1936’da, yazar baskılara boyun eğerek Moskova Duruşmaları’ndaki sanıklara idam cezası verilmesini talep eden bildiriyi imzaladı; ancak Yazarlar Birliği Başkanlığı Boris Pasternak’ın benzer bir bildiriyi imzalamayı reddini tartışırken, Oleşa onu “tam anlamıyla Sovyet bir insan” diyerek savundu.

1940’ta İsaak Babel tutuklu iken, sorgucularına Oleşa’nın “umutsuzluk hakkını” kullandığını — meyhanelerde yüksek sesli tartışmalara girerek — söyledi. Oleşa yazmaya ve editörlüğe devam etmesine rağmen, siyasi ortam kariyerini felce uğrattı. 10 Mayıs 1960’ta kalp yetmezliği nedeniyle hayatını kaybetti.

Türkçe çevirileri

• Kıskançlık (Зависть), çev. Sabri Gürses, İstanbul: Turkuvaz Kitap, 2007; Kırmızı Kedi Yayınları, 2016.
• Üç Şişman Adam (Три толстяка), çev. İnci Çal, İstanbul: Yeni Dünya Yayınları, 1975.
• Üç Şişman Adam (Три толстяка), çev. Mahir Ulaş Yeşil, İstanbul: Yar Yayınları, 2024.
• Bazı kısa öyküleri (“Lompa”, “Kiraz Çekirdeği”) 1960–80 arası dönemde Türkiye’deki edebiyat dergilerinde yayımlanmıştır.

Daha fazla okuma

• Harkins, William E. "Yuri (Karlovich) Olesha." European Writers: The Twentieth Century. Ed. George Stade. Cilt 11. New York: Charles Scribner's Sons, 1990.
• Ingdahl, Kazmiera. "Studies in 20th Century Russian Prose." Stockholm: Almqvist & Wiksell International, 1982.
• Kalfus, Ken. "Sovyet Hüzünlü Kahramanı." The New York Review of Books 51.10 (2004): 30–31.
• King, Francis. "Geçmiş, Bugün ve Gelecek Olasılıkları: Yuri Olesha’nın Kıskançlık Romanı." Spectator. 13 Kasım 2004.
• "Olesha, Yury Karlovich." Merriam Webster's Encyclopedia of Literature. Springfield, MA: Merriam-Webster, 1995.
• Peppard, Victor. "Iurii Karlovich Olesha." Russian Prose Writers Between the World Wars. Gale Group, 2003.
• Wolfson, Boris. "Edebiyattan Kaçış: Yuri Olesha’nın 1930’lar Günlüğünde Sovyet Benliğinin İnşası." The Russian Review 63.4 (2004): 609–620.

Dış bağlantılar

• Oleşa’nın Sovyet Yazarlar Birliği Kongresi’ndeki konuşması (David Powelstock’un İngilizce çevirisiyle)