Varlık Vergisi (Türkiye)
 |
Varlık Vergisi, Türkiye'de 11 Kasım 1942 tarih ve 4305 sayılı kanunla Mart 1944'e kadar uygulanmış olağanüstü servet vergisinin adıdır.
Yasanın öncesi
[değiştir | kaynağı değiştir]| Yıllar | TEFE | Reşat Altını | TL Endeksi |
|---|---|---|---|
| 1938 | 100 | 11,30 | 100 |
| 1939 | 101,3 | 14,32 | 128 |
| 1940 | 126,6 | 21,06 | 189 |
| 1941 | 175,3 | 25,57 | 239 |
| 1942 | 339,6 | 33,23 | 298 |
| 1943 | 590,1 | 33,84 | 300 |
| 1944 | 458,9 | 38,30 | 344 |
Avrupa'da başlayan İkinci Dünya Savaşı'nın Türkiye'de oluşturduğu zorluklar sebebiyle 1940'ta çıkarılan Millî Korunma Kanunu hükümete fiyatları ve piyasadaki mal arzını kontrol etme, madenlerde zorunlu çalıştırma gibi yetkiler verdi. 1925'te kaldırılan aşar vergisi ise 1943 yılında farklı bir isimle geri getirildi. 1942'de zorluklar arttı ve enflasyon kontrolden çıktı. 1942'de hükümet, ekmeği karneyle dağıtmak zorunda kaldı. Müslüman ve gayrimüslim burjuvazi ile büyük toprak sahipleri ise savaş sırasında büyük servet biriktirmişti.[2] 1942 yazı boyunca İstanbul gazetelerinde hırsızlık, karaborsacılık, vurgunculuk ve ihtikârla ilgili haber ve yazılar ön plana çıkarıldı. Hemen her gün ve her gazetede "karaborsacı Yahudi" tiplemesini içeren karikatürler yayınlandı.[kaynak belirtilmeli]
Varlık Vergisi kanununun resmi gerekçesi, hükûmet tarafından "olağanüstü savaş koşullarının yarattığı yüksek kârlılığı vergilemek" olarak dile getirilmiş ve herhangi bir dini veya etnik grup hedef alınmamıştır. Oysa basına kapalı olarak yapılan CHP grup toplantısında başbakan Şükrü Saracoğlu'nun vurguladığı gerekçeler farklıdır:
"Bu kanun aynı zamanda bir devrim kanunudur. Bize ekonomik bağımsızlığımızı kazandıracak bir fırsat karşısındayız. Piyasamıza egemen olan yabancıları böylece ortadan kaldırarak, Türk piyasasını Türklerin eline vereceğiz."[3]
"Bu memleket tarafından gösterilen misafirperverlikten faydalanarak zengin oldukları halde, ona karşı bu nazik anda vazifelerini yapmaktan kaçınacak kimseler hakkında bu kanun, bütün şiddetiyle uygulanacaktır.[4]
Başbakan Saracoğlu, 5 Ağustos 1942'de okuduğu hükûmet programında yeni hükûmetin sosyal politikasını şu sözlerle açıkladı:
"Biz Türküz, Türkçüyüz ve daima Türkçü kalacağız. Bizim için Türkçülük bir kan meselesi olduğu kadar ve laakal o kadar bir vicdan ve kültür meselesidir. (...) Biz ne sarayın, ne sermayenin, ne de sınıfların saltanatını istiyoruz. İstediğimiz sadece Türk milletinin hakimiyetidir."
12 Eylül 1942'de İstanbul defterdarlığı görevine atanan Faik Ökte'nin anılarında anlattığına göre, Maliye Bakanlığı savaş dolayısıyla fevkaladeve vurgunculuk ile yüksek kazanç elde ettiği iddia edilen kimselerin cetvelinin yapılarak müslümanların M, gayrımüslimlerin G, dönmelerin D, yabancıların E harfiyle işaretlenmesini istatistik amaçlı talep etti. Ökte, kanunun hazırlık aşamasında Türkiye'de gelir vergisi olmadığı için, itirazı ve temyizi olmayan bir şekilde vergi talep edilmesini eleştirdi. Dönemin başbakanı Şükrü Saraçoğlu ile görüşmesinde paranın 15 günde tahsilinin mümkün olmayacağını belirtti. Bunun yerine mükelleflerin beyana davet edilmesi, beyan edilmeyen malların müsaderesini savundu.[5]
Kasım 1942'de İsmet İnönü, meclisin açılış konuşmasında, halk büyük sıkıntı çekerken iş dünyasının stokçuluk, karaborsacılık ve fırsatçılık yapmasından bahsetti. On gün sonra, savaş sırasında servet biriktirenleri, gayrimüslim iş insanlarını ve büyük çiftlik sahiplerini vergilendirmek için "Varlık Vergisi Kanunu" meclis oybirliğiyle çıkarıldı.[2]
Yasanın uygulanışı
[değiştir | kaynağı değiştir]11 Kasım'da Varlık Vergisi kanunu TBMM'de hiç tartışılmadan kabul edildi. Kanun her il ve ilçe merkezinde kimin ne kadar vergi ödeyeceğini belirleyecek servet tespit komisyonları kurulmasını, komisyon kararlarının nihai ve kati olmasını, vergi ödeme süresinin 15 gün olmasını, 15 gün içinde tahakkuk eden vergiyi ödemeyenlerin mallarının haczedilerek icra yoluyla satılmasını, buna rağmen borcunu 1 ay içerisinde ödemeyen mükelleflerin bedeni kabiliyetlerine göre genel hizmetler ve belediye hizmetlerinde çalıştırılmasını öngörüyordu.[6]
İstanbul'da kurulan üç komisyon tahakkuk eden vergi listelerini 18 Aralık 1942'de açıkladı. Tahakkuk eden vergilerin %87'si gayrımüslim, %7'si müslim mükelleflere yüklenmişti. Geri kalan %6 değişik kalemlerde olup, bunların da çoğu gayrımüslim azınlıklar ve ecnebilerdi.[7] 4 Ocağa kadar vergisini ödemeyen mükelleflere birinci hafta için %1, sonraki haftalar için %2 gecikme zammı uygulanacağı ilan edildi.
Aralık 1942 ve Ocak 1943'te İstanbul'da gayrımüslimlere ait binlerce taşınmaz mülk el değiştirdi. El değiştiren mülkler arasında İstiklal Caddesi'ndeki yapıların büyük bir kısmı bulunuyordu. Satılan mülklerin %67 kadarı Müslüman Türkler, %30 kadarı resmi kurum ve kuruluşlar tarafından alındı.[8] 21 Ocak 1943'ten itibaren İstanbul'da binlerce gayrımüslime ait ev ve işyerleri haczedilerek haraç mezat satıldı.
27 Ocak ile 3 Temmuz 1943 arasında, tümü gayrımüslimlerden oluşan toplam 1229 kişi çalışmak üzere Erzurum Aşkale'ye yollandı. Sözlü anlatımlara göre bu kişilerin aileleri Aşkale'ye sürülenlerin "sağ dönmeyeceğine" inanıyordu.[9] Çalıştırılacaklara verilen ücretlerin yarısı borçlarına mahsup edilmiştir.[10] Yaşlılar, Kop geçidinde kar temizleme işinin ağırlığından dolayı Aşkaleli köylülerden bazıları ile anlaşarak kendi yerlerine gençleri çalışmaya göndermişler. Bunun karşılığında da onlara günlük ödeme yapmışlardır.[11] Sürgünlerden 900 kişi 8 Ağustos 1943'te yük vagonlarıyla Eskişehir Sivrihisar'a nakledildi.
9-13 Eylül 1943 tarihlerinde New York Times gazetesinde Cyrus Sulzberger imzasıyla Türkiye'deki Varlık Vergisi uygulamasını eleştiren bir dizi yazı çıktı. Bu yazılardan hemen sonra 17 Eylül'de toplanan TBMM, henüz tahsil edilmemiş olan Varlık Vergisi borçlarının silinmesine karar verdi. Aralık ayının ilk günlerinde Aşkale ve Sivrihisar sürgünleri yaklaşık on aylık esaretten sonra evlerine gönderildi. Çünkü o dönem II. Dünya Savaşı'nın kritik günleriydi ve Türkiye bu durumdan etkilenmek istememiştir.
- VARLIK VERGİSİ...
- Yasa metni
- 11 Kasım 1942
Cumhuriyet tarihinin tartışılan yasalarından biri olan "Varlık Vergisi", Şükrü Saraçoğlu Hükûmeti tarafından 9 Kasım 1942'de TBMM'ye sevkedildi. Yasa, 11 Kasım'da Genel Kurul'da kabul edildi ve 12 Kasım 1942'de Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe girdi.
| Nüfus | Talep Edilen Varlık Vergisi Oranları[12][13][14] |
|---|---|
| Ermeniler | %232 |
| Yahudiler | %179 |
| Rumlar | %156 |
| Müslüman | %4,94 |
Bazı kaynaklarda sadece Müslümanlar için olduğu belirtilen düşük vergiler aslında büyük çiftçilerden alınmıştır ve yasada %5'i geçemeyeceği belirtilmiştir.[15]
Yasanın kaldırılması
[değiştir | kaynağı değiştir]17 Eylül 1943 tarih ve 4501 sayılı yasa ile bir kısım mükellefin vergi borçları silindi.
15 Mart 1944 tarih ve 4530 sayılı "Varlık Vergisi Bakayasının Terkinine Dair Kanun" ile o tarihe kadar tarh edilmiş, ancak tahsil edilememiş vergilerin silinmesiyle "Varlık Vergisi" uygulaması ortadan kalkmıştır.
Verginin sonuçları
[değiştir | kaynağı değiştir]Varlık Vergisi kanunu ile toplam 270 milyonu 1942'de[16] ve 47 milyonu 1943'te[17] olmak üzere yaklaşık 317 Milyon TL vergi tahsil edildi. Bu sayının %70'i Anadolu'dan toplandı. Toplam tahsilat, 918 milyon TL olan 1942 devlet bütçesinin %34'üne tekabül etmektedir.
1935 sayımında Türkiye nüfusuna oranı %1,98 olan gayrımüslim azınlıklar, vergiden sonra başlayan göç nedeniyle 1945'te %1,56'ya ve 1955'te %1,08'e düştü.
Tepkiler
[değiştir | kaynağı değiştir]Yıllar sonra hâlâ tepkiler sürmekte ve yargıya konu olan olaylar gerçekleşebilmektedir.[18]
2012 yılında Milliyet gazetesine röportaj veren Şabat Levi, Miraç Zeynep Özkartal'ın "Devletin sizden özür dilemesini ister misiniz?" sorusu üzerine şu yanıtı vermiştir:
"Hata ettik” demelerini isterim tabii. Ama ne değişir? Ben affettim zaten. Bizi Hitler’den kurtardı İnönü, Varlık Vergisi’ni de affettim böylece. Eğer bizi Hitler’e verseydi sabun olacaktık. Parayla hayat ölçülmez. İnönü sayesinde hayatta kaldık. Bunu unutmadım."[19]
Halkların Demokratik Partisi Diyarbakır Milletvekili Garo Paylan, Kasım 2021'de Varlık Vergisi Kanunu ile ilgili Meclis araştırılması açılması için önerge verdi.[20]
Popüler kültürde
[değiştir | kaynağı değiştir]Yılmaz Karakoyunlu'nun aynı adlı romanından uyarlanan Salkım Hanımın Taneleri (1999) 1942-1943 zaman aralığını kapsayan hikâyesiyle Varlık Vergisi'ni konu edinir.
2021 Netflix yapımı Kulüp adlı dizinin Varlık Vergisi'nden etkilenmiş Yahudi bireyleri ele almasından ötürü vergi yeniden gündeme geldi.[21][22]
Dipnotlar
[değiştir | kaynağı değiştir] | Bu madde önerilmeyen biçimde kaynaklandırılmıştır. (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin) |
- ^ A. Başer Kafaoğlu - Varlık Vergisi Gerçeği s.28
- ^ a b Ahmad, Feroz (2010). The making of modern Turkey. Making of the Middle East series. London New York: Routledge. ss. 70-71. ISBN 978-0-203-41804-8.
- ^ Siyasi Anılar 1939-1954, Faik Ahmet Barutçu, Milliyet Yayınları, s.263, (Varlık Vergisi ve Türkleştirme Politikaları, Ayhan Aktar, İletişim Yayınları).
- ^ Aşkale Yolcuları Varlık Vergisi ve Çalışma Kampları[ölü/kırık bağlantı], Rıdvan Akar, Mephisto Yayınları, 2006, (21 Ocak 1943 tarihli Cumhuriyet gazetesinden alıntı).
- ^ Faik Ökte, Varlık Vergisi Faciası, Nebioğlu Y. İstanbul 1951, s. 47 vd.
- ^ http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/5255.pdf 2 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Madde 12 - ...Talik tarihinden itibaren bir ay zarfında borçlarını ödemiyen mükellefler borçlarını tamamen ödeyinceye kadar memleketin herhangi bir yerinde bedeni kabiliyetlerine göre askerî mahiyeti haiz olmıyan umumî hizmetlerde veya belediye hizmetlerinde çalıştırılırlar.
- ^ Ökte, A.g.e. tablo.
- ^ Aktar, a.g.e., s. 204.
- ^ Örneğin Zaven Biberyan, Babam Aşkale'ye Gitmedi, Aras Yayıncılık 2000.
- ^ http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/5255.pdf 2 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Madde 12 - ...Bu fıkra hükmüne göre çalıştırılanlara verilecek ücretin yarısı borçlarına mahsup olunur.
- ^ Yorgo Hacıdimitriadis’in Aşkale - Erzurum Günlüğü (1943), Ayhan Aktar, İletişim Yayınları, İstanbul, 2011.
- ^ Corry Guttstadt, Turkey, the Jews, and the Holocaust. Cambridge University Press, 2013, s. 75
- ^ Andrew G. Bostom, The Legacy of Islamic Antisemitism: From Sacred Texts to Solemn History. Prometheus Books; Reprint edition, 2008, s. 124
- ^ Nergis Erturk, Grammatology and Literary Modernity in Turkey. Oxford University Press, 2011, s. 141
- ^ http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/5255.pdf 2 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Madde 2B - Büyük çiftçiler (Büyük çiftçiden maksat, işinin idaresine ve vüsatine halel getirmeksizin bu mükellefiyeti ifa edebilecekleri bu kanunda yazılı komisyonlarca tespit edilenlerdir)' . Madde 6 - ... İkinci maddenin (B) fıkrasında yazılı çiftçilerin mükellefiyetleri de varlıklarının yüzde beşini geçemez.
- ^ "Resmi Gazete, Sayı: 7173, 1942 Bütçe Yılı Kesin Hesap Kanunu" (PDF). 5 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 5 Nisan 2024.
- ^ "TBMM Tutanakları, 1942 Bütçe Yılı Kesin Hesap Kanunu" (PDF). 5 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 5 Nisan 2024.
- ^ "Yervant Özuzun'un bir makalesi nedeniyle yargılanması". 30 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2010.
- ^ "En Son Flaş Haberler, Bugünün SonDakika Haberleri Milliyet'te". 19 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2014.
- ^ "HDP'den Varlık Vergisi'nin 79. yılında araştırma önergesi". 16 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2021.
- ^ "Varlık Vergisi nedir, kimler etkilendi, neden tartışılıyor?". 11 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2021.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2021.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Varlık Vergisi Kanunu2 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.