Uruguay
Uruguay República Oriental del Uruguay (İspanyolca) Uruguay Doğu Cumhuriyeti | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
Slogan Libertad o muerte (İspanyolca) "Ya özgürlük ya ölüm" | |||||||
.svg) | |||||||
| Başkent ve en büyük şehir | Montevideo 34°53′G 56°10′B / 34.883°G 56.167°B | ||||||
| Resmî dil(ler) | İspanyolca, Uruguay işaret dili | ||||||
| Etnik gruplar (2016[1]) | |||||||
| Demonim | Uruguaylı | ||||||
| Hükûmet | Üniter başkanlık cumhuriyeti | ||||||
| |||||||
| Yasama organı | Kongre | ||||||
| Senato | |||||||
| Temsilciler Meclisi | |||||||
| Bağımsızlık | |||||||
| |||||||
| Yüzölçümü | |||||||
• Toplam | 176.215 km2 (90.) | ||||||
• Su (%) | 1,5 | ||||||
| Nüfus | |||||||
• 2019 tahminî | 3.554.915[2] (132..) | ||||||
• 2011 sayımı | 3.390.077[3] | ||||||
• Yoğunluk | 19,8/km2 (99.) | ||||||
| GSYİH (SAGP) | 2025 tahminî | ||||||
• Toplam | $130,21 milyar[4] (98..) | ||||||
• Kişi başına | $23.474[4] (57..) | ||||||
| GSYİH (nominal) | 2025 tahminî | ||||||
• Toplam | $55,46 milyar[4] (84..) | ||||||
• Kişi başına | $15.653[4] (49..) | ||||||
| Gini (2017) | ▼ 39.5[5] orta | ||||||
| İGE (2025) |  0.809[6]çok yüksek · 58. | ||||||
| Para birimi | Uruguay pesosu (UYU) | ||||||
| Zaman dilimi | UTC-03:00 (UYT) | ||||||
| Trafik akışı | sağ | ||||||
| Telefon kodu | +598 | ||||||
| ISO 3166 kodu | UR | ||||||
| İnternet alan adı | .uy | ||||||
Uruguay veya resmî adıyla Uruguay Doğu Cumhuriyeti (İspanyolca: República Oriental del Uruguay), Güney Amerika'nın güneydoğusunda bulunan ülkedir.[7] Batı ve güney batısında Arjantin, kuzeyi ve kuzeydoğusunda Brezilya bulunan ülke yaklaşık 176.000 kilometrekarelik bir alana sahiptir. Coğrafi olarak Surinam'dan sonra Güney Amerika'ın en küçük ülkesidir. Nüfusu 3,51 milyon olan Uruguay'da, başkent Montevideo yaklaşık 1,8 milyon kişiye ev sahipliği yapmaktadır.
Bölgeye 13.000 yıl önce avcı toplayıcı insanlar tarafından yerleşildiği bilinmektedir.[8] İspanyollar ve Portekizliler bölgeye gelip sömürge imparatorluğu kurmadan önce Charrúa, Guaraní ve Chaná adı verilen yerel halklar yaşamaktaydı. Bu dönemlerde Colonia del Sacramento gibi ilk yerleşimler kuruldu.
Uruguay, Portekiz ile İspanya ve daha sonra Arjantin ve Brezilya arasında dört yönlü bir mücadelenin ardından 1811 ve 1828 yılları arasında bağımsızlığını kazandı.[9] 19. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar yapılan ekonomik ve sosyal reformlar sayesinde ülke Amerikanın İsviçresi olarak anılmaktaydı.[10] Bununla birlikte ekonomik krizler, 1960'lı yıllarda aşırı solcu örgütlerin sokaktaki gerilla savaşları, 1973 yılındaki askeri darbe ve ardından 1985 yılına kadar kurulan askeri diktatörlük hükûmeti yaşandı.[11] Uruguay günümüzde demokratik anayasal cumhuriyettir.
Ülke günümüzde İGE, GSYİH büyümesi, inovasyon ve altyapı açısından Arjantin ve Şili'den sonra kıtadaki en iyi üçüncü ülkedir. Kürtaj, eşcinsel evliliği, esrar üretimini, satışını ve tüketimini yasallaştırma politikasını kabul eden, dünyada sosyal açıdan en ilerici olan ülkelerden biri olarak kabul edilir. Uruguay; Birleşmiş Milletler, Amerikan Devletleri Örgütü ve MERCOSUR gibi kuruluşların kurucu üyesidir.
Tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]Uruguay, 1516 yılında İspanyol Juan Diaz de Solis tarafından keşfedilmiştir. Ülke halkını o zamanlar Çarrua yerlileri meydana getiriyordu. 1624'ten itibaren İspanyollar ülkeye yerleşmeye başladı. 18. yüzyılda Uruguay İspanya'nın Rio de la Plata genel valiliğine bağlandı. 1811'de Josè Gervasio Artigos liderliğinde bağımsızlık hareketleri başladı.
25 Ağustos 1828'de Uruguay bağımsızlığını elde etti. Bundan sonra ülkede Coloradolar (İspanyolca kırmızı renk) olarak bilinen liberaller ve Blancolar (İspanyolca beyaz) olarak bilinen muhafazakarlar arasında siyasi çekişme başladı. Colorado-Blanco çatışması ülkeyi 1839-1851 yılları arasında iç savaşa sürükledi. 1852'de Coloradolar iktidarı ele geçirdiler. Uruguay 1865-1870 yıllarında Paraguay'a karşı Brezilya ve Arjantin'le ittifak yaparak kanlı bir savaşa girdi. Paraguay'ın yenilmesi ile Uruguay'ın kontrolü Coloradolara kaldı.
Her ne kadar Uruguay'da uzun zamandan beri Komünist Partisi varsa da, bu parti 1960 ve 1970 yılları arasında işçi hareketlerini yönlendirmeye başladı. Ekonomik durgunluk, enflasyon, sel baskınları ve 1967'deki kuraklık ve 1968'deki genel grev hükûmeti devalüasyon, fiyat ve ücret kontrolü yapmaya zorladı. Tuparmarolar (solcu gerillalar) 1970 yıllarında tedhiş hareketlerini artırdılar. Şiddet eylemleri devam ederken başkan Juan Maria Bordaberry, 20 Şubat 1973'te askeri idareyi kabul etti. Temmuz ayında Kongreyi feshederek yerine Devlet Konseyini kurdu. 1974 yılında, askerler sıkı baskı tedbirleri uygulayarak Tupamaroları tamamen sindirdiler. 1976'da başkan Bordaberry askerler tarafından azledildi. 1980'de askeri rejim normal düzene geçmek için yeni bir anayasa hazırladı. Bu anayasa Kasım 1980'de halk oylamasına sunulduğunda kabul edilmedi. 1981'de General Gregorio Alvarez başkan olarak iktidarı ele aldı. 1981'den sonra çok partili parlamenter sisteme geçiş için hazırlıklar başladı ve 1984'te yapılan seçimlerde. Julio Maria Sanqulmetti başkan seçildi. Yüksek dış borçlar, ekonominin rayına oturtulmasına mani oldu.
Coğrafya
[değiştir | kaynağı değiştir]Kuzeydeki yüksek araziler hariç, Uruguay toprakları dalgalı, yeşillik ovalar ve alçak tepelerle kaplıdır. Kuzey dağlık olmakla birlikte ülkenin en yüksek noktası olan Cerro Mirador (540 m) güneydedir.
Uruguay akarsular bakımından oldukça zengindir. Fakat çoğu, Negro ve Uruguay nehirleri hariç kısa olup, ulaşım bakımından büyük bir önem taşımaz. Doğuda Mirim Gölü, ülkeyi Brezilya'nın güney kıyı ucundan ayırır.
Uruguay'ın yaklaşık dörtte üçü otlaklarla kaplıdır ve sadece %3'ü ormanlıktır. Ormanlar palmiye, meşe, sedir, manolya, söğüt ve aksalkım gibi ağaçları ihtiva eder. Amerikan devekuşu, geyik, tilki, susamuru ve ayıbalığı ülkenin başlıca vahşi hayvanlarıdır. Belli başlı yeraltı zenginlikleri mermer ve granittir.
İklim
[değiştir | kaynağı değiştir]Uruguay'da ılıman bir iklim hüküm sürer.[12] Köppen iklim sınıflandırmasına göre ülkenin tamamına yakınında ılıman dönencealtı iklimi (Cfa) hakimdir. Sıcaklık ortalaması Ocak ve Şubat aylarında 22 °C, Temmuz aylarında 10 °C'dir. Yağmur en fazla Nisan ve Mayıs aylarında yağar. Yıllık yağış miktarı yaklaşık 890 mm civarındadır. Yaz aylarında sık sık fırtınalar olur. Mayıstan ekime kadar sis yaygın olarak görülür. Fakat nadiren bütün gün boyunca devam eder.
İdari yapılanma
[değiştir | kaynağı değiştir]Uruguay, 19 adet ile bölünmüştür.
| Departman | Başkent | Alan (km2) | Nüfus (2011)[13] | Harita |
|---|---|---|---|---|
| Artigas | Artigas | 11928 | 73,378 | |
| Canelones | Canelones | 4536 | 520,187 | |
| Cerro Largo | Melo | 13648 | 84,698 | |
| Colonia | Colonia del Sacramento | 6106 | 123,203 | |
| Durazno | Durazno | 11643 | 57,088 | |
| Flores | Trinidad | 5144 | 25,050 | |
| Florida | Florida | 10417 | 67,048 | |
| Lavalleja | Minas | 10016 | 58,815 | |
| Maldonado | Maldonado | 4793 | 164,300 | |
| Montevideo | Montevideo | 530 | 1,319,108 | |
| Paysandú | Paysandú | 13922 | 113,124 | |
| Río Negro | Fray Bentos | 9282 | 54,765 | |
| Rivera | Rivera | 9370 | 103,493 | |
| Rocha | Rocha | 10551 | 68,088 | |
| Salto | Salto | 14163 | 124,878 | |
| San José | San José de Mayo | 4992 | 108,309 | |
| Soriano | Mercedes | 9008 | 82,595 | |
| Tacuarembó | Tacuarembó | 15438 | 90,053 | |
| Treinta y Tres | Treinta y Tres | 9529 | 48,134 | |
| Toplam | ||||
| 175016 | 3,286,314 |
Ekonomi
[değiştir | kaynağı değiştir]Ülke topraklarının büyük bölümü otlaklarla kaplı olduğundan hayvancılık gelişmiştir. En çok sığır ve koyun yetiştirilir. Ülke topraklarında yetiştirilen belli başlı bitkiler; mısır, buğday, turunçgil meyveleri, pirinç, yulaf ve keten tohumudur.
Ülkede tarımla ilgili olarak, et paketleme, yün, sanayi, şeker sanayii ve un fabrikaları yer alır. Küçük çapta mühendislik ve elektrik malzemeleri firmaları ve kimya tesisleri vardır. Ayrıca küçük çelik ve alüminyum için hadde fabrikaları bulunur. Uruguay'da bilinen petrol veya maden kömürü yatakları mevcut değildir. Bundan dolayı ısıyla çalışan tesisler ve motorlu araçlar tamamen yakıt ithalatına bağlıdır.
Karayollarının uzunluğu 52.000 km olup, bunun 11.960 km'si asfalttır. Demiryolu ağı yaklaşık 3000 km'dir. Montevideo'da yer alan büyük bir milletlerarası havaalanı vardır.
İhraç mallarının başlıcaları et ve et ürünleri, yün, tekstil ürünleridir. Hammaddeler ve makineler imalat sanayi için ithal edilen belli başlı mallardır. Hidroelektrik zenginlikleri artmasına rağmen, ülke petrol ithalatına bağımlı olmaya devam etmektedir. Ticaret yaptığı ülkelerin başlıcaları Brezilya, ABD, Arjantin, Irak ve Almanya'dır.
Demografi
[değiştir | kaynağı değiştir]3.017.000 nüfuslu Uruguay'da halkın büyük bölümü (%83) şehirlerde yaşar. Nüfusun yarıya yakın kısmı (1.260.000) başkent Montevideo'dadır. Salto ve Montevideo dışında başka nüfusu 100.000'i geçen şehir yoktur. Diğer önemli yerleşim merkezleri Paysandu, Mercedes ve Fray Bentos'tur. Bu kentlerin hepsi Uruguay Nehri'nin kenarına kurulmuştur.
Uruguaylıların çoğu son yüzyıllık bir dönemde Avrupa'dan göç edenlerin soyundan gelir. Bunların çoğu İspanyol ve İtalyan asıllıdır. Ayrıca bir miktar Alman, Doğu Avrupa ve İngiliz asıllı vardır. Avrupa asıllılar nüfusun %89'unu teşkil eder. Geri kalan nüfusun %9'u melez, %2'si Afrika asıllıdır. Ülkenin resmi dili olan İspanyolca herkes tarafından konuşulur.
İlköğretim zorunlu olup, halkın %94'ü okuma-yazma bilmektedir. Ülkede iki üniversite bulunmaktadır. Çoğu Latin Amerika ülkelerinin aksine Uruguay'da çok düşük bir nüfus artışı görülür.
| Uruguay büyük şehir ve merkezleri Uruguay İstatistik Kurumu (2020)[14] | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Sıra | Şehir adı | Departman | Nüfus | Sıra | Şehir ismi | Departman | Nüfus | ||
 Montevideo |
1 | Montevideo | Montevideo | 1.304.687 | 11 | Artigas | Artigas | 40.657 |  Ciudad de la Costa |
| 2 | Salto | Salto | 104.011 | 12 | Minas | Lavalleja | 38.446 | ||
| 3 | Ciudad de la Costa | Canelones | 95.176 | 13 | San José de Mayo | San José | 36.743 | ||
| 4 | Paysandú | Paysandú | 76.412 | 14 | Durazno | Durazno | 34.368 | ||
| 5 | Las Piedras | Canelones | 71.258 | 15 | Florida | Florida | 33.639 | ||
| 6 | Rivera | Rivera | 64.465 | 16 | Barros Blancos | Canelones | 31.650 | ||
| 7 | Maldonado | Maldonado | 62.590 | 17 | Ciudad del Plata | San José | 31.145 | ||
| 8 | Tacuarembó | Tacuarembó | 54.755 | 18 | San Carlos | Maldonado | 27.471 | ||
| 9 | Melo | Cerro Largo | 51.830 | 19 | Colonia del Sacramento | Colonia | 26.231 | ||
| 10 | Mercedes | Soriano | 41.974 | 20 | Pando | Canelones | 25.947 | ||
İlgili filmler
[değiştir | kaynağı değiştir]- 'État de siège', (1972) Fragman 11 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Central Intelligence Agency (2016). "Uruguay". The World Factbook. Langley, Virginia: Central Intelligence Agency. 12 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2017.
- ^ "Estimaciones y Proyecciones - Instituto Nacional de Estadística". 22 Mart 2019. 22 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Resultados del Censo de Población 2011: población, crecimiento y estructura por sexo y edad ine.gub.uy
- ^ a b c d "Uluslararası Para Fonu 2023 GYSİH Tahminleri". Dünya Ekonomi Tahmini. Uluslararası Para Fonu. 10 Ekim 2023.
- ^ "GINI index". World Bank. 10 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2019.
- ^ "Human Development Report 2023/2024" (PDF) (İngilizce). Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı. 13 Mart 2024. 13 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF).
- ^ Nijman, Jan (2020). Geography: Realms, Regions, and Concepts (20. bas.). Wiley. ISBN 978-1119607410.
- ^ "Hace 13.000 años cazadores-recolectores exploraron y colonizaron planicie del río Cuareim" [13,000 years ago, hunter-gatherers explored and colonized the Cuareim River plain]. archivo.presidencia.gub.uy (İspanyolca). Archived from the original on 18 Mart 2014. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2021.
- ^ Jacob, Raúl; Weinstein, Martin (1992). "Modern Uruguay, 1875–1903: Militarism 1875–90". Rex A. Hudson; Sandra W. Meditz (Ed.). Uruguay: A Country Study (2nd bas.). Washington DC: Federal Research Division, Library of Congress Country Studies. ss. 17-19. ISBN 978-0-8444-0737-1. 30 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2011.
- ^ "URUGUAY A HAVEN FOR REFUGEE SUMS; Gold Flows to 'Switzerland of Americas' Since Korean War – Foreign Trade Booms". The New York Times (İngilizce). 3 Ocak 1951. s. 75. ISSN 0362-4331. 11 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2024.
- ^ "Back to Democracy in Uruguay". Washington Post (İngilizce). 27 Aralık 2023. ISSN 0190-8286. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2024.
- ^ "Climate – Uruguay". Library of Congress Country Studies. 30 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2011.
- ^ "Censos 2011 – Instituto Nacional de Estadistica". Instituto Nacional de Estadística. 12 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2012.
- ^ "Uruguay: Population Statistics". www.citypopulation.de (İngilizce). 23 Haziran 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2021.
| Üyeler |  | |
|---|---|---|
| Zirveler | ||
| Konular | ||
| Otorite kontrolü |
|
|---|
