Kedi piresi
| Kedi piresi | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Dişi kedi piresi | |||||||||||||||
| Korunma durumu | |||||||||||||||
 Asgari endişe altında (IUCN 3.1)[2] | |||||||||||||||
Biyolojik sınıflandırma  | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| Alt türler [1] | |||||||||||||||
| Sinonimler | |||||||||||||||
| Pulex felis Bouché, 1835 | |||||||||||||||
Kedi piresi (Ctenocephalides felis), esas olarak ev kedilerinde yaşayan, son derece yaygın bir parazitik böcektir. Köpeklerde bulunan pirelerin büyük bir kısmı da aslında bu türe aittir.[3] Bu durum, ayrı ve köklü bir “köpek piresi” türü olan Ctenocephalides canis’in varlığına rağmen böyledir. Kedi piresi köken olarak Afrika’ya dayanır,[4] ancak günümüzde dünyanın hemen her yerinde bulunur.[5] İnsanların kedileri evcilleştirmesiyle birlikte bu pire türü daha da yayılmış ve küresel ölçekte yaygınlaşmıştır.
Kedi piresi türleri arasında Ctenocephalides felis felis en yaygın olanıdır. Bunun dışında C. felis strongylus, C. orientis ve C. damarensis gibi başka alt türler de mevcuttur.[5] Hem kedilerde hem de köpeklerde görülen pirelerin %90’ından fazlası Ctenocephalides felis felis türüne aittir.[3]
Genel bakış
[değiştir | kaynağı değiştir]Kedi piresi, Siphonaptera adı verilen böcek takımına aittir. Bu takımın üyeleri, yetişkin evrelerinde zorunlu olarak kanla beslenir. Dişi ve erkek kedi pireleri genellikle 1–2 mm uzunluğundadır ve kırmızımsı kahverengi renktedir. Yumurtayla dolu dişilerin karın kısmı şiştiğinde, vücutları krem ve koyu kahverengi tonlarında bantlı bir görünüme bürünebilir. Tüm pirelerde olduğu gibi, kedi piresinin vücudu da yanlardan basıktır. Bu sayede, konağının (yani kedinin ya da köpeğin) tüylerinin arasından kolayca geçerek deriye yakın bölgelerde hareket edebilir. Bu ince yapısı, pireyi fark etmeyi oldukça zorlaştırır.[6] Kedi pirelerinin kanadı yoktur.[3]
Kedi piresi, dünyanın her yerinde hem kedileri hem de köpekleri etkileyen bir parazittir.[7] Bununla birlikte, yaşam döngüsünü bazı etçil ve hepçil hayvanlar üzerinde de sürdürebilir; ancak bu hayvanlar, uygun konaklar (örneğin kedi veya köpek) bulunmadığında geçici birer alternatif olarak seçilir.[6] Yetişkin kedi pireleri genellikle konaklarını isteyerek terk etmez ve bir hayvandan diğerine geçiş nadiren görülür, bu da genellikle aynı yerde uyuyan hayvanlar arasında olur. Konaktan ayrılan bir pire, kısa süre içinde açlıktan ölür; çoğu birkaç saatten fazla dayanamaz.[8] Yapılan araştırmalara göre, konaktan ayrıldıklarında erkek ve dişi pirelerin ölüm süreleri farklılık gösterir: Erkekler iki gün içinde tamamen ölürken, dişiler üç gün sonra hareketsiz hale gelir.[5]
Kedi pireleri yalnızca kediler ve köpekler için rahatsızlık kaynağı olmakla kalmaz, aynı zamanda çeşitli hastalıkların da taşıyıcısıdır. Pire ısırığı dermatiti gibi deri hastalıklarına yol açabilir ve köpek tenyası gibi parazitlerin bulaşmasına neden olabilir.[9]
Yaşam döngüsü
[değiştir | kaynağı değiştir]Kedi pireleri, tam başkalaşım (holometabolizm) geçiren böceklerdir. Bu nedenle yaşam döngüleri dört evreden oluşur: yumurta, larva, pupa ve ergin (yetişkin) pire. Yetişkin pirelerin üreyebilmesi için öncelikle kan emmesi gerekir.
Bir pire popülasyonunda bireylerin yaklaşık %50’si yumurta, %35’i larva, %10’u pupa ve yalnızca %5’i yetişkin evresindedir. Uygun koşullar altında kedi pireleri iki yıla kadar yaşayabilir.
Yumurta evresi
[değiştir | kaynağı değiştir]
Kanla tamamen dolmuş, hamile bir dişi kedi piresi günde ortalama 20 ila 30 kadar mikroskobik (yaklaşık 0,5 mm) boyutta, beyaz ve yapışkan olmayan oval yumurta üretmeye başlar. Yumurtalarını tek tek ve sürekli olarak bırakır; genellikle saatte bir yumurta üretir ve bu süreç, pire ölünceye kadar devam eder. Uygun koşullar altında bir dişi pire yaşamı boyunca 2.000 ila 8.000 yumurta üretebilir; ancak çoğu, konak hayvanın temizlenme davranışı sırasında yenildiği için genellikle 100 civarında yumurta güvende kalır.[8] Yumurtlama miktarı konak hayvana da bağlıdır; kediler, pireler için en uygun ortamı sağladığından en yüksek verim onlarda görülür.[10] Yumurtalar yapışkan olmadıkları için konağın tüylerine tutunmaz; konaktan ayrıldıktan sonraki ilk 8 saat içinde yumurtaların %70’i dökülür.[9] Bu yumurtalar çevreye rastgele dağılır ve iki ila yedi hafta içinde bir kısmı larvaya dönüşür.[3] En yüksek yumurtadan çıkış oranı, sıcaklığın 27 °C civarında ve nem oranının %50’nin üzerinde olduğu koşullarda gerçekleşir.[9]
Larva evresi
[değiştir | kaynağı değiştir]
edi piresinin larvası, kurtçuk benzeri bir görünüme sahiptir ve yaklaşık 2 mm uzunluğundadır. Larvalar ışığa karşı duyarlıdır (negatif fototaksiktir); yani ışıktan kaçar ve çevrelerindeki yüzeylerin, halıların ya da tozlu alanların içine gizlenirler. Yaşamlarını sürdürebilmeleri için yeterli nem ve sıcaklık gerekir; donma noktasına yakın sıcaklıklarda ise kısa sürede ölürler.[8] Kedi pireleri için ideal toprak nem oranı %1 ila %10 arasındadır.[11] Bu gelişim evresinde larvalar çeşitli organik maddelerle beslenebilir, ancak en önemli besin kaynakları, yetişkin pirelerin dışkısıyla birlikte konağın tüylerinden dökülen kurumuş kan parçacıklarıdır. Bu kan kalıntıları, tıpkı kar tanesi gibi konağın tüylerinden çevreye düşer. Böylece yetişkin pireler, dolaylı olarak larvaların beslenmesini sağlar yani bir bakıma erişkin pire popülasyonu, larva popülasyonunu sürekli besler.[12]
Pupa evresi
[değiştir | kaynağı değiştir]
Pire larvaları, iki gelişim evresinden geçtikten sonra bir koza örer ve pupa evresine girer. Oluşturdukları koza yapışkandır ve kısa sürede çevredeki toz, kir ve döküntülerle kaplanarak kamufle olur. Pupalaşma süreci, büyük ölçüde çevre sıcaklığına ve neme bağlıdır. Bu süreç genellikle en az bir hafta sürer; ancak tam olarak gelişmiş bir yetişkin pire, kozadan hemen çıkmak zorunda değildir. Uygun koşullar oluşana kadar, örneğin yakınlarda bir konak bulunduğunu gösteren titreşim, ısı veya karbondioksit sinyalleri algılanana dek yarı uyku hali olarak adlandırılan “pupa penceresi (pupal window)” durumunda kalabilir.[8][13][14][15]
Yetişkinlik evresi
[değiştir | kaynağı değiştir]Yeni çıkan pireler, olası bir konağın varlığını ışık ve gölge değişimleri, ısı artışı ve karbondioksit yoğunluğu gibi çevresel ipuçlarından anlar. Bu sinyalleri algıladıktan saniyeler içinde konağa sıçrayarak tutunurlar. Konağa yerleştikten sonra ise yalnızca birkaç dakika içinde kan emmeye başlarlar.[13][14][15]
Konağa etkileri
[değiştir | kaynağı değiştir]Yetişkin bir kedi ya da köpekte az sayıda pire bulunması genellikle ciddi bir zarara yol açmaz. Ancak konak, pire tükürüğündeki bazı maddelere karşı alerjik hale gelirse durum değişir. Pire tükürüğünde alerjiye neden olabilecek 15 farklı madde bulunur.[3] Bu alerjik tepkinin neden olduğu hastalık, pire alerjisi dermatiti olarak bilinir. Küçük hayvanlarda yoğun pire istilası görüldüğünde, pirelerin emdiği kan miktarı vücut sıvısı kaybına neden olabilir ve bu da dehidrasyona yol açabilir. Ayrıca kedi pireleri, bazı hastalıkların insanlara bulaşmasında da rol oynayabilir; hatta veba etkeninin taşınmasında aracı oldukları da düşünülmektedir. Ağır pire istilalarında, sürekli kan kaybı sonucu anemi gelişebilir.[10] Bu durum, özellikle çok sayıda piresi bulunan küçük ya da genç hayvanlarda daha sık görülür.
Hastalık taşıyıcılığı
[değiştir | kaynağı değiştir]Kedi piresi, köpekler, kediler ve insanlar için çeşitli parazitler ve enfeksiyonlar taşıyabilir. En öne çıkanlar Bartonella, murin tifüsü (fare kaynaklı tifüs) ve atopik dermatittir. Dipylidium caninum tenyası, olgunlaşmamış bir pirenin evcil hayvanlar veya insanlar tarafından yutulmasıyla bulaşabilir. Ayrıca kedi piresinde Lyme hastalığının etkeni Borrelia burgdorferi bulunmuş olsa da, bu pirelerin hastalığı gerçekten bulaştırıp bulaştıramadığı kesin değildir.[16] Son olarak, kedi piresinin Rickettsia felis taşıyıcısı olduğu gösterilmiştir.[17] Kedi piresinin veba etkeni Yersinia pestis'i bulaştırıp bulaştırmadığı bilinmemektedir.[18]
Pire kaynaklı hastalıkların önlenmesi ve tedavisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Pire yaşamının dörtte üçünden fazlası konağın dışında geçtiği için sadece hayvanı tedavi etmek yeterli olmaz; konak hayvanın yaşadığı çevrenin de temiz tutulması gerekir. İyi vakumlama, çarşaf ve örtülerin sıcak suda yıkanması ve aynı ortamda yaşayan tüm hayvanların (örneğin evdeki bütün evcil hayvanların) birlikte tedavi edilmesi, başarılı bir eradikasyon için şarttır. Bu önlemler yaşam döngüsü karmaşık olduğu için düzenli aralıklarla uygulanmalıdır.[19] Tedavi genellikle her beş–on günde bir tekrarlanmalıdır.[20] Evcil hayvanlara zarar vermeyen böcek ilaçları bir seçenek olabilir; yetişkin pireler içinse sabun bile etkili bir insektisittir.[20]
Böcek ilacı dayanıklılığı
[değiştir | kaynağı değiştir]Kedi piresi, çevresel kontrol amaçlı yaygın olarak kullanılan karbamatlar, organofosfatlar ve piretroidler gibi birçok böcek ilacı türüne karşı direnç geliştirmiştir.[11][21] Ayrıca larvaların bazı insektisitlere erişkinlere göre daha dayanıklı olduğu saptanmıştır. Larva evresindeki gelişimi sınırlamak için juvenil hormon hedefli yaklaşımlar etkili olabilir. Evcil hayvanlara pire tedavisi amacıyla insektisit uygulandığında ise direnç yayılımını sınırlamak için ilaç kürünün tamamlanması hayati önem taşır.[11][21]
İklim değişikliğinin kedi piresine etkisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Kedi piresi genel olarak çevresel koşulların çoğuna dayanıklıdır.[22] Ancak iklim ısındıkça tropikal haplotipin ılıman haplotipi yerinden edeceği öngörülmekedir. İklim değişikliği türlerin dağılımını sıkça değiştirir; Avustralya’da artan sıcaklıkların kedi piresinin dağılımını güneye kaydıracağı tahmin ediliyor.[22]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Ctenocephalides". NCBI taxonomy (İngilizce). Bethesda, MD: National Center for Biotechnology Information. 12 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2019.
- ^ European wildcat species account 8 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. IUCN Species Survival Commission. Cat Specialist Group
- ^ a b c d e Sue Paterson (16 Mart 2009). Manual of Skin Diseases of the Dog and Cat. John Wiley & Sons. s. 122. ISBN 978-1-4443-0932-4.
- ^ Lawrence, Andrea L.; Webb, Cameron E.; Clark, Nicholas J.; Halajian, Ali; Mihalca, Andrei D.; Miret, Jorge; D'Amico, Gianluca; Brown, Graeme; Kumsa, Bersissa; Modrý, David; Šlapeta, Jan (April 2019). "Out-of-Africa, human-mediated dispersal of the common cat flea, Ctenocephalides felis: The hitchhiker's guide to world domination". International Journal for Parasitology. 49 (5). ss. 321-336. doi:10.1016/j.ijpara.2019.01.001. hdl:10072/392897
. ISSN 0020-7519. PMID 30858050.
- ^ a b c Rust, Michael (17 Mart 2016). "Insecticide Resistance in Fleas". Insects (İngilizce). 7 (1). s. 10. doi:10.3390/insects7010010 . ISSN 2075-4450. PMC 4808790 . PMID 26999217.
- ^ a b "Cat flea". Connecticut Agricultural Experiment Station. 19 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2008.
- ^ Rust, MK; Dryden, MW (1997). "The biology, ecology, and management of the cat flea". Annual Review of Entomology. Cilt 42. ss. 451-73. doi:10.1146/annurev.ento.42.1.451. PMID 9017899.
- ^ a b c d Dennis Jacobs; Mark Fox; Lynda Gibbons; Carlos Hermosilla (5 Ekim 2015). Principles of Veterinary Parasitology. Wiley. s. 34. ISBN 978-1-118-97744-6.
- ^ a b c Dryden, Michael W.; Rust, Michael K. (March 1994). "The cat flea: biology, ecology and control"
. Veterinary Parasitology. 52 (1–2). ss. 1-19. doi:10.1016/0304-4017(94)90031-0. ISSN 0304-4017. PMID 8030176.
- ^ a b Fleas. P.G. Koehler and F. M. Oi. Printed July 1993, revised February 2003. Provided by the University of Florida
- ^ a b c Coles, Tad B.; Dryden, Michael W. (6 Ocak 2014). "Insecticide/acaricide resistance in fleas and ticks infesting dogs and cats". Parasites & Vectors. 7 (1). s. 8. doi:10.1186/1756-3305-7-8 . ISSN 1756-3305. PMC 3891977 . PMID 24393426.
- ^ Almeida, Gabriela Pereira Salça de; Campos, Diefrey Ribeiro; Avelar, Barbara Rauta de; Silva, Thalita Xavier de Araújo da; Lambert, Monique Morais; Alves, Mariana Silva Revoredo; Correia, Thaís Ribeiro (2020). "Development of Ctenocephalides felis felis (Siphonaptera: Pulicidae) in different substrates for maintenance under laboratory conditions". Revista Brasileira de Parasitologia Veterinária. 29 (2). ss. e022819. doi:10.1590/s1984-29612020047 . ISSN 1984-2961. PMID 32609247.
- ^ a b "Fleas". University of Florida. 21 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mart 2009.
- ^ a b "Insects and Ticks: Fleas". Entomology Department at Purdue University. 17 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Eylül 2008.
- ^ a b "The Biology, Ecology and Management of the Cat Flea" (PDF). University of California, Riverside. 5 Ocak 2007 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Eylül 2008.
- ^ Teltow GJ, Fournier PV, Rawlings JA (May 1991). "Isolation of Borrelia burgdorferi from arthropods collected in Texas". Am J Trop Med Hyg. 44 (5). ss. 469-74. doi:10.4269/ajtmh.1991.44.469. PMID 2063950.
- ^ Dryden, Michael W.; Rust, Michael K. (March 1994). "The cat flea: biology, ecology and control". Veterinary Parasitology (İngilizce). 52 (1–2). ss. 1-19. doi:10.1016/0304-4017(94)90031-0. PMID 8030176.
- ^ Devignat, R. (1946). "Aspects de 1'epidemiologie de la peste du Lac Albert". Ann. Soc. Beige Med. Tropicale (Fransızca). Cilt 36. ss. 13-54.
- ^ "Discover Entomology at Texas A&M University - Extension Publication E-433: Controlling Fleas". 26 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b CDC (13 Ağustos 2020). "Getting rid of fleas | CDC". Centers for Disease Control and Prevention (İngilizce). 23 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2021.
- ^ a b Rust, Michael K. (March 2016). "Insecticide Resistance in Fleas". Insects (İngilizce). 7 (1). s. 10. doi:10.3390/insects7010010 . PMC 4808790 . PMID 26999217.
- ^ a b Crkvencic, Nicole; Šlapeta, Jan (22 Mart 2019). "Climate change models predict southerly shift of the cat flea (Ctenocephalides felis) distribution in Australia". Parasites & Vectors. 12 (1). s. 137. doi:10.1186/s13071-019-3399-6 . ISSN 1756-3305. PMC 6431004 . PMID 30902110.
