III. Ahmed Çeşmesi (Üsküdar)

III. Ahmed Çeşmesi

Çeşme-i Sultan Ahmed
Diğer ad(lar)	Üsküdar Meydan Çeşmesi
Genel bilgiler
Durum	Aktif
Tür	Çeşme
Mimari tarz	Osmanlı mimarisi
Konum	Üsküdar, İstanbul, Türkiye
Adres	Üsküdar iskele meydanı
Koordinatlar	41°01′36″K 29°00′55″D
Yaptıran	III. Ahmed
Tamamlanma	1728
Yenileme	1987, 2022
Yenileyen	İstanbul Büyükşehir Belediyesi
Mimar(lar)	Mimar Ahmet Ağa
Teknik ayrıntılar
Malzeme	Mermer, taş
Zemin alanı	50m²
Diğer ölçüler	8 musluk
Su kaynağı	Ayasofya Sarnıcı

III. Ahmet Çeşmesi detay süslemeleri.

III. Ahmet Çeşmesi, 1728 yılında III. Ahmed tarafından, annesi Emetullah Rabia Gülnuş Sultan adına yaptırılmıştır. İstanbul Boğazı'ndan gelip geçenlerin ihtiyacını karşılamasını sağlayan bu çeşmenin 8 adet musluğu vardır. Köşelerdeki musluklar su içmek için, kenarlardaki musluklar su doldurmak için yapılmıştır. Çeşmenin sahil yüzündeki kitabesi III. Ahmed ve Nevşehirli Damat İbrahim Paşa tarafından yazılmıştır.

Kitabeleri III. Ahmed, Nedim, Şair Şakir ve Şair Rahmi tarafından yazılmıştır.

Tarihi

Üsküdar III. Ahmed Çeşmesi, Osmanlı sanatının Lâle Devri'ne özgü zarafetini yansıtan en seçkin meydan çeşmelerinden biridir. 1728 yılında III. Ahmed tarafından, annesi Emetullah Râbia Gülnûş Sultan'ın hatırasına yaptırılan yapı, Boğaz'dan geçen yolcuların su ihtiyacını karşılamak amacıyla inşa edilmiş olup Üsküdar Meydanı'nın tarihî siluetinin ayrılmaz bir unsurudur. Çeşme, döneminin mimarî anlayışını temsil eden rokoko üslubunun erken örneklerinden sayılır; dış yüzeyindeki taş işçiliği, kubbe altında yer alan mukarnaslı bordürler, zarif hat kuşakları ve sebil pencereleri yapıya hem anıtsal hem de zarif bir görünüm kazandırır. Çeşmenin mimarının Ahmet Ağa olduğu kaynaklarda belirtilir ve yapı Üsküdar sahil yoluna bakan geniş cephesiyle devrinin estetik anlayışını açıkça ortaya koyar.

Çeşmenin inşası, III. Ahmed'in özellikle İstanbul'un kamusal su yapılarıyla yakından ilgilendiği bir döneme rastlar. Lâle Devri'nin şehircilik politikaları su yollarının yenilenmesi, meydan düzenlemeleri ve yeni çeşme-su sebili ağlarının kurulması ile belirginleşmişti. Üsküdar III. Ahmed Çeşmesi de bu dönemin politik bağlamı içinde gelişmiş olup yalnızca su dağıtımını sağlamaktan öte, padişahın cömertlik anlayışını, Osmanlı toplumunda suyun vakıf kültürüyle ilişkisini ve kamusal alan estetiğinin önemini yansıtan bir sembol hâline gelmiştir.

Yapının dört cephesinde farklı düzenlemelere sahip kitabeler bulunur. Sahile bakan yüzeydeki uzun kitabe, III. Ahmed ile Nevşehirli Damat İbrahim Paşa tarafından yazdırılmış olup dönemin çiçek ve bahar tasvirleriyle süslü zarif bir üsluba sahiptir. Üsküdar yönüne bakan cephenin kitabesinde ise dönemin ünlü şairlerinden Nedîm'in kaleminden çıkmış beyitler yer alır. Çeşmenin her cephesinde yer alan hat örnekleri talik hatla işlenmiş olup hem edebî hem de estetik değeriyle Lâle Devri sanatının parlak örnekleri arasında sayılır.

Mimari

Mimari plan, klasik Osmanlı meydan çeşmelerinin kare düzenini temel almakla birlikte rokoko etkilerini güçlü biçimde taşır. Çeşmenin köşeleri yumuşatılmıştır ve sivri olmayan, küresel eğrilere yaklaşan hatlara sahiptir. Üst örtüde dışarıdan görülebilen geniş saçak, ahşap bir çatının altına gizlenmiş olup taş mimarinin bütünlüğünü bozmadan yapıya zarif bir gölgelik sağlar. Çeşmenin çevresindeki sebiller, 18. yüzyıl İstanbul'unda yolcuların ve gemicilerin su ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla tasarlanmış olup, pencere kafeslerinde görülen demir döküm işçiliği Avrupa etkilerinin Osmanlı detaylarıyla kaynaştığını göstermektedir.

III. Ahmed Çeşmesi, yalnız mimarî özellikleriyle değil, Üsküdar Meydanı'nın tarihî gelişimindeki konumuyla da önemlidir. Bölge, Bizans döneminden itibaren İstanbul'a giriş noktası olarak işlev görmüş, Osmanlı çağında ise hem Anadolu'dan gelen yolların hem de Boğaz geçişinin kesişim merkezine dönüşmüştür. Bu nedenle çeşme, hem deniz yolculuğundan dönenlerin ilk karşılaştığı yapılardan biri olmuş hem de Üsküdar'ın pazar, iskele ve cami odaklı şehir dokusunun merkezinde önemli bir odak oluşturmuştur.

Restorasyon

Restorasyon geçmişi incelendiğinde, çeşmenin zaman içinde pek çok kez onarımdan geçtiği görülür. 19. yüzyılda Osmanlı Devleti tarafından yapılan küçük müdahalelerin ardından, Cumhuriyet döneminde 1930'lu yıllarda çevre düzenlemeleri sırasında yapının ön cephesinin konumu yeniden değerlendirilmiş, 1950'lerde ise kapsamlı taş temizliği ve kitabe bakımından geçirilmiştir. 2006 yılında gerçekleştirilen geniş restorasyon çalışmasında yapının tüm su yolları yenilenmiş, taş yüzeyindeki bozulmalar giderilmiş ve kitabeler orijinal renklerine sadık kalınarak restore edilmiştir.

Üsküdar III. Ahmed Çeşmesi bugün hâlâ aktif durumdadır ve meydanın yeniden düzenlenmesiyle birlikte hem turistlerin hem de yerli halkın yakından ilgi gösterdiği bir kent simgesine dönüşmüştür.

Kitabeler

• Sahil yönündeki kitabe III. Ahmed ve Nevşehirli Damat İbrahim Paşa tarafından 1 beyit olarak yazılmıştır. Kitabe aşağıda yazmaktadır:

Osmanlıca:

Didi Han Ahmet ile bile İbrahim tarihin

Suvardı alemi dest-i Muhammed ile cevadullah

Hicri 1141

Günümüz Türkçesi:

Ahmet Han tarihi İbrahim'le birlikte söyledi

Allah'ın cömertliği, alemi Muhammed eli ile suladı

Miladi 1728

• Marmaray yönündeki kitabe, Şair Şakir tarafından 9 beyit olarak yazılmıştır. Kitabe aşağıda yazılmıştır:

Osmanlıca:

Şehinşâh-ı humayûn-pâye Sultan Ahmed Gâzi

Kerâmetdir olan sâdır o hâkân-ı müeyyedden

O yektâ zıll-ı Hakk kim bir nefes Hakk’dan udûl etmez

Eder kesb-i safâ icrâ-yı ahkâm-ı Muhammed’den

Vücûd-ı enveri kim matla-ı mihr-i saâdetdir

Olur mana-yı şevket zâhir ol şeh-beyt-i müfredden

Vücûda gelmemiştir öşr-i mi’şâr-ı fütühatı

Ki âcizdir kalem âsâr-ı âlişânını adden

Şeref-âbâd-ı bünyâd eyledikde izz ü devletle

Ona bir su bulundu kim nişandır ömr-i sermedden

Vezir-i â’zam İbrahim Paşa’ya edip fermân

Olunca yümnle me’mur o şâhenşâh-ı es’adden

Bu şehre bünyâd eyleyip cümle ahaliyi

Hayat-ı taze buldu re’fet-i hâkân-ı emcedden

Hemîşe dest-i cûdun maksem-i erzâk edip Mevlâ

Vücûd-ı kâmilin âsûde kılsın dîde-i bedden

Tamam oldukda atşân dedi târîhini Şâkir

Gel iç mâ-ı hayâtı çeşme-i Sultan Ahmed’den

Hicri 1141

Günümüz Türkçesi:

Sarayın padişahı mertebesindeki Gazi Sultan Ahmed

Ondan olan keramettir o kuvvetlendirilmiş hakandan

O tek Allah'ın gölgesi ki bir nefes bile Allah'tan vazgeçmez

Eğlenceyle çalışır, Muhammed'in hükümlerini yürütür

Nurlu vücudu ki mutluluğun güneşi onda doğar

Heybetli anlamı görünür o yalnız evin şahından

Oluşmamıştır fetihlerin yüzde biri

Ki acizdir kalem, yüksek şanlı eserlerini yazmaktan

Şerefabad'ı devletin kıymetinde inşa eyledik de

Ona bir su bulundu ki daimi ömürden bir işarettir

Veziriazam İbrahim Paşa'ya ferman edip

Uğurla görevli olunca o en mutlu şahların şahından

Bu şehri inşa edip bütün halkı

Taze hayat buldu büyük hakanın merhametinden

Daima cömertliğin elini rızık çeşmesi edip Mevla

Olgun varlığını rahat kılsın kötü gözlerden

Susayanlara tarihini tamamlattı Şakir

Gel iç hayat suyunu Sultan Ahmed Çeşmesi'nden

Miladi 1728

• Mihrimah Sultan Camii yönündeki kitabe, Nedim tarafından 9 beyit olarak yazılmıştır. Kitabe aşağıda yazmaktadır:

Osmanlıca:

Semiyy-i fahr-i mevcûdât Sultan Ahmed-i Gâzi

Şeh-i sâhib-meâsir zıll-i pâk-i Hazret-i Vehhâb

Emin-i Yesrib u Batha muîn-i millet-i beyzâ

Ebâ an cedd şeh-i dâna hidivv-i tâhiru’l-en sâb

O hâkân-ı keremkârın bu arz-ı cennet-âsâda

Olub gufrân ille Ümm-i Safiyye haslet-i der-hâb

Onun rûh-i şerifin hayr ile yâd eylemek kasdın

Derûn-i pâkine ilhâm edince Hâlıku’l-esbâb

Vezir-i a’zam ve Damat İbrahim Paşa’nın

Gül-i kâmın hitâb-ı müstetâbıyle edib şâdâb

Şeref âbâd-ı bünyâd eyledikten sonra emriyle

Bu ayn-ı zemzemin çün kıldı icrâsın ona işrâb

Turâb-ı kabrine merhumenin ikrâm için yapdı

Reh-i Hak’da diyâr-ı Üsküdar’a çeşme-i pür-âb

O hâkân-ı cihânı dâima Hakk eyleyub te’yid

Ne kâre azm ederse hükm-i takdir etsin istisvâb

Bu mısrayla Nedimâ söyledi tarih-i itmamın

Bu şehri ma’ ile Sultan Ahmed eyledi sîr-âb

Hicri 1141

Günümüz Türkçesi:

Kainatın övüneniyle adaş Gazi Sultan Ahmed

Güzel eserleri yaptıran şah, mübarek Allah'ın gölgesi

Mekke ve Medine'nin emini, temiz milletin yardıımcısı

Babasından kuvvetli, alimlerin şahı, nesebi temiz vezir

Kerem sahibi o hakanın bu cennet gibi yerde

"Temizlerin Annesi"ne rahmet için, uykudaki huyuyla

Onun şerefli ruhunu hayır ile hatırlamaktır sebebi

Mübarek kalbine esinlenince Allah'ın sebepleri

Vezir-i Azam Damat İbrahim Paşa'nın

Gülün arzusunun güzel hitabıyla suya kandırıp (doydurup)

Şerefabad'ı inşa ettikten sonra emriyle

Bu zemzem çeşmesini o içsin diye inşa etti.

Toprak mezarına merhumenin ikramı için yapıldı

Allah'ın yolunda, Üsküdar diyarında pek sulu çeşme

O dünya hakanını daima Allah kuvvetlendirsin

Ne işe toplanırsa kader hükmünü doğru kılsın

Bu mısra ile Nedim tarihin tamamını söyledi

Bu şehri Sultan Ahmed bu şehri su ile suya doyurdu.

Hicri 1728

• Otobüs durakları yönündeki kitabe, Şair Rahmi tarafından 9 beyit olarak yazılmıştır. Kitabe aşağıda yazmaktadır:

Osmanlıca:

Âb-rû-yi saltanat Hân Ahmed-i Gâzi ki ânın

Dâima icrâ-yı şer-i Ahmedî’dir hem-demi

Mazhar-ı te’yid edip Hakk âna âsân eyledi

Gayre müşkilter olan her emr-i sa’b u muazzamı

Bu kerâmet kutb-ı âfâk olduğun isbât eder

Buldu İbrahim Paşa gibi sadr-ı efhamı

Rahatıyla kesb-i şevk u ihtiyât etmek için

İhtira’ etti şeref-âbâd-ı şâh-ı âlemi

Nâmın almış bir güherdir suyunu bulsun diye

Su yerine bezl ü îsâr etti bî-had dirhemi

Çeşme bünyâd etmeyi imâ ve işrâb eyleyip

Kıldı me’mur âsaf-ı derya-nevâl ekremi

Öyle dil-cû çeşme-sâr-ı bî-bedel yapdırdı ki

Oldu her bir lülesi âb-ı hayâtın maksemi

Sa’yini hüsn-i kabûl eyleyip Mevlâ karîn

Hıfz ede dâim hatalardan o şâh-ı efhamı

Şâkirâ! Rahmi içip âbın dedi târihini

Hükm-i Sultan Ahmed icrâ etti el-Hakk zemzemi

Hicri 1141

Günümüz Türkçesi:

Saltanatın yüzü suyu Gazi Ahmed Han ki onun

Daima işi canciğer arkadaşı Ahmed'in (Muhammed) vaazını yürütmektir

Allah kuvvetlilikle şereflendirip ona kolay eyledi

Çok zor yapılan işaret edilen bütün muhteşem emirleri

Bu keramet ufukların kutbu olduğunu kanıtlar

Buldu İbrahim Paşa gibi pek büyük veziri

Rahatıyla şevkle çalışmak ve tedbirlenmek için

İcat etti dünyanın şahının sonsuz şerefini

Bir cevherdir suyunu bulsun diye namını almış

Su için bol bol verip ikram etti hadsiz dirhemi

Çeşme inşa etmeyi yapmaya çalışıp ve içirip

Büyük denizlerin kısmeti, vezir kıldı

Öyle gönül cezbeden, bedelsiz bir çeşme yaptırdı ki

Her musluğu hayat suyunun çeşmesi oldu

Çalışmasını güzellikle kabul edip işini Mevla

Daima hatalardan korusun o büyük şahı

Şükürler olsun! Rahmi suyu içip dedi tarihini

Sultan Ahmed'in hükmü akıttı Allah'ın zemzemini

Miladi 1728

Dış bağlantılar

• OpenStreetMap'te III. Ahmed Çeşmesi (Üsküdar) ile ilgili coğrafi veriler
• III. Ahmet Çeşmesi-ibb.gov.tr
• III. Ahmed Meydan Çeşmesi-dunyabulteni.net 20 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.