II. Nasr
| II. Nasr | |
|---|---|
| Sâmânî emiri | |
 II. Nasr'ın sikkesi, Nişapur'da basılmıştır, 933/4. | |
| Hüküm süresi | 23 Ocak 914 – 6 Nisan 943 |
| Önce gelen | Ahmed bin İsmail |
| Sonra gelen | I. Nuh |
| Doğum | 906 Buhara |
| Ölüm | 6 Nisan 943 (38 yaşında) |
| Çocuk(lar)ı | I. Nuh |
| Babası | Ahmed bin İsmail |
| Dini | İsmaili Şii |
Nasr bin Ahmed veya II. Nasr (Farsça: نصر دوم), "Şanslı" lakaplı,[1] 914'ten 943'e kadar Samaniler hanedanının başı olarak Mâverâünnehir ve Horasan'ın emiridir. Saltanatı, Sâmânîler hanedanının talihinin zirve noktası olmuştur. Ahmed bin İsmail'in oğludur.
Hayatı
[değiştir | kaynağı değiştir]
İktidara gelme ve isyanların bastırılması
[değiştir | kaynağı değiştir]Nasr, Ahmed bin İsmail'in (h. 907-914), 23 Ocak 914 gecesi, sarayında Arapça konuşan memurları kayırdığı için kendi muhafızları tarafından suikasta uğramıştır.[2] Böylece Nasr sekiz yaşında emir olmuştur. Genç olması nedeniyle vezir Ebu Abdullah el-Ceyhânî naipliği üstlenmiştir.[2]
Devlet içinde hemen bir dizi isyan patlak vermiştir, bunların en ciddisi büyük amcası İshak bin Ahmed'in Semerkant'ta önderlik ettiği isyandır.[2][1] İsyana İshak'ın oğulları da katılmış; oğullarından Ebu Salih Mansur, Nişabur ve Horasan'daki diğer bazı şehirlerin kontrolünü ele geçirmiştir. Sonunda İshak yenilmiş ve general Hamuya bin Ali'ye teslim olmuş, Ebu Salih Mansur ise Nişabur'da ölmüştür.[1][3]
Mansur'un yerine isyancı bir general olan Hüseyin bin Ali el-Mervazi geçmiştir. General Ahmed bin Sehl, el-Mervezi'ye karşı gönderilmiş ve 918 yılında onu yakalamayı başarmış, ancak kendisi de isyan etmiştir. İbn Sahl'in de Hamuya ibn Ali tarafından yenilmesi ancak 919'un sonlarına doğru gerçekleşmiştir.[4] İbn Sehl savaş sırasında esir alınarak Buhara'da hapsedilmiş ve 920 yılındaki ölümüne kadar orada kalmıştır. İshak bin Ahmed'in oğlu İlyas'ın 922'de Fergana'da gerçekleştirdiği kısa bir ayaklanmanın dışında, Sâmânîler bundan sonra on yıllık bir barış dönemi yaşamışlardır.[4]
Nasr'ın tahta çıkması Sâmânîler Devleti'nin çevresine istikrarsızlık getirmiştir. Abbâsîler Sistan'ı son kez geri almayı başarırken, Rey ve Taberistan ise Zeydi Ali'lerden Hasan el-Utruş tarafından alınmıştır. Eyaletleri geri alamamalarına rağmen Sâmânîler çok sayıda yerel Deylemli ve Gilanlı önderi görevlendirdiler ve buralardaki iktidar mücadelelerinde aktif rol aldılar. 921'de Deylemi generali Lili ibn el-Nu'man komutasındaki Zeydiler Horasan'ı işgal etmiş, ancak Simcûrî generali Simcûr ed-Devâtî tarafından mağlup edilmiştir.
Orta saltanat
[değiştir | kaynağı değiştir]922 yılında Ebu Abdullah el-Ceyhani, Nasr tarafından başbakanlıktan uzaklaştırılmıştır; bunun şüpheli Şii inançlarından dolayı olup olmadığı bilinmemektedir.[5] Yerine, selefinin politikalarını büyük ölçüde sürdüren Ebu'l-Fadl el-Bel'ami getirilmiştir. 928'de, artık Sâmânîler'e hizmet eden bir Deylamlı askeri lider olan Asfar ibn Şiruya, Taberistan ve Rey'i fethetmiştir.[6][7] Bir yıl sonra Nasr, komutanı Muhammed bin İlyas'ı öfkelendirerek hapse attırmıştır. Ancak kısa bir süre sonra el-Bel'ami'nin desteğini alarak serbest bırakılmış ve Gürgan'a sefere gönderilmiştir.
930 yılında Nasr'ın kardeşleri arasında bir isyan çıkmıştır. İçlerinden Yahya'yı emir ilan etmişlerdir. El-Belami, kardeşleri birbirine düşürerek isyanı bastırmayı başarmıştır. Bir diğer Deylamlı askeri lider Makan bin Kaki, bu fırsatı değerlendirerek Samanoğulları'ndan Taberistan ve Gürgan'ı ve hatta Batı Horasan'daki Nişabur'u da ele geçirmiştir. Ancak bir yıl sonra Sâmânîler'in oluşturduğu tehdit nedeniyle bu bölgeleri terk etmek zorunda kalmıştır.[6][8] Makan daha sonra Taberistan'a döndü ve burada bölgeyi fethetmeyi başaran Ziyârî hükümdarı Merdâvîc tarafından mağlup edilmiştir.[6][9] Daha sonra Horasan'a sığınmış ve Nasr tarafından Kirman valisi olarak atanmıştır.
933 yılında Nasr'ın seferberlik tehdidi, bölgede hakim güç haline gelen Merdevî'yi Gürgan'ı teslim etmeye ve Rey'i elinde bulundurması karşılığında Nasr'a haraç ödemeye yöneltmiştir. Bir yıl sonra Nasr, Makan'ı, Samanoğulları'na karşı isyan eden Muhammed bin İlyas'ın üzerine göndermiştir. Muhammed, Abbasi generali Yakut'un desteğini almaya çalışmış ancak başaramamış, Makan tarafından maslup edilip kaçmak zorunda kalmıştır. Merdâvîc 935 yılında Türk köleleri tarafından öldürülmüş[6] ve yerine kardeşi Vuşmgîr geçmiştir.
Merdeviç'in kendi Türk köleleri tarafından öldürüldüğünü duyan Makan, derhal Kirman'ı terk ederek Nasr'dan Gürgan valiliğine atanmasını sağlamış ve Sâmânîler'in desteğiyle Taberistan'ı geri almaya çalışmıştır. Vuşmgîr saldırıyı püskürtmeyi ve hatta Gürgan'ı fethetmeyi başarmış, ancak Büveyhîlerin batı kanadındaki baskısı onu bir anlaşmaya varmaya, Sâmânî hakimiyetini tanımaya ve Gürgan'ı Makan'a bırakmaya zorlamıştır.[10][11] O noktadan itibaren Sâmânî orduları, Orta İran'da yükselen Büveyhilerden Ziyarileri korumakla yoğun bir şekilde meşgul olmuşlardır. 938 yılında Ebu Abdullah Ceyhani'nin oğullarından Ebu Ali Ceyhani başbakanlığa atanmış ve 941 yılına kadar bu görevi sürdürmüştür.
Aynı dönemde Makan ile Vuşmgir arasındaki ilişkiler, Sâmânîler'den bağımsızlıklarını ilan edecek kadar iyileşmiştir. Sonuç olarak, 939'da Nasr, Ebu 'Ali Çağani komutasında bir Sâmânî ordusu göndererek Gürgan'da Makan'a saldırmıştır. Başkentinin yedi ay süren kuşatmasının ardından Makan, Ray'e kaçmak zorunda kalmıştır. Sâmânî ordusu onu takip etmiş ve 25 Aralık 940'ta Rey yakınlarındaki İskhabad'da yapılan muharebede Sâmânî kuvvetleri galip gelmiştir. Makan'ın kendisi bir okla öldürülmüş ve ardından galipler tarafından başı kesilmiş ve başı Buhara'daki Nasr'a gönderilmiştir.[11][12]
İsmaililiğe geçiş ve ölüm
[değiştir | kaynağı değiştir]930'larda, Sâmânî sarayı, Muhammed bin Ahmed el-Nesefi önderliğindeki İsmaili Şii misyoner ağının ısrarlı dönüşüm çabalarının hedefi haline gelmiştir.[13][14] Bu olaylar daha sonraki dönemde muhalif Sünni kaynaklar tarafından da anlatılmaktadır. Geleneksel anlatımlar İbnü'n-Nedîm'in Kitāb al-Fihrist ve Nizâmülmülk'ün Siyâsetnâme'sine dayanmaktadır, ancak el-Tha'alibi'nin hazırladığı 1990'da yayınlanan prensler için ayna olan Ādāb al-mulūk da çok önemli bilgiler içermektedir.[15][16] Bu üç kaynak sıklıkla birbiriyle çelimekte ve onları uzlaştırmak zordur.[17]
y. 937/8 olarak İsmaililer, Nizâmülmülk'e göre Nasr'ın yakın arkadaşı Ebu Bekir el-Nakhşabi, özel sekreteri Ebu Eş'ath, ordu müfettişi Ebu Mansur el-Şağani, kahya Aytaş, Ilaq valisi Hasan Malik ve baş mahkeme kâhyası (wakīl khāșș) Ali Zarrad dahil olmak üzere birkaç üst düzey Sâmânî yetkilisini[14] kendi dinine çekmeyi başardılar.[13][18] İsmaili misyonerler, onların desteğiyle Nasr'ın kendisini ve veziri Ebu Ali Muhammed el-Ceyhani'yi de değiştirdiler.[14] El-Sa'alabi'nin anlatımına göre Nasr hasta idi ve yaklaşan ölümünden korkuyordu ve bu nedenle İsmaili öğretilerine açıktı.[19] Bu, Sâmânî sarayında İsmaililerin egemen olduğu bir dönemin başlangıcı oldu ve bu dönemde misyonerleri açıkça vaaz veriyordu.[14] İsmaili katiplerinden Ebu't-Tayyib el-Mus'abi'nin 941/42'de el-Ceyhani'nin yerine vezir olduğu bile anlaşılmaktadır. Görev süresi görünüşe göre kısaydı ancak birkaç ay sürmüştir, ancak halefinin de bir İsmaili olması muhtemeldir.[20]
Bu gelişmeler Sünni çevrelerde, özellikle de Samanoğulları'nın Türk askerleri arasında tepkiye yol açmıştır. Nizamülmülk'ün anlattığı hikâyeye göre, darbe yapmak için komplo kurmaya başladılar, hatta tahtı kendi komutanlarından birine teklif etmeye kadar vardılar. Nizamülmülk'e göre Emir'in oğlu I. Nuh (h. 943-954), komplonun haberini aldı ve babasını kendi lehine tahttan çekilmeye ikna etmiştir.[21][22] 20. yüzyıl tarihçisi Samuel Miklos Stern'in belirttiği gibi, Nizâmülmülk'ün anlatımındaki "efsanevi unsurları gerçek olgulardan ayırmak zordur",[23] özellikle de Fihrist askeri bir komplodan bahsetmemesi, fakat Nasr'ın dönüşümünden 'tövbe ettiğini' söylemesi[24][25] ve el-Tha'alibi'nin anlatımında Nasr'ın oğlu lehine tahttan çekildiğinden hiç bahsedilmemesidir.[26] Modern bilginler Nasr'ın muhtemelen 6 Nisan 943'teki ölümüne kadar tahtında kaldığını ve bir İsmaili olarak ölmüş olmasının çok muhtemel olduğunu, ancak uzun bir hastalığın onu muhtemelen bundan daha erken bir zamanda kamu işlerinden çekilmeye zorladığını düşünmektedirler.[26]
El-Sa'alibi, Nasr'ın ölümünden ve Nuh'un tahta çıkmasından sonra İsmaililerin yeni emiri de din değiştirmeye çalıştıklarını ancak başarısız olduklarını bildirmektedir.[27] İbnü'n-Nedîm'e göre Nuh, İsmailîlerin yenildiği bir teolojik tartışma düzenlemiştir. Öte yandan El-Tâlibî, bunun özel bir oturumda gerçekleştiğini ve El-Nesefi'nin daha sonra kamuoyunda tartışma talebinin reddedildiğini ileri sürmektedir.[28] Kısa bir süre sonra Nuh, İsmaililere karşı bir pogrom başlattı - Nizamülmülk'e göre, birlikler yedi gün boyunca Buhara ve çevresinde İsmaili takipçilerini öldürdüler - bu katliamda el-Nesefi ve takipçilerinin çoğu yok oldu. [14][29] Ortaçağ kaynaklarının sistematik bir İsmaili karşıtı tasfiyeye dair imalarına rağmen, Ali Zarrad ve Ebu Mansur el-Şaghani de dahil olmak üzere birçok İsmaili yetkilinin Nuh'un saltanatı sırasında görev yaptığı kanıtlandığı için durumun böyle olmadığı anlaşılmaktadır.[30]
Kültürel işler
[değiştir | kaynağı değiştir]Nasr'ın bakanları, Sâmânî sarayının bir kültür merkezi haline gelmesine yardımcı olmuşlardır. Jayhani bir yazar olarak tanınıyordu ve coğrafya üzerine bir eser yazmıştı.[31] Konuya olan ilgisi onu birçok yerden coğrafyacıyı Buhara'ya davet etmeye yöneltmiştir. Bilim insanları, astronomlar ve daha birçok kişi de şehre akın etmiştir. Bal'ami de sanata meraklıydı ve aydınları ve yazarları destekliyordu.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Özel
- ^ a b c Frye 1975, s. 141.
- ^ a b c Barthold 1968, s. 240.
- ^ Barthold 1968, ss. 240–241.
- ^ a b Barthold 1968, s. 241.
- ^ Richard N. Frye, Bukhara, the Medieval Achievement, (University of Oklahoma Press, 1965), 57.
- ^ a b c d Nazim (1987), p. 164
- ^ Madelung 1975, s. 211.
- ^ Madelung 1975, ss. 211–212.
- ^ Madelung 1975, s. 212.
- ^ Nazim (1987), pp. 164–165
- ^ a b Madelung 1975, s. 213.
- ^ Nazim (1987), p. 165
- ^ a b Stern 1960, s. 79.
- ^ a b c d e Daftary 2007, s. 113.
- ^ Stern 1960, ss. 56, 79–80.
- ^ Crone & Treadwell 2003, ss. 37, 41–42.
- ^ Crone & Treadwell 2003, ss. 41–43.
- ^ Crone & Treadwell 2003, ss. 52–53.
- ^ Crone & Treadwell 2003, s. 43.
- ^ Crone & Treadwell 2003, ss. 38, 43–45, 47.
- ^ Barthold 1968, ss. 243–244.
- ^ Crone & Treadwell 2003, ss. 45–46.
- ^ Stern 1960, s. 80.
- ^ Barthold 1968, s. 244.
- ^ Crone & Treadwell 2003, ss. 42–43.
- ^ a b Crone & Treadwell 2003, ss. 43–47.
- ^ Crone & Treadwell 2003, s. 47.
- ^ Crone & Treadwell 2003, ss. 42, 48.
- ^ Crone & Treadwell 2003, ss. 42, 47.
- ^ Crone & Treadwell 2003, ss. 48, 53.
- ^ Richard N. Frye, Bukhara, the Medieval Achievement, 57.
- Genel
- Barthold, W. (1968). Turkestan Down to the Mongol Invasion. Third. Londra: Luzac & Co. OCLC 317105274.
- Bosworth, C. E. (1984). "AḤMAD B. SAHL B. HĀŠEM". Yarshater, Ehsan (Ed.). Encyclopædia Iranica, Volume I/6: Afghanistan–Ahriman (İngilizce). Londra ve New York: Routledge & Kegan Paul. ss. 643-644. ISBN 978-0-71009-095-9.
- Bosworth, C. Edmund (2011). The Ornament of Histories: A History of the Eastern Islamic Lands AD 650–1041: The Persian Text of Abu Sa'id 'Abd Al-Hayy Gardizi. I.B.Tauris. ss. 1-169. ISBN 9781848853539.
- Crone, Patricia; Treadwell, Luke (2003). "A new text on Ismailism at the Samanid court"
. Texts, documents, and artefacts: Islamic studies in honour of D.S. Richards. Leiden: Brill. ss. 37-67. ISBN 978-9-00412864-4. - Daftary, Farhad (2007). The Ismāʿı̄lı̄s: Their History and Doctrines (İngilizce) (Second bas.). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-61636-2.
- Frye, R. N. (1975). "The Sāmānids". Frye, Richard N. (Ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs (İngilizce). Cambridge: Cambridge University Press. ss. 136-161. ISBN 0-521-20093-8.
- Madelung, W. (1975). "The Minor Dynasties of Northern Iran". Frye, Richard N. (Ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs (İngilizce). Cambridge: Cambridge University Press. ss. 198-249. ISBN 0-521-20093-8.
- Stern, S. M. (1960). "The Early Ismā'Īlī Missionaries in North-West Persia and in Khurāsān and Transoxania". Bulletin of the School of Oriental and African Studies. 23 (1). ss. 56-90. doi:10.1017/s0041977x00148992.
- Treadwell, W. L. (1991). The Political History of the Sāmānid State (PhD thesis). University of Oxford.
