Huş kabuğu
Huş kabuğu, huş (Betula) ağacının bir bıçak yardımıyla floeme bağlı iç kabuğundan kolayca tabaka olarak soyulabilen ve araç gereç yapımında kullanılan dış kabuğu. Güçlü ve suya dayanıklı karton gibi kolayca kesilip bükülen huş kabuğu, tarihöncesi çağlardan beri değerli yapı, kaplama ve yazı malzemesi olarak iş görür ve bugün bile güncelliğini yitirmeden ondan sanat ürünleri oluşturulabilir. Kabukta tıbbi ve kimyasal maddeler bulunur ve betulin gibi bazıları aynı zamanda fungusit (mantar öldürücü) olduklarından saklama kaplarında yiyeceğin korunmasına yardımcı olur.
Huş türleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Farklı yörelerde farklı huş türleri kullanılır:
- Kâğıt huşu (Betula papyrifera): Kuzey Amerika'da
- Himalaya huşu (Betula utulis): Hindistan ve Nepal'de
Hasat
[değiştir | kaynağı değiştir]En uygun hasat mevsimi suyun yürümeye başladığı ilkbahar ile yaz başıdır. Ağacın floeme dahil olan iç kabuğu değil onun üzerinde yer alan ve genelde 25 inç kalınlığında olan dış kabuğu soyularak hasat edilir. Malzemenin büyüklüğüne bağlı olarak yerden yüksekçe huş gövdesinde alttan ve üstten daire biçiminde kesildikten sonra iki daire arası yandan kesilerek kabuk tek parça olarak soyulur. Kabuk ağaç kesildikten sonra soyulabildiği gibi, ağacı kesmeden de kabuk zararsız biçimde soyulabilir. Dış kabuk uygun biçimde soyulursa huş ağacının iç kabuğu kendini yenileyip tekrar dış kabukla örtülüyor. İlk hasattan 10-20 yıl sonra aynı ağacın kabuğu aynı yerden ikinci kez hasat edildiği kayıtlara geçmiştir.[1] Soyulan kabuk rulo hâlinde bırakılmayıp düzleştirilir. Taze soyulmuş kabukla çalışma yapılabildiği gibi, daha sonra kullanmak üzere kurutulan kabuklar ılık suda ıslatılarak ya da buhara veya ateşe tutulup yumuşatıldıktan sonra da kullanılabilir.
Kullanımı
[değiştir | kaynağı değiştir]- Saklama kabı malzemesi: Hemen hemen bütün bölgelerde kap kacak gibi mutfak malzemesi ya da değişik amaçlarla kullanılan, sepet, kutu ve kutucuk yapımından kullanılır. İskandinavya ve Finlandiya'da fıçı ve kova yapımında kullanılır. Plastik yiyecek kaplarına göre oldukça doğal ve zararsız olan huş kabuğundan yapılma saklama kapları, kabuğun içeriğindeki triterpenlerden betulin adlı terpen bileşiğinden dolayı uzun süre bozulmadan saklama özelliğine sahip olduğu düşünülüyor.[1]
- Barınak malzemesi: Kuzey Amerika'da Atabaskların tipi denilen konik yüksek çadırları ile Algonkinlerin vigvam denilen kubbeli alçak çadırları, Sibirya'daki yerli halkların çum denilen konik çadırları huş kabuğuyla kaplanır. Finlandiya'da çatı (huş kabuklu çatı) kaplamsı olarak kullanılır.
- Taşıt malzemesi: Atabasklar ve Algonkinler kano, kızak, tobagan yaparlar.
- Beşik malzemesi: Alaska Atabaskları beşik yaparlar.
- Silah malzemesi: Kuzey Asya'da Moğollar, Türkler, Koreliler ve Çinliler yay ve sadak (ok kabı) yapımında kullanır.
- Yakıt malzemesi: Kuzey Amerika'da meşale olarak kullanılır.
- Müzik malzemesi: Kuzey Amerika'da çalgı yapımında kullanılır. Finlandiya'da çobanlar korno (huş kabuğu kornosu tuohitorvi) yaparlar.[2][3]
- Giysi malzemesi: Kuzey Amerika'da kar ayakkabısı başta olmak üzere giyim kuşam yapımında kullanılır. İskandinavya ve Finlandiya'da ayakkabı yapılır. Arktika yerli halklarınca kar gözlüğü yapılır.
- Balıkçılık malzemesi: Finlandiya'da kıvrıştırılarak ağ mantarı olarak kullanılır.
- Kuzey Amerika'da Ojibvalar, Odavalar, Kriler ve diğer Algonkin halkları saydam kabuklardan halk sanatı olarak huş kabuğu ısırığı (Mazinibaganjigan) adı verilen desenler oluşturur.
- Yazı malzemesi: Rusya'da (Novgorod) ve Hindistan ile Nepal'de kâğıt olarak kullanılmış (huş kabuğu elyazmaları).
- Resim malzemesi: Rusya'da modern resim sanatında kullanılır[4]
Etnografya
[değiştir | kaynağı değiştir]Etnografik olarak huş kabuğunu en yoğun biçimde kullanan yerli halklar, Avrasya ve Kuzey Amerika'nın kuzey bölgelerinde yaşayan halklardır.
Kuzey Amerika'da Amerika Birleşik Devletleri ile Kanada'da yaşayan Alaska Atabaskları, Atabask halkları, Algonkin halkları gibi Kızılderililer ve Kanada Kızılderilileridir.
Kuzey Amerika'da daha çok kâğıt huşu (Betula papyrifera) türü kullanılır. Kâğıt huşunun (Ahtnaca k’ey, Denağinaca q'eytsay, Değinakça q'eyh, Holikaçukça q'iyh, q'eyh, Tanakrosça k'įį, Yukarı Tananaca k'įį, Guçince kʼìi) daha çok kabuğu kullanılır ve bu kabukla kar ayakkabısı, kano, kızak, beşik, konut kaplaması, sepet[5] ve mutfak gereçleri yaparlar.[6] Kanada'daki Kanada Atabasklarından olan Sarıbıçaklar için geçmişte Huş kabuğu Kızılderilileri (< İngilizce Birch-rind Indians, Birch-Rindmen[7]) adı da kullanılmıştır.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b John Zasada, Birch and Birch Bark 5 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Raymond Parks (1995), The Tuohitorvi: Cornett Survival or Re-creation?, The Galpin Society Journal, No. XLVIII, March, 1995, pp. 188-93 (İngilizce)
- ^ Paimen 4 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Fince)
- ^ Выставка картин Евгения Ушакова «Березовая Русь» открылась в Иркутске 5 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rusça)
- ^ Susan W. Fair (2006), Alaska Native Art: Tradition, Innovation, Continuity 19 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., University of Alaska Press
- ^ "Uses Of Birch Bark". 5 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2012.
- ^ Weledeh Yellowknives Dene (1997), Weledeh Yellowknives Dene, a history 3 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Dettah: Yellowknives Dene First Nation Council
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Плетение из бересты: Основные сведения — Заготовка и хранение — Рабочее место, инструменты — Обработка бересты4 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rusça)
- Информационный проект «Северная береста. Традиционная обработка бересты. История берестяных ремёсел»10 Eylül 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rusça)
- Путешествие на берестяной лодке 5 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rusça)
- Gathering Summary, May 26, 2010: Using Birch Bark and Other Native Materials, A Presentation by Steve Wingard, Summary by Catherine Haug (İngilizce)
- Traditional Birchbark Canoes by Henri Vaillancourt 15 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)