Feth Ali Şah
 | Bu madde, Vikipedi biçem el kitabına uygun değildir. (Şubat 2019) |
| Feth Ali Şah فتح على شاه | |
|---|---|
 | |
| Kaçar Şahı | |
| Hüküm süresi | 17 Haziran 1797 - 23 Ekim 1834 |
| Önce gelen | Ağa Muhammed Şah |
| Sonra gelen | Muhammed Şah |
| Doğum | 25 Eylül 1772 Damgan, İran |
| Ölüm | 23 Ekim 1834 (62 yaşında) İsfahan, İran |
| Hanedan | Kaçar Hanedanı |
| Babası | Hüseyin Kulu Han Kaçar |
| Dini | Şia İslam |
| İmza |  |
Feth Ali Şah (Farsça: فتحعلى شاه قاجار; d. 25 Eylül 1772 - ö. 23 Ekim 1834), 1797-1834 yılları arasında İran'da hüküm süren Kaçar Hanedanlığı’nın ikinci şahıdır. Yönetimi sırasında Kuzey Kafkasya'yı Gülistan ve Türkmençay Antlaşmaları ile geri alınamayacak şekilde Rusya'ya bırakmıştır. Feth Ali Şah Tarihçi Joseph M. Upton'a göre, "uzun sakalıyla, ince beliyle, evlatlarıyla İranlılar arasında meşhurdur." Feth Ali Şah'ın saltanatının sonlarında, ekonomik sıkıntılar, askeri ve teknolojik yükümlülük İran'ı parçalanmanın eşiğine getirmiştir. Ölümünden sonra da yaşanan taht mücadeleleri sonucunda çözülme hızlanmıştır.
İlk yılları
[değiştir | kaynağı değiştir]Ağa Muhammed Han'ın kardeşi Hüseyin Kuli Han'ın oğlu olarak 25 Eylül 1772'de Damgan'da doğdu, tanınmış bir kişi olan büyük dedesi Feth Ali'nin İsmi verildi. Ayrıca, 1797'de taç giyme merasimine kadar kullanacağı ikinci isim olan Baba Han adını da aldı. Fars'ta valilik yaptığı sırada amcasının 1797 yılında ölüm haberini alması üzerine Tahran'da Feth Ali Şah unvanıyla tahta çıktı. Tahta çıkışıyla birlikte 15 yıl Zend ve Kaçar Hanedanına hizmet eden başbakanı Hacı İbrahim Karantar'dan şüphelenerek idam ettirdi. 1803'te Feth Ali Şah, kuzeni İbrahim Han'ı harap olmuş Kirman Eyaleti’nin valisi olarak atadı[1].
Saltanatı zamanında saray, sanat alanında en parlak devrini yaşamıştır[2]. Hükümdarlığı sırasında, kişisel himayesine bağlı olarak yağlı boya kullanılarak büyük ölçekli portreler yapılmıştır. Bu portreler sayesinde Şah ülkesin daha önceki İslam devletlerinin resim alanında yakalayamadığı başarıya ulaştırmıştır. Feth Ali, taç giyme merasiminde "Takht-e Khurdīd" ile "Takht-e Nâderi" yaptırdı. Buna ek olarak "Tāj-e Kiyāni" ya da amcası Ağa Muhammed Han'ın kullandığı aynı isme sahip olan tacının farklı bir versiyonu olan Kiani Tacını yaptırdı. Bu taç, kendisinden sonraki şahlar tarafından da kullanılmıştır. Kıyafetlerinin çoğunu, çok sayıda inci ve taşlarla bezendirdi.
Rus-İran savaşları
[değiştir | kaynağı değiştir]I. Süleyman ve I. Tahmasb arasında 1555 yılında imzalanan Amasya Antlaşması'yla İran'a bırakılan Gürcistan, daha sonra II. Erekli liderliğinde Rusya ile Georgievsk Antlaşması'nı imzalayarak bu devletin himayesine girdi. Bunun üzerine Ağa Muhammed Şah, Gürcistan'ı yeniden İran hâkimiyetine katmak amacıyla 1795 yılında Tiflis Seferi'ni düzenledi ve bu sefer başarıyla sonuçlandı. Ancak Ağa Muhammed Şahın Şuşa'da suikaste uğramasıyla birlikte rus ordusu Gürcistan'dan ayrılmadı ve Gürcistan topraklarını 1801'de fiilen, daha sonra gürcü elçilerle yapılan anlaşmayla resmen ilhak etti. Ayrıca Gürcistanı ilhak etmeyle yetinmeyen Rusya, Safevi döneminden bu yana İran'ın kontrolünde olan Dağıstan'ı da ilhak etti. İran ise kendi topraklarına doğrudan saldırı olarak gördü, Kafkaslarda tam hakimiyet kurmak isteyen Feth Ali Şah, Rusya'ya Savaş ilan etti. Daha sonra, Rus General Pavel Tsitsianov, Gence’yi alarak birçok yerli halkı katletti ve iran içlerine doğru ilerlemeye başladı. Şii din adamlarının baskısıyla, 1804 yılında, Feth Ali Şah, Gürcistan'ı yeniden ele geçirme emrini verdi. Savaş, İran'ın lehine başlasa da, ilerleyen safhalarda Rusya'nın modern silahları, teknolojik anlamda ağır silahlardan yoksun Kaçar kuvvetlerini dezavantajlı duruma düşürdü[3].
Rusya'nın İran'a karşı seferberlik ilan etmesinin ardından, İran, Fransa’da Napolyon’un güç kazanmasıyla birlikte Britanya ile yakınlaştı. Bu durumun sonucunda iki ülke arasında askeri ve ticari bir antlaşma imzalandı. Fakat Britanya'nın Fransa'ya karşı Rusya ile ittifak kurması, bu antlaşmanın geçersiz kılınmasına sebep oldu[3].
Bu gelişmenin ardından Fransa, İran'a bir elçi göndererek 1807 yılında Finkenstein Antlaşması'nı imzaladı ve böylece iki ülke arasında bir Fransız-İran ittifakı kuruldu. Fakat kısa bir süre sonra Napolyon, Tilsit Antlaşması (1807) ile Rusya ile barış yaptı; bu durum Fransa'nın İran'a vereceği desteği fiilen sona erdirdi[3].
Aynı dönemde, İngiliz elçisi John Malcolm, İran'a gelerek askeri ve diplomatik destek sözü verdi. Ancak İngiltere, kısa sürede politikasını değiştirerek İran'dan tüm Fransız uyrukluların sınır dışı edilmesini talep etti.
Uzun yıllar süren Rus-İran Savaşı boyunca çatışmalar Transkafkasya'nın çeşitli bölgelerinde yoğunlaştı. Napolyon'la barış yapan Rusya, Kafkasya'ya güçlü bir ordu sevk etti. 1813 yılı başlarında, General Pyotr Kotlyarevsky komutasındaki Rus kuvvetleri Lenkeran’ı ele geçirdi ve ardından Tebriz’i işgal etti. Bu gelişmeler sonucunda, Feth Ali Şah, İran'ı zor durumda bırakan savaşın sonunu getiren Gülistan Antlaşması'nı (1813) imzalamak zorunda kaldı[4].
Gülistan Antlaşması
[değiştir | kaynağı değiştir]
İran ordusunun art arda yenilgiye uğraması ve 1 Ocak 1813'te Lenkeran’ın düşmesinin ardından, Feth Ali Şah, ağır şartlar içeren Gülistan Antlaşması’nı imzalamak zorunda kaldı. Antlaşma metni, İngiliz diplomat Sir Gore Ouseley tarafından hazırlanmıştı.
Antlaşma, Rusya adına General Nikolai Fyodorovich Rtischev, İran adına ise Hac Mirza Abul Hasan Han tarafından 24 Ekim 1813 tarihinde Gülistan’da imzalandı.
Bu antlaşma sonucunda, Gürcistan'ın tüm şehir, kasaba ve köyleri, Karadeniz kıyısındaki yerleşimler, ayrıca Güney ve Kuzey Kafkasya'daki birçok hanlık Rusya'ya bırakıldı. Rusya'ya geçen topraklar arasında Megrelya, Abhazya, İmeretya, Guria, Bakü Hanlığı, Şirvan Hanlığı, Derbent, Karabağ Hanlığı, Gence Hanlığı, Şeki Hanlığı ve Kuba Hanlığı bulunmaktaydı[4][5]. Bu bölgeler günümüzdeki Gürcistan, güney Dağıstan ve Azerbaycan Cumhuriyeti topraklarının büyük bir kısmına karşılık gelmektedir.
Antlaşma kapsamında ayrıca Rusya, Feth Ali Şah'ın ölümünden sonra İran tahtına Abbas Mirza’nın vekaleten geçmesini destekleyeceğini taahhüt etti.
Birçok Cephede Savaş
[değiştir | kaynağı değiştir]1805-1816 yılları arasında Kaçar hükümdarı, Herat'ı küçük müfrezelerle işgal etmeye başladı. Feth Ali Şah, Afgan ayaklanmaları sebebiyle terk etmek zorunda kaldığı şehri geri almak amacıyla 1818'de oğlu Muhammed Veli Mirza'yı şehri ele geçirmek için gönderdi; ancak Kafir Kala'da yenilerek Afganistan'ı terk etmek zorunda kaldı.
1826-1828 Rus - İran Savaşları
[değiştir | kaynağı değiştir]
1826 yılında, Gülistan Antlaşması’ndan 13 yıl sonra, Şah, İngiliz ajanlarının teşvikiyle ve önceki savaşın sonucundan duyduğu memnuniyetsizlik nedeniyle, kaybedilen toprakları yeniden ele geçirmeye karar verdi. Bu amaçla, veliaht Abbas Mirza komutasında 35.000 kişilik bir İran ordusu, 16 Temmuz 1826'da Talış Hanlığı ve Karabağ Hanlığı’na saldırdı.
Savaşın ilk yılı İran'ın lehine gelişti. İran ordusu, Lenkoran, Kuba ve Bakü başta olmak üzere 1804–1813 savaşında kaybedilen birçok bölgeyi geri almayı başardı.
Ancak kış mevsiminin ardından Mayıs 1827'de, Kafkasya Genel Valisi İvan Paskeviç, Rus kuvvetleriyle karşı taarruza geçti. Rus ordusu kısa sürede Eçmiyadzin, Nahçıvan ve Abbasabad’ı işgal etti; ardından 1 Ekim 1827'de Erivan'ı ele geçirdi.
Sadece 14 gün sonra, General Eristov komutasındaki birlikler Tebriz'e girdi. Ocak 1828'de Rus ordusu Urmiye Gölü kıyılarına ulaşınca, çaresiz kalan Abbas Mirza, 2 Şubat 1828'de Türkmençay Antlaşması’nı imzalamak zorunda kaldı[3][4][5][6].
Türkmençay Antlaşması
[değiştir | kaynağı değiştir]Türkmençay Antlaşması, 21 Şubat 1828'de Hacı Mirza Abol Hasan Khan ve General İvan Paskeviç tarafından imzalandı. Bu antlaşma ile Erivan hanlığı (bugünkü Ermenistan'ın ve Doğu Anadolu'nun küçük bir bölümü), Nahçıvan hanlığı (Günümüzde Azerbaycan'ın Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti'nin çoğu), Talış Hanlığı (Güneydoğu Azerbaycan) ve Ordubad ve Mugan ovası Rus İmparatorluğu’nun egemenliği altına girdi. Bu antlaşma ile İran, tüm Transkafkasya ve Dağıstan'ı kapsayan bölgeleri Rusya'ya kaybetti. İran ayrıca, Rusya'ya 10 Milyon Altın ödemeyi taahhüt etti ve bunun karşılığında Rusya, Feth Ali Şah'ın ölümünün ardından İran egemenliğine Abbas Mirza'yı mirasçı olarak kabul etti. Sözleşme, Ermenilerin İran'dan Kafkasya'ya yeniden yerleşmesini ve 1804'ten bu yana İran'dan getirilen ve yaşayan Ermeni esirlerin tamamen kurtulmasını da öngörüyordu.[4][6]
Sonraki Yaşamı
[değiştir | kaynağı değiştir]Feth Ali, Firdevsi'nin Şahname'sinden esinlenerek Rusya'yla olan savaşlarıyla ilgili yazarları ve ressamları bir kitap yapmak için kullandı. Birçoğu tarafından Kâçar döneminde yazılan en önemli Farsça kitap olarak düşünülen bu kitap, Şahenşahname olarak bilinir. 1829'da Tahran'daki Rusya elçisi olan Rus diplomat ve oyun yazarı Alexandr Griboyedov'un öldürülmesinin ardından Şah, prens Hüsrev Mirza'yı, Çar I. Nikolay'a elçi olarak Şah Elmasıyla göndererek özür beyanında bulundu. Sevdiği oğlu ve veliaht prens Abbas Mirza'nın 25 Ekim 1833'te ölmesiyle, Feth Ali, torunu Muhammed Mirza'yı veliaht prens olarak seçti. Feth Ali bir yıl sonra, 23 Ekim 1834'te öldü.
Çocukları
[değiştir | kaynağı değiştir]- Muhammed Ali Mirza (1788-1821)
- Mohammad Qoli Mirza 'Molk Ara' (1788-1874)
- Mohammad Vali Mirza (1789-1869)
- Abbas Mirza 'Nayeb os-Saltaneh' (1789-1833)
- Hüseyin Ali Mirza 'Farman Farma' (1789-1835)
- 1789-1854 Hassan Ali Mirza 'İtimat os-Saltaneh' Shoja os-Saltaneh' ()
- Muhammed Taki Mirza 'Hessam os-Saltaneh' (1791-1853)
- 1793 Ali Naqi Mirza 'Rokn od-Doleh' ()
- 1796 Şeyh Ali Mirza 'Şeyh ol-Molouk ()
- Ali Şah Mirza
- Abdullah Mirza
- İmam Verdi Mirza 'Keshikchi Bashi' (1796-1869)
- Muhammed Rıza Mirza 'Afşar' (1797)
- Mahmud Mirza (1799-1835)
- Haydar Mirza Qoli (1799)
- 1857 (1801-1856/) Hümayun Mirza
- Allah Verdi Mirza 'Navab' (1801-1843)
- (1802-1853)Esma olacak Mirza
- Ahmed Ali Mirza (1804)
- Ali Rıza Mirza
- Keyghobad Mirza (1806)
- Haj Behram Mirza (1806)
- Shapour Mirza (1807)
- Malek İraj Mirza (1807)
- Manuşer Mirza 'Baha ol-Molk'
- Keykavous Mirza (1807)
- Malek Ghassem Mirza (1807-1859)
- Shah Qoli Mirza (1808)
- 1808 Muhammed Mehdi Mirza 'Zargam ol-Molk' ()
- Jahanshah Mirza (1809)
- Keykhosrow Mirza 'Sepahsalar' (1809)
- 1873 (1809-1872/) Kiomarth Mirza "Il-Khani"
- 1810 Soleiman Mirza 'Shoa od-Doleh' ()
- 1870 (1811-1869/) Fathollah Mirza 'Shoa os-Saltaneh'
- Malek Mansur Mirza (1811)
- Behmen Mirza 'Baha od-Doleh'
- Sultan İbrahim Mirza (1813)
- Sultan Mustafa Mirza (1813)
- Sultan Muhammed Mirza 'Seyf od-Doleh'
- 1814 (Jahanbani) () Seyfollah Mirza
- Yahya Mirza (1817)
- Muhammed Emin Mirza (1819-1886)
- Zakaria (1819) s Mirza.p.
- 1819 Farrokhseyr Mirza 'Nayer od-Doleh' ()
- Sultan Mirza Hamzeh (1819)
- Tahmoures (1820) s Mirza.p.
- Aliqoli Mirza Etezado-ol-Saltaneh'Etezad os-Saltaneh' (1822)
- 1824-1901 Sultan Ahmed Mirza 'kötü niyetli yazılım od-Doleh' ()
- Eskandar Mirza 'Saheb Khaghan'
- Perviz Mirza 'Nayer od-Doleh'
- 1826 Jalaleddin Mirza 'Ehtesham ol-Molk' ()
- Posta Amanollah Mirza 'Ağa Lili'
- Sultan Hüseyin Mirza
- Hossein Qoli Mirza 'Jahansouz Mirza" 'Amir Toman' (1830-1900/1901)
- Haj Abbas Mirza Qoli
- Nouroldar Mirza
- Kamran Mirza
- (1830/1831)Orangzeb Mirza-1867/1868
- Mohammad Hadi Mirza (1832)
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Musalı, Namiq (2 Temmuz 2019). "Feth Ali Şah Kaçar'ın Çağatay Türkçesiyle Yazılmış Bir Yarlığı Üzerine". Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi. 14 (1): 83-109. ISSN 2564-680X.
- ^ Musalı, Namiq (21 Aralık 2018). "Kaçarlar Döneminde Türk Kimliği ve Türkçenin Konumu Meseleleri Üzerine". Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 2 (4): 131-171. ISSN 2548-0480.
- ^ a b c d Azap, Eralp Yaşar (20 Aralık 2022). "İran'da Feth Ali Şah Dönemi (1797-1834) Askeri Reformları Ve Sonuçları". Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi. 62 (2): 1104-1129. doi:10.33171/dtcfjournal.2022.62.2.11. ISSN 2459-0150.
- ^ a b c d Azap, Eralp Yaşar (1 Ocak 2022). "Gülistan Antlaşması (1813)". Modern İran Ansiklopedisi.
- ^ a b Bilgin, Mehmet (30 Aralık 2021). "19.yy İlk Çeyreğinde Büyük Güçler Ve Güney Kafkasya". Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 7 (13): 287-301. doi:10.31765/karen.1017809. ISSN 2458-7680.
- ^ a b Yeşilot, Okan (28 Şubat 2010). "TÜRKMENÇAY ANTLAŞMASI VE SONUÇLARI". Journal of Turkish Research Institute. 14 (36): 187-199. ISSN 1300-9052.
|
Commons'ta dosyalar |
.svg)
