Fümerol
Fümerol (Latince fumus, "duman tütmek"), çoğunlukla yer kabuğu sıcaklığının çok yüksek olduğu, yakın dönemde etkin yanardağların yer aldığı bölgelerde, karbondioksit, kükürt dioksit, hidrojen klorür ve hidrojen sülfür gibi gazların, buhar şeklinde salındığı, yer kabuğundaki açıklıklardır (ağızlar). Püskürmelerin öncesinde, püskürme sırasında ya da püskürtmeden sonra, lavların her zaman krater merkezinden itibaren yayılmadığı durumlarda ortaya çıkarlar.
Bazen volkanın yan taraflarındaki veya yamaçlarındaki çatlakları kullanmak, magma ve kaçan gazlar için çok daha kolay olabilmektedir. Bu şekilde ana volkanın yamaçlarından ya da yanından itibaren devam etmeye başlayan volkanik etkinlik sonucunda meydana gelen çıkış yapıları parazitik koni olarak adlandırılmaktadır. Bu bacalardan sadece gaz çıkışı mevcutsa bunlar fümerol olarak tanımlanmaktadır.[1]
Fümeroller piroklastik akıntılarının kalın katmanlarında, lav akıntılarının yüzeyleri üzerinde ve kaotik kümeler ya da alanların içinde küçük çatlaklar veya uzun çatlaklar olarak meydana gelebilir. Bir fümerol arazisi derin olmayan yerlerdeki sıcak magmatik kayaların saldığı gazlar ya da yeraltı suyuyla etkileştiği yerlerde termal kaynakların ve gaz çıkışlarının olduğu alanlardır.
Aşırı kızgın sular yeryüzüne çıkarken basıncın ve iniş çıkışların etkisiyle su buharına dönüşür yani buhar meydana gelir. Solfatara ismi, sülfürlü gazlar salan fümerollere İtalyan kökenli solfo ya da sülfürden (Sicilya ağzıyla) verilmiştir.
Bazı bilim adamlarınca sıcaklığı ne olursa olsun püskürmelerden sonra oluşan ve uzun zaman devam eden bütün ekshalasyonlar(soluk verme) genel olarak fümerol adı altında toplanmakta ve solfataralar ancak kükürtlü gazlar yayan fümeroller olarak düşünülmektedir. Türkiye'de Nemrut, Tendürek ve Ağrı üzerinde ekshalasyonlar oluşmaktadır. Buna göre bu dağları püskürme sonu ekshalasyonları (fümeroller) devresinde bulunan volkanlar olarak tanımlamak gerekir.[2]
Fümerol devresi; sıcaklığın 1000-2000 °C olduğu devreye karşılık gelir. Bu koşullar altında çıkan gazların en fazla kısmı, yine su buharından oluşmakla birlikte HCL, CO2, SO2, NH4CI gazların oranları da yüksektir. Çok büyük bir basınçla fışkıran bu kızgın buharlar jeotermal enerji kaynağı olarak büyük değer taşırlar. Örneğin İzlanda'da bunlardan elektrik üretimi ve ısıtma için geniş ölçüde yararlanılır.[3]
Fümeroller kalıcı ısı kaynağında yıllarca devam edebilir. Volkan yüzeyinde haftalar veya ay boyunca hızlı soğuma gösterirler. Örneğin On bin Dumanlar Vadisi Alaska Novarupta 1912'deki patlama sırasında kurulmuştur. Patlama sonucunda bu alandaki fümeroller başlangıçta hızlı soğumayla oluşmuş ve daha sonra da çoğunun soyu tükenmiştir.
Dünya genelindeki fümerol örneklerine bakıldığında bu birimlerin dağılışı ve etkileri anlaşılabilir. Örneğin Yellowstone Millî Parkı'nın sınırları içinde dört bin fümerolün var olduğu tahmin edilmektedir. Nisan 2006'da, bir fümerol Kaliforniya'da bulunan Mammoth Dağı kayak alanındaki 3 numaralı tren rayının doğusunda 3 petrol işçisinin ölmesine sebep olmuştu. İşçiler içine düştükleri buzul yarığının içinde biriken zehirli gazlardan zehirlenmişlerdi.
Fümeroller dizisine diğer bir örnek ise Dominik'te bulunan Morne Trois Pitons Milli Parkı'ndaki Harabe Vadisi'ndedir. Sülfür gazı salan fümeroller yüzeye çıkarken buharlaşır, zengin mineraller içeren sülfür tortusu bırakırlar. Bunlar içinde madenleri de barındıran tortulardır.
