Barr cisimciği
Barr cisimciği (diğer adıyla X kromatini), dişi memelilerin somatik hücrelerinin çekirdeğinde bulunan, inaktif hale gelmiş (suskunlaştırılmış) bir X kromozomudur.[1] Lyonizasyon adı verilen bir süreçle, dişilerde bulunan iki X kromozomundan biri rastgele seçilerek inaktive edilir ve yoğunlaşmış heterokromatin yapısı halini alır.[2] Bu mekanizma, dişi ve erkek bireyler arasında X kromozomuna bağlı gen ürünlerinin dozajını dengelemek (dozaj kompensasyonu) amacıyla gerçekleşir.
Normal bir dişi karyotipinde (46,XX) her somatik hücrede bir adet Barr cisimciği bulunurken, normal bir erkek karyotipinde (46,XY) Barr cisimciği bulunmaz. Barr cisimciği sayısı, toplam X kromozomu sayısının bir eksiğine eşittir ( kuralı).[3]
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]1949: Keşif
[değiştir | kaynağı değiştir]Barr cisimciği, ilk kez 1949 yılında Kanadalı araştırmacı Murray Barr ve yüksek lisans öğrencisi Ewart Bertram tarafından keşfedilmiştir.[4] Dişi kedilerin nöronlarını incelerken, erkek hücrelerinde bulunmayan yoğun boyanmış bir yapı fark etmişler ve buna başlangıçta "nükleolar uydu" adını vermişlerdir. Bu yapı daha sonra kaşifine ithafen "Barr cisimciği" olarak adlandırılmıştır.[4]
1961: Lyon Hipotezi
[değiştir | kaynağı değiştir]1961 yılında İngiliz genetikçi Mary Lyon, X kromozomu inaktivasyonu kavramını (günümüzde Lyonizasyon olarak bilinir) ortaya atmıştır.[5] Lyon, dişilerde bulunan iki X kromozomundan birinin erken embriyonik gelişim sırasında rastgele inaktive edildiğini ve bu sayede gen dozajının dengelendiğini öne sürmüştür. Bu hipotez, Barr cisimciğinin mekanistik temelini oluşturmuştur.[4]
Mekanizma
[değiştir | kaynağı değiştir]Memelilerde X kromozomu inaktivasyonu, X inaktivasyon merkezi (Xic) adı verilen ve genellikle sentromer yakınında bulunan bir bölgeden başlatılır.[6] Bu merkez, inaktivasyon sürecinde kritik rol oynayan XIST (X-inactive specific transcript) ve Tsix genlerini içerir.
- Xist RNA: İnaktive edilecek kromozomdan transkribe edilen kodlamayan bir RNA'dır. Kromozomu kaplayarak gen ifadesini susturur.
- Epigenetik Değişiklikler: İnaktivasyon süreci, histon modifikasyonları (örneğin H3K27me3) ve DNA metilasyonu gibi epigenetik mekanizmalarla pekiştirilir.[7] Bu süreç sonucunda kromozom yoğunlaşarak mikroskop altında koyu boyanan Barr cisimciğini oluşturur.
İnaktivasyon rastgeledir; ancak keseliler gibi bazı memeli gruplarında babadan gelen (paternal) X kromozomu her zaman inaktive edilir.[8]
Klinik Önem ve Tanı
[değiştir | kaynağı değiştir]Barr cisimciği analizi, cinsiyet kromozomu anöploidilerinin (sayısal bozukluklarının) taranmasında tarihsel olarak kullanılmış bir yöntemdir. Bir hücredeki Barr cisimciği sayısı şu formülle hesaplanır:
Bu kurala göre çeşitli sendromlardaki bulgular şöyledir:
- Normal Dişi (46,XX): 1 adet Barr cisimciği.
- Normal Erkek (46,XY): 0 adet Barr cisimciği.
- Turner sendromu (45,X0): 0 adet Barr cisimciği (Dişi fenotipinde olmasına rağmen).[9]
- Klinefelter sendromu (47,XXY): 1 adet Barr cisimciği (Erkek fenotipinde olmasına rağmen).[10]
- Trizomi X (47,XXX): 2 adet Barr cisimciği.[11]
Mikroskobik incelemede, interfaz evresindeki hücrelerde nükleer zarın iç yüzeyine yapışık, koyu boyanan bir kütle olarak görülür. Nötrofil lökositlerde ise çekirdek lobuna bağlı "davul tokmağı" (drumstick) şeklinde bir çıkıntı olarak izlenir.
Kanser ile İlişkisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Bazı kanser türlerinde, inaktif X kromozomunun yeniden aktifleşmesi (reaktivasyon) veya Barr cisimciğinin kaybı gözlemlenmiştir. Özellikle meme ve over kanserlerinde Barr cisimciği sıklığının sağlıklı kontrollere göre daha düşük olduğu rapor edilmiştir.[12] Bu durum, normalde baskılanmış olan X'e bağlı genlerin veya onkogenlerin anormal ekspresyonuna yol açarak tümör progresyonuna katkıda bulunabilir.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Barr, M. L.; Bertram, E. G. (1949). "A Morphological Distinction between Neurones of the Male and Female, and the Behaviour of the Nucleolar Satellite during Accelerated Nucleoprotein Synthesis". Nature. 163 (4148): 676-677. doi:10.1038/163676a0. PMID 18120749.
- ^ Lyon, M. F. (2003). "The Lyon and the LINE hypothesis". Seminars in Cell & Developmental Biology. 14 (6): 313-318. doi:10.1016/j.semcdb.2003.09.015. PMID 15015738.
- ^ Kamischke, Axel; Baumgardt, Arthur; Horst, Jürgen; Nieschlag, Eberhard (2003). "Clinical and Diagnostic Features of Patients With Suspected Klinefelter Syndrome". Journal of Andrology. 24 (1): 41-48. doi:10.1002/j.1939-4640.2003.tb02638.x. PMID 12514081.
- ^ a b c Miller, Fiona Alice (1 Eylül 2006). "'Your true and proper gender': the Barr body as a good enough science of sex". Studies in History and Philosophy of Science Part C. 37 (3): 459-483. doi:10.1016/j.shpsc.2006.06.010. PMID 16980188.
- ^ Lyon, Mary (1961). "Gene Action in the X-chromosome of the Mouse (Mus musculus L.)". Nature. 190 (4773): 372-373. doi:10.1038/190372a0. PMID 13764598.
- ^ Rougeulle, C.; Avner, P. (2003). "Controlling X-inactivation in mammals: what does the centre hold?". Seminars in Cell & Developmental Biology. 14 (6): 331-340. doi:10.1016/j.semcdb.2003.09.014. PMID 15015740.
- ^ Heard, E.; Rougeulle, C. (2001). "Methylation of Histone H3 at Lys-9 Is an Early Mark on the X Chromosome during X Inactivation". Cell. 107 (6): 727-738. doi:10.1016/S0092-8674(01)00598-0. PMID 11747809.
- ^ Lee, J. T. (2003). "X-chromosome inactivation: a multi-disciplinary approach". Seminars in Cell & Developmental Biology. 14 (6): 311-312. doi:10.1016/j.semcdb.2003.09.025. PMID 15015737.
- ^ Shankar Kikkeri, Nidhi (2025), "Turner Syndrome", StatPearls, StatPearls Publishing, PMID 32119508
- ^ Los, Evan (2025), "Klinefelter Syndrome", StatPearls, StatPearls Publishing, PMID 29493939
- ^ Otter, Maarten (Mart 2010). "Triple X syndrome: a review of the literature". European Journal of Human Genetics. 18 (3): 265-271. doi:10.1038/ejhg.2009.109. PMID 19568271.
- ^ Natekar, Prashant E. (2008). "Reactivation of inactive X chromosome in buccal smear of carcinoma of breast". Indian Journal of Human Genetics. 14 (1): 7-8. doi:10.4103/0971-6866.42320. PMID 20300284.