Alfabe

align=bottom style="text-align:right;"
Dünya Alfabe Tarihi

Orta Tunç Devri alfabesi M.Ö. 19. yüzyıl İlk Keldani alfabesi M.Ö. 14. yüzyıl Ugarit alfabesi M.Ö. 13. yüzyıl Fenike alfabesi M.Ö. 11. yüzyıl Antik-İbranî Alfabesi M.Ö. 9. yüzyıl Sameyri alfabesi M.Ö. 6. yüzyıl Arami alfabesi M.Ö. 9. yüzyıl İbrani alfabesi M.Ö. 3. yüzyıl Pehlevi alfabesi 224 Avesta alfabesi 3. yüzyıl Brahmi alfabesi M.Ö. 3. yüzyıl Devanagari alfabesi 12. yüzyıl Tay alfabesi 13. yüzyıl Arap alfabesi 4. yüzyıl Yunan alfabesi M.Ö. 8. yüzyıl Glagolit 862 Kiril alfabesi 10. yüzyıl Eski İtalik alfabe M.Ö. 8. yüzyıl Latin alfabesi M.Ö. 7. yüzyıl Runik yazı 2. yüzyıl Güney Arap alfabesi M.Ö. 9. yüzyıl Ge'ez Dili alfabesi 3.-4. yüzyıl
Meroitik yazısı M.Ö. 3. yüzyıl
Ermeni alfabesi 405
Gürcü alfabesi 5. yüzyıl
Orhun alfabesi M.Ö. 5. yüzyıl
Ogham 6. yüzyıl
Hangul 1446
Cree 1840

Alfabe veya abece, her biri dildeki bir sese karşılık gelen harfler dizisidir. "Abece" kelimesi, Türkçedeki ilk üç harfin okunuşundan oluşur. Benzer biçimde Fransızca kökenli “alphabet”^[1] kelimesinden Türkçeye geçen "alfabe" sözcüğü, eski Yunancadaki ilk iki harf olan "alfa" ile "beta"nın okunuşundan gelir. İngilizce "alphabet" kelimesi Orta İngilizceye Geç Latincedeki alphabetum kelimesinden, o da Yunanca alphábētos (ἀλφάβητος) sözcüğünden geçmiştir. Yunan harflerinin adları ise Fenike alfabesindeki ilk iki harften türemiştir: 'Öküz' anlamına gelen alef ve 'ev' anlamına gelen bet.^[2]

Türk alfabesinde 29 harf bulunur:
A, B, C, Ç, D, E, F, G, Ğ, H, I, İ, J, K, L, M, N, O, Ö, P, R, S, Ş, T, U, Ü, V, Y, Z

Yazı Sistemleri ve Sınıflandırma

Diller, yazıya geçirilme şekilleri itibarıyla genel olarak iki ana kategoriye ayrılır:

1. Fonogram Kullanan Diller (Sesçil Sistemler)

Dünyadaki dillerin büyük çoğunluğu, fonogram kullanarak yazılır. Bu sistemlerde alfabeyi oluşturan her bir elemanın (harfin) genelde tek başına bir anlamı olmaz, sadece çıkarılması gerekli sesi belirtir ve ancak diğer harflerle yan yana geldiğinde belli bir anlam kazanır. "Alfabe" terimi dilbilimciler ve paleograflar tarafından hem geniş hem de dar anlamda kullanılır. Geniş anlamda alfabe, fonem seviyesinde parçalı (segmental) bir yazıdır. Dar anlamda ise "gerçek" alfabeler, diğer parçalı yazı türleri olan ebcedler ve abugidalardan ayrılır. Bu üçü, sesli harfleri nasıl işlediklerine göre farklılık gösterir:

Gerçek Alfabeler: Hem ünsüzlerin hem de ünlülerin ayrı harflerle temsil edildiği sistemlerdir (Örn: Latin alfabesi, Yunan alfabesi, Hangul). Örneğin Yunanca, ünlülerin ünsüzlerden ayrı bağımsız harf formlarına sahip olduğu ilk alfabedir.^[3]
Ebcedler (Abjad): Temel olarak sadece ünsüzlerin yazıldığı, ünlülerin ise genelde yazılmadığı veya okuyucu tarafından bağlama göre eklendiği sistemlerdir (Örn: Arap alfabesi, İbrani alfabesi, Fenike alfabesi). "Ebced" terimi, Arap alfabesinin eski sıralaması olan "elif, be, cim, dal" (E-B-C-D) diziliminden gelir.
Abugidalar: Ünsüz harflerin temel alındığı, ancak ünlü seslerin bu temel harfe eklenen diyakritik işaretlerle veya harfin şeklindeki sistematik değişikliklerle belirtildiği sistemlerdir (Örn: Devanagari, Ge'ez, Tay alfabesi).^[4]

2. İdeogram Kullanan Diller

Resimvarî karakterler kullanılarak yazılan dillerdir. Böyle dillerde genelde her simge, bir nesneyi tanımlar ve görece çok az tanım iki veya fazlası karakterle ifade edilir. Örnek: Çince, Japonca.

Tarihçe

Yazının ve Alfabenin Doğuşu

Alfabenin doğuşu, yazının doğuşuyla eş zamanlı değildir. Yazının icadı Sümerlere, yani günümüzden 5.000 yıl önceye tarihlenir ve buna çivi yazısı (İngilizce: cuneiform) adı verilir. Çivi yazısına benzer simgelerle Sümerler'i takip eden (Asur, Babil, Elam, Akad, Hitit v.s.) birçok Mezopotamya uygarlığı dillerini kâğıda, taşa, toprağa dökmüşlerdir. Çivi yazısının ardından Eski Mısır'da hiyeroglifler ortaya çıkmıştır. İlk çıkışındaki kullanım özellikleriyle bu sistemler ideogramatik yazı mantığı taşımaktadır.

İlk harfler, Mısır hiyerogliflerini yazmaya yardımcı olmak amacıyla Eski Mısır'da icat edilmiştir; bunlar sözlükbilimciler tarafından "Mısır tek harfli işaretleri" olarak adlandırılır.^[5] İlk tam fonemik yazı olan Proto-Sinaitik yazı, Mısır hiyerogliflerinden türetilmiş ve daha sonra Fenike alfabesini oluşturmak üzere değiştirilmiştir.

Fenike, Yunan ve Latin Yayılımı

Modern alfabenin kökeni Fenike alfabesine dayanmaktadır. Bazı araştırmacılara göre Fenikeliler de bu yazı sistemini Mısır hiyerogliflerinden esinlenerek oluşturmuştur.^[6] Fenike sistemi ilk "gerçek" alfabe (veya teknik olarak ilk başarılı ebced) olarak kabul edilir ve Arap, Kiril, Yunan, İbrani ve Latin dahil olmak üzere modern alfabelerin çoğunun atasıdır.^[7]

Yunan Alfabesi: Fenike alfabesi, Fenikelilerin tüccar olmasıyla Akdeniz çevresine yayılmıştır. Yunanlar bu alfabeyi alırken, dillerinde olmayan sesleri temsil eden harfleri sesli harf (ünlü) olarak kullanmaya başlamışlardır. Bu, ünlülerin bağımsız harf formlarına sahip olduğu ilk alfabedir.
Latin Alfabesi: Yunan alfabesi, Euboea formuyla İtalyan yarımadasına taşınmış ve burada Etrüsk alfabesi gibi alfabelerin doğmasına yol açmıştır. Bunlardan biri, Romalılar cumhuriyetlerini genişlettikçe Avrupa'ya yayılan Latin alfabesi olmuştur.

Bu iki alfabe türü yanında bir de Ege Adaları kökenli, günümüzde hâlâ çözülememiş linear A ile çoğu çözülmüş linear B diye birbirinin devamı iki alfabe ile Maya Uygarlığı kökenli Kolomb öncesi Güney Amerika alfabeleri vardır.

Türklerin tarih boyunca kullandığı alfabeler

Türkler, ilk olarak ulusal bir alfabe olan 38 harfli Orhun alfabesini kullanmışlardır. Bu alfabe ile yazılan ilk yazı örnekleri M.Ö. 5. yüzyılda Issıg (Esik) Kurganı'nda bulunmuştur. Daha sonra 9. yüzyıldan sonra kısa bir süre Uygur alfabesi olarak anılacak olan 18 harfli Sogd alfabesini kullandılar.

İslamiyetle birlikte Arap alfabesi yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. Rusya, Orta Asya Türklerinin alfabesini 1926'da Latin alfabesine, 1930'da ise Kiril Alfabesine çevirmiştir. Türkiye, 1928'de Latin alfabesini kullanmaya başlamıştır. Azerbaycan, Türkmenistan, Özbekistan gibi Türk ülkeleri bağımsızlıklarını ilan ettikten sonra Latin Alfabesine geçmişlerdir. Ancak Kırgızistan gibi Kiril alfabesini sürdüren ülkeler de bulunmaktadır. Bugün Türkler arasında en yaygın alfabe, Latin ve Kiril alfabeleridir.

Karay Türkleri gibi Yahudi Türk toplumları, İbrani alfabesini de kullanmışlardır. Bunun dışında Ermeni alfabesi, Hint alfabesi, Çin alfabesi gibi alfabeleri kullanan küçük Türk toplulukları da olmuştur.

Yazım ve Sesletim (Ortografi)

Bir alfabe belirli bir dil için uyarlandığında, o dilin kelimelerinin nasıl yazılacağını belirleyen kurallar bütününe ortografi adı verilir. Bu kurallar alfabedeki harfleri konuşulan dilin fonemlerine (seslerine) eşler.^[8]

Mükemmel bir fonemik imlada, harfler ve fonemler arasında tutarlı bir birebir karşılık bulunur; böylece bir yazar bir kelimenin telaffuzundan yazılışını, bir okuyucu da yazılışından telaffuzunu tahmin edebilir. Ancak bu ideal pratikte nadiren tam olarak sağlanır:

Sığ Ortografi: Türkçe, Fince ve İspanyolca gibi dillerde yazım ile sesletim arasında güçlü bir uyum vardır. Türkçede her harf genel olarak tek bir sese karşılık gelir.
Derin Ortografi: İngilizce ve Fransızca gibi dillerde, "Büyük Ünlü Değişimi" gibi tarihsel ses değişimleri ve alıntı kelimelerin orijinal yazımlarının korunması nedeniyle, yazım ile okunuş arasında büyük farklar oluşmuştur. Örneğin İngilizce telaffuzu büyük ölçüde ezberlenmelidir çünkü yazımla tutarlı bir şekilde eşleşmez.^[9]

Ülkelerin kullandığı alfabeler

**Alfabeler:** Latin alfabesi , Kiril alfabesi , Latin ve Kiril alfabeleri , Yunan alfabesi , Gürcü ve Ermeni alfabeleri
**Ebcetler:** Arap alfabesi , Arap ve Latin alfabeleri , İbranî ve Arap alfabeleri
**Abugidalar:** North Indic , South Indic , Thaana , Ethiopic , Ethiopic and Arabic
**Logografik+hecesel:** Pure logographic , Mixed logographic and syllabaries , Featural-alphabetic syllabary + limited logographic Featural-alphabetic syllabary

Ayrıca bakınız

Kaynakça

^ Büyük Türkçe Sözlük: Alfabe 22 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Türk Dil Kurumu resmî internet sitesi
^ "Alphabet". Encyclopædia Britannica. Erişim tarihi: 2023-01-04.
^ Millard 1986, s. 396
^ Daniels & Bright 1996, s. 4
^ Himelfarb, Elizabeth J. (2000). "First Alphabet Found in Egypt". Archaeology. 53 (1): 21.
^ Michael C. Howard (2012). Transnationalism in Ancient and Medieval Societies. P. 23. 23 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ Daniels & Bright 1996, ss. 92–96
^ Seidenberg, Mark (1992). Frost, Ram; Katz, Leonard (Ed.). Beyond Orthographic Depth in Reading: Equitable Division of Labor. Advances in Psychology. ISBN 978-0-444-89140-2.
^ Denham, Kristin E. (2010). Linguistics for everyone: an introduction. Boston: Wadsworth. ISBN 978-1-4130-1589-8.

Dış bağlantılar

Tablo ile farklı alfabe 11 Mart 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)

Wikimedia Commons'ta Alfabe ile ilgili ortam dosyaları mevcuttur.

[1] Büyük Türkçe Sözlük: Alfabe 22 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Türk Dil Kurumu resmî internet sitesi

[2] "Alphabet". Encyclopædia Britannica. Erişim tarihi: 2023-01-04.

[3] Millard 1986, s. 396

[Daniels4-4] Daniels & Bright 1996, s. 4

[5] Himelfarb, Elizabeth J. (2000). "First Alphabet Found in Egypt". Archaeology. 53 (1): 21.

[6] Michael C. Howard (2012). Transnationalism in Ancient and Medieval Societies. P. 23. 23 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[Daniels_9296-7] Daniels & Bright 1996, ss. 92–96

[8] Seidenberg, Mark (1992). Frost, Ram; Katz, Leonard (Ed.). Beyond Orthographic Depth in Reading: Equitable Division of Labor. Advances in Psychology. ISBN 978-0-444-89140-2.

[9] Denham, Kristin E. (2010). Linguistics for everyone: an introduction. Boston: Wadsworth. ISBN 978-1-4130-1589-8.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]