Ada
Ada, çevresi bütünüyle sularla çevrili kara parçasına verilen addır. Yeryüzündeki adaların bütünü on milyon kilometrekarelik bir yer kaplar. Adalar, tek tek olabileceği gibi, gruplar halinde de olabilir. Bu şekildeki adalara “takımada” adı verilir. Yarımada ise suyla çevrili, ancak bir tarafından ana kara parçasına bağlı bulunan coğrafi şekildir. Yer bilimi açısından adalar, kıtasal adalar ve okyanus adaları olmak üzere temelde ikiye ayrılır. Yüzen adalar ise yeni bir yer bilimi konusudur.
Kıtasal adalar
[değiştir | kaynağı değiştir]Kıtasal adalar, komşu kıta kütlelerinin bir uzantısıdırlar. Tektonik hareketler, kara kütlesinin yer değişmesi sonucu komşu kıtadan ayrılarak ya da denizin ya da karanın yer bilim zamanlarındaki alçalması ya da yükselmesiyle oluşurlar.
Örneğin Madagaskar Adası; birinci zamanda “Avustralya-Hint-Madagaskar” kıtasının bir parçasıdır; kara kütlesinin yer değiştirmesi sonucu oluşmuştur.
Denizin ya da karanın alçalması ya da yükselmesiyle oluşan karasal adalara Büyük Britanya, Grönland ve New Foundland örnek verilebilir. Bunlarda ada ve komşu kıta, birbirlerinden oldukça sığ bir deniz kesimiyle ayrılmışlardır. Tortul birikintilerin göl, ırmak ve denizlerde kıta sahanlığı boyunca oluşturduğu deltalar da karasal adalar sınıfındadır.
Okyanus adaları
[değiştir | kaynağı değiştir]Okyanus adaları, tektonik hareketlere dayalı volkanik kökenlidirler. Volkanik adalar, püskürmeyle biriken maddelerin okyanus yüzeyinde yükselmesiyle oluşurlar. Tipik örneği, Polinezya, Melanezya ve Mikronezya takım adalarının çoğu yüzeyden az çok uzak bir denizaltı tabanının üzerindeki volkanik akıntıların sonucudur. Yeni Zelanda, Yeni Gine ve Melanezya'nın bazı adaları dağlık yüzey şekillerini ve bugünkü biçimlerini toprak hareketleri sonucunda almıştır. Kıvrılmalar ve kırılmalar genellikle çok yenidir ve bu adalarda sık sık deprem olur.
Ayrıca aşınan ve çöken yanardağ konilerinin çevresinde mercanlar tarafından oluşturulan sığ kayalıklara da mercan adaları (Atol) denmektedir. Örneğin, Avustralya'nın kuzeydoğusundaki Büyük Set Resifi. Fakat, Yeni Zelanda'da Avustralya'nın güneyinde ve bazı takım adalarda mercan kayalıkları yoktur: Markiz Adaları gibi. Üstelik denizaltı sığlıkları bazı mercan oluşumlarına taban yerine geçmiş ve Gilbert, Tuamotu gibi bazı takımadalar tamamıyla atollerden oluşmuştur.
Volkanik kökenli adalar, uzun, dar ve genellikle kıvrılan sıralar biçimi aldıklarında “ada yayı” diye adlandırılırlar. Ada yayları yer kabuğunun tektonik dilimlerinin birbirine yaklaştığı yerde oluşurlar. Bir dilim diğerinin altına kayar; kayan bölge, ada yayına paralel bir bir derin deniz kırığı biçiminde belirir; alta kayan dilim, eriyip, magmayı oluşturur; magma da, yayın yanardağları arasından yeniden yukarı fışkırır. Yay ile kırık arasında kalan bölgede, kayan dilimin parçacıkları ve yayda oluşan aşınma, denizde tortulların birikmesine yol açar. Birçok yay, kayan dilimin bulunduğu bölgeye doğru kabararak kıvrılır. Böylece ada oluşur.[1] Tipik örnekleri: Aleut Adaları ve Kuril Adalarıdır. Ama Tonga, Kermadec ve Mariana Adaları ise bu oluşumdan farklı olarak iki dilim arasında yer almaktadırlar. Çeşitli birikme-aşınma süreçleri sonunda bazı ada yayları kıta kütlesi içerisinde kalabilir. Güney Amerika Andları ve Kuzey Amerika'nın batısındaki Cascade Dağları tipik örneklerdir.
Avustralya'yı dört tarafı denizlerle çevrili olduğu için ada olarak nitelemek yanlıştır. Çünkü bir kara parçasını ada olarak tanımlamak için o kara parçasının bir anakaraya bağlı olması gerekir. Avustralya bir anakaraya bağlı olmadığı için bir kıta olarak nitelendirilmiştir. Örneğin: Grönland Adası, Kuzey Amerika anakarasına, Japonya adaları Asya anakarasına bağlı olduğu için ada olarak nitelendirilmiştir.[2]
Yüzen adalar
[değiştir | kaynağı değiştir]Deniz, göl ya da akarsuların üzerinde akıntının ve rüzgârın etkisi ile hareket edebilen ve etrafı su ile çevrili kara parçalarına yüzen ada denilir. Yüzen ada oluşumu ve kullanımları açısından yeni bir yer bilimi konusudur.
Bilinen başlıca yüzen adalar
[değiştir | kaynağı değiştir]Meksika’daki Xochimilco Gölü üzerindeki Chinampa denilen yüzen adalar; kuraklık nedeniyle gölün sularının çekilmesi sonucu bu adaların sayısı oldukça azalmıştır. İtalya’da bulunan Roma yakınlarındaki göl üzerindeki 1 km2' lik yüzen ada koruma altındadır; kuşları ve bitki örtüsüyle Dünya'nın sayılı ekolojik bölgeleri arasındadır.
Peru-Bolivya sınırı yakınındaki Peru'nun Puno şehrinde Titikaka Gölü üzerindeki Uros Yüzen Adası üzerinde yerleşim yerleri de vardır. Ortalama ömrü altı sene olan bu ada, zamanla kendini yenileyebilmektedir.
Denizin üzerindeki yüzen adalara en tanınmış örnek: Sargassum Yüzen Adası'dır. Kuzey Atlantik’in ortasında akıntılar nedeniyle Sargassum denilen bir cins su yosununun birikmesi sonucu oluş olup Kristof Kolomb tarafından bulunmuştur. Bugün deniz biyologlarınca çok ilginç bulunmakta ve yüzen bir hayvanat bahçesi olarak değerlendirilmektedir. Sargassum'un kolları arasında her cins balık, küçük yengeçler, karidesler ve binlerce çeşit küçük canlı yaşamını sürdürür. Su yosunlarından oluşan bir başka yüzen ada da Pasifik'te Kaliforniya açıklarında bulunmaktadır. Macrocystis adlı dev su yosunundan endüstride çok kullanılan ‘algin’ adlı bir madde çıkarılır.
Türkiye’deki yüzen adalar
[değiştir | kaynağı değiştir]Solhan ilçesi Hanzarşah Köyü Aksakal Gölü ortasında hareket eden üç ada vardır. Adalar, göl içinde bağımsızdır. Üstüne binildiği zaman sal gibi her tarafa ağır ağır hareket etmektedir. Adanın üzerinde 4-5 tane bodur ve dış budak ağacı mevcuttur. Çevredeki bitkiler gölün mevcut suyu ile beslenmektedir. Ada üzerinde bulunan ot kökleri sarılıcı olması nedeniyle toprak tamamen bitki kökleri ile kaynamış ve yapışmış durumdadır. Ayrıca gölün ortasında bulunan adanın yapısı incelendiğinde çayır, ayrık ot ve suda yetişen çeşitli bitkilerin ada üzerinde mevcut olduğu görülmektedir.
Erzurum Olur İlçesi Ormanağzı Köyü Sülüklü Göl'ünde bir tane yüzen ada bulunmaktadır. Adıyaman Çat Baraj Gölü'nde sular kabarınca yüzen adalar ortaya çıkmaktadır. Kayseri Sultansazlığı'ndaki gölcüklerde yüzen saz adaları ortaya çıkmıştır. Denizli Işıklı Gölü'nün değişik kesimlerinde "hopa" denilen adalar, İçel Gülnar İlçesi Demirözü Köyü Adalıgöl'e ismini veren ada, Afyonkarahisar Eber Gölü'ndeki, Konya Akşehir Gölü'ndeki birer ada bilinen yüzen adalardır. Erzincan'a bağlı Ahmetli Köyü'nün güneydoğusunda, Ahmediye Gölü'ndeki, Ahmediye yüzen adasının boyu 48 metre, eni ise 1½ metre ile beş metre arasında değişmekte, kalınlığı 30 ile 60 santimetre arasındadır. Yüzen adanın yüzölçümü yaklaşık 105 metrekaredir. Ada tamamen bitkisel kökenli organik artıkların uygun şartlarda birikmesiyle oluşmuştur. Ayrıca Kızılırmak Kanyonu üzerinde de yüzen adalar vardır.
Dünyanın en büyük adaları
[değiştir | kaynağı değiştir]| Ada adı | Bulunduğu yer | Yüzölçümü (km²) |
|---|---|---|
| Grönland | Atlas Okyanusu | 2.166.086 |
| Yeni Gine | Büyük Okyanus | 785.780 |
| Borneo | Büyük Okyanus | 743.330 |
| Madagaskar | Hint Okyanusu | 587.042 |
| Baffin | Atlas Okyanusu | 476.068 |
| Sumatra | Hint Okyanusu | 473.606 |
| Honshū | Büyük Okyanus | 230.510 |
| Büyük Britanya | Atlas Okyanusu | 229.898 |
| Victoria | Arktik Okyanusu | 217.191 |
| Ellesmere | Arktik Okyanusu | 196.236 |
| Sulawesi | Büyük Okyanus | 189.035 |
| Yeni Zelanda | Büyük Okyanus | 150.525 |
| Cava | Büyük Okyanus | 132.174 |
| Küba | Atlas Okyanusu | 114.524 |
Uluslararası hukukta ada
[değiştir | kaynağı değiştir]Uluslararası hukukta adaların durumu bulundukları yere göre değişir:
- Karasuları içinde yer alan ada; kıyının bir eki sayılır.
- Ada bir akarsu üzerinde iki devlet sınırında bulunuyorsa, akarsuyun orta çizgisi ile iki devlet arasında bölüşülür.
- İki devlet arasında bölümsüz bir akarsu üzerindeki ada, iki tarafın da ortak mülkü sayılır.
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Türkçe ada sözcüğünün Eski Türkçe ātaġ sözcüğünden geldiği ve bu sözcüğün Farsçaya da ādāġ şeklinde geçmiş olduğu belirtilir.[3] Türkçede ada anlamında aral, cezire (<Arapça[3]) ve simek sözcükleri de çeşitli sözlüklerde kayıtlıdır.[4] Bunlardan aral sözcüğü bazı sözlüklerde takımada anlamında kayıtlıdır.[5][6]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Bir adanın oluşumu - flash24 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Definition of island22 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. from United Nations Convention on the Law of the Sea
- Listing of islands from United Nations Island Directory.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ http://www.cografya.gen.tr/animasyon/adaolusumu.htm 24 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. |Bir adanın oluşumu
- ^ "En Büyük Ada". 7 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2020.
- ^ a b Kubbealtı Lugati
- ^ Pamukkale Üniversitesi
- ^ Şemseddin Sami, Kamusı Türkî
- ^ TDK Kişi Adları Sözlüğü
- Meydan Larousse Ansiklopedisi
- Grollier Ansiklopedisi
- Ada24 Mayıs 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
