İran dinleri

İran dinleri, Antik İran'da ortaya çıkan dinlerdir.

Geçmişi

Antik İran'daki antik İranlıların inançları, faaliyetleri ve kültürel olayları karmaşık konulardır. Antik İranlılar, birkaç Aryan ve Aryan olmayan kabilenin bir kombinasyonuna atıfta bulunmuşlardır. Aryanlar veya antik İranlılar; güneş, güneş ışığı ve gök gürültüsü gibi doğal unsurlara tapıyorlardı ancak bunlara inanmaya devam ederken dikkatlerini çoğunlukla tek bir tanrıya kaydırmışlardır. İranlı antik peygamber Zerdüşt, İran dini inançlarını bir Henoteizm biçimine dönüştürmüştür. Zerdüşt'ün Avesta'sının ilahileri olan Gatalar, tek tanrılı fikirleri İran'a getirirken Yasht ve Yasna aracılığıyla çoktanrıcılığa ve önceki inançlara değinilir. Vedalar ve Avesta, araştırmacılara erken Aryan inançlarını ve fikirlerini keşfetmede önemli kaynaklar olarak hizmet etmiştir.

Antik dönem

• Proto-Hint-İran dini: İran halklarının daha sonraki yerli dininin evrimleştiği çeşitli inanç ve uygulamalardır. Bu din aynı zamanda Hint dinlerinin gelişimini de etkilemiştir.
• İskit dini: İskitlerin dini ve modern Uatsdin'in öncüsü.
• Antik İran dini: İran halklarının eski dini.
• Zerdüştlük: İran halklarının yerli inançları ve uygulamaları için günümüzün şemsiye terimi. Günümüz Zerdüştlüğü yekpare, Sasani İmparatorluğu'nun seçkin formunun bir devamı iken antik çağda; konum, etnik aidiyet ve tarihsel döneme göre biraz farklılık gösteren çeşitli varyantları veya mezhepleri vardı. Bir zamanlar büyük bir nüfusa ve yüksek çeşitliliğe sahipti.
• Zurvanizm: Ahameniş İmparatorluğu'nun sonlarında Zerdüştlük, Sasani İmparatorluğu kadar geç bir takipçi kitlesine sahip olan monist bir ikilik olan Zurvanizm (Zurvanite Zerdüştlüğü) olarak da belirgindi.
• Mitraizm: MS 1. yüzyıldan 4. yüzyıla kadar Roma İmparatorluğu'nda uygulanan proto-Zerdüşt Pers tanrısı Mithras'ı merkez alan gizemli bir din.
• Maniheizm: Mandaeizm'den etkilenmiş olabilecek bir 3. yüzyıl diteist gnostisizmi. Maniheistler, bir "Büyüklüğün Babası"na (Aramice: Abbā dəRabbūṯā, Farsça: pīd ī wuzurgīh) inanıyorlardı ve O'nu (ışık tanrısı) en ulu olarak görüyorlardı.
• Mazdakizm: Özel mülkiyeti ortadan kaldırmaya çalışan 5. yüzyıl sonu veya 6. yüzyıl başı proto-sosyalist gnostisizm.
• Yezdânizm

Orta Çağ

• Erken İslami dönemde Pers-İslam Sufi tektanrıcılığı ile varoluş, yaşam ve sevginin geleneksel bir yorumu olan Fars mistisizminin gelişimini yaşandı. Bu gelişme; ilahi aşka dayalı mistik uygulamalar yoluyla, doğrudan bir manevi hakikat (Tanrı) algısına inanıyordu.
• Hürremiyye, Şii İslam ve Zerdüştlüğün bir senkretizmini vaaz eden Sinbâd'ın 8. yüzyıl öğretilerine dayanan bir 9. yüzyıl dini ve siyasi hareketidir. Babak Hürremi yönetimindeki hareket, özel servetin yeniden dağıtılmasını ve İslam'ın ortadan kaldırılmasını istemiştir.
• Behafaridler, Peygamber Behafarid etrafında bir 8. yüzyıl kült hareketidir. Hareketin köklerinin Zerdüştlük'te olduğu düşünülse de Behafarid ve takipçileri hem Zerdüştlüğe hem de İslam'a zarar vermek suçlamasıyla idam edilmiştir.
• Yarsan, 16. yüzyılda kurulduğuna inanılan Yezdanlık tarikatıdır. Yezdanizm, Tanrı ile Kutsal Yedi'yi oluşturmak için bir birincil ve beş ikincil avatar olarak tezahür eden bir Tanrı inancını ilan etmiştir.
• Yezdânizm
• Yezidilik

Modern

• Assianizm/Uatsdin, Oset etnik dininin canlanması (bkz: Oset mitolojisi)
• Roşanniya Hareketi, Pir Roshan'ın halkının takip ettiği bir dizi tek tanrılı öğreti.
• Bábizm, Bahai dininin öncülü olan Báb tarafından kurulan 19. yüzyılın ortalarında tek tanrılı bir din.
• Bahá'í Faith, 19. yüzyılda bir Pers sürgünü olan Bahá'u'lláh tarafından kurulan yükselen tek tanrılı bir din.

Bibliyografya

• Alessandro Bausani, Religion in Iran: From Zoroaster to Bahaullah, Bibliotheca Persica, 2000
• Richard Foltz, Religions of Iran: From Prehistory to the Present, London: Oneworld, 2013.

Dış bağlantılar

• Wikimedia Commons'ta İran dinleri ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur