Ninette de Valois

Valois, 1974'te 76 yaşındayken

Sanatçının Londra'da Royal Opera House önündeki heykeli

Dame Ninette de Valois, (6 Haziran 1898 - 8 Mart 2001), İrlanda doğumlu İngiliz dansçı ve koreograftır.

Dünya bale tarihinin en önemli isimlerinden birisi olan Dame Ninette de Valois, 20. yüzyılın en önde gelen bale topluluklarından İngiliz Kraliyet Balesi'nin kurucusudur. 1940'larda Türkiye'ye gelerek Türk balesinin kurucusu olmuştur.

Yaşamı

1898'de İrlanda'da dünyaya geldi. Asıl adı Edris Stannus idi. Ailesi, 1905'te İngiltere'ye taşındı. 10 yaşında iken bale derslerine, 13 yaşında profesyonel bale eğitimi almaya başladı. Bu dönemde adını “Ninette de Valois” olarak değiştirdi.

1914'te Londra'da Lyceum Tiyatrosu'nda bir pantomimde başrolde sahneye çıktı. Bu başarısının sevinci, babasını Somme Muharebesi'nde kaybetmenin üzüntüsü ile gölgelendi. Bale eğitimini Enrico Cecchetti, Edouard Espinosa gibi tanınmış öğretmenlerle devam etti. Pantomim, revü ve operalarda dansçı olarak deneyim kazandıktan sonra, 1923'te Diaghilev topluluğunun konuk sanatçısı oldu. Üç yıl boyunca çalıştığı bu toplulukta solist olarak dans etti ve o sıralarda henüz bir çocuk olan geleceğin ünlü İngiliz balerini Alicia Markova'yı yetiştirdi. Çocukken atlattığı ve o zamanlar teşhis konmamış olan çocuk felci nedeniyle bale çalışmaları sırasında ağrıları olsa da solo kariyerine sürdürdü.

Koreografik Sanatlar Akademisi

1926'da kendi okulunu kurmak üzere Londra'ya dönen Miss de Valois, Koreografik Sanatlar Akademisi'ni kurdu. Hedefi, bir İngiliz Bale Topluluğu kurmaktı. Okul, toplulukta dans edecek dansçıları yetiştirmek ve ulusal bir tarz oluşturmak için gerekli bir adımdı. Öğrencilerine profesyonel deneyim kazandırabilmek için Londra'daki Old Vic Tiyatrosu'nun yöneticisi Lilian Baylis ile anlaşarak burada sahnelenen opera ve Shakespeare oyunları için baleler sahneledi. Dört yıl boyunca Old Vic için çeşitli küçük bale koreografileri yaptı. Ayrıca Dublin'deki Abbey Tiyatrosu ve Cambridge'deki Festival Tiyatrosu için baleler sahneledi.

Vic-Wells Bale Topluluğu

1931'de Lilian Baylis Saddler's Wells Tiyatrosu'nu yeniden açınca, De Valois okulunu tiyatronun içine taşıdı ve 6 kadın dansçıdan oluşan bir dans topluluğu kurdu. Kendisi, topluluğun başdansçısı ve koreografı idi. Vic-Wells Balesi ilk temsilini Old Vic Tiyatrosu'nda 5 Mayıs 1931 gecesi verdi. De Valois, sahne hayatına veda edip başbalerin olarak Alicia Markova'yı atadı. 1930'lar boyunca topluluk De Valois yönetiminde gelişti, geçmişte Imperial Russian Ballet sayesinde ün kazanan klasik bale repertuvarını sahneleyen ilk Batı Avrupa bale topluluklarından birisi oldu.

Job (Eyüp) Balesi

İngiliz Balesi'ni desteklemek üzere faaliyet gösteren Camargo Derneği, 1931'de bir bale siparişi verdi. Koreografisini Ninette Valois'nin yaptığı Job (Eyub) adlı tek perdelik bale, tamamı İngilizlerden oluşan bir ekibin yarattığı ilk bale eseridir. Librettosunu Geoffrey Keynes'in yazdığı balenin koreografisi Ninette Valois, müziği Raulph Vaughan Williams, dekoru Gwendolen Raverat'a aittir. İlhamını William Blake'in Eyüp'ün Kitabı gravürlerinden alır. Bale, Vic-Wells Topluluğu tarafından ilk defa 5 Temmuz 1931'de Londra'da Camargo Derneği üyeleri için; 22 Eylül 1931'de ise Old Vic Tiyatrosu'nda halka açık sahnelendi ve büyük başarı kazandı.

Ulusal koreografiler

Ulusal bir bale repertuvarı oluşturmak isteyen De Valois, 1935'te topluluğunun baş koreografı olarak Frederick Ashton ile anlaştı; kendisi de koreografi yapmayı sürdürdü. William Hogarth'ın oymabaskı dizisinden esinlendiği The Rake's Progress (1935), besteci Arthur Bliss'in senaryosu üzerine yaratılan Checkmate (Satranç) (1937), Thomas Rowlandson'ın aynı adlı bir karikatürünü model aldığı The Prospect Before Us (1940) bu dönemde ortaya çıktı. Sanatçı, koreografik malzemelerini İngiliz geleneğinden alarak özgün bir ulusal bale yarattı. Baleleri, erkek dansçılar için önemli roller içeriyor, onlara, sanatlarını, gösterebilmek için olanak veriyordu.

Evliliği

Sanatçı, 1935'te doktor Arthur Connell ile evlendi. Evlilikleri 1986'da doctor Connell'in ölümüne kadar sürdü. Çiftin hiç çocuğu olmadı.

Kraliyet Balesi

II. Dünya Savaşı sırasında De Valois, Saddler's Wells Balesi adını alan topluluğuyla İngiltere turnesine çıkarak ulusal çapta ün kazandı ve baleyi popüler bir sanat haline getirdi. Saddler's Wells Balesi 1946'da Kraliyet Operası içinde yerleşik bir bale topluluğu haline geldi. Topluluk, 1956'da Kraliyet Balesi adını almış ve De Valois, “Invitation to the Ballet” (“Baleye Davet”, 1937) ve “Come Dance With Me” (“Gel Dans Edelim”, 1957) adlı kitaplarında topluluğun kuruluşuyla Kraliyet Balesi adını alması arasında geçenleri anlatmıştır.

“Dame” pâyesi

1 Ocak 1947'de Britanya İmparatorluğu Komutan Nişanı (Commander, CBE) ile onurlandırıldı. 1951'de Büyük Şövalye Nişanı (Dame Grand Cross, GBE) ile tekrar onurlandırılmış ve “Dame” unvanını elde etmiştir.

Birmingham Kraliyet Balesi

De Valois, Saddler Wells Balesi'nin Kraliyet Operası içine yerleşmesinden sonra 1947'de Saddler's Wells Tiyatrosu'nda ikinci bir topluluk daha kurdu. Çeşitli defalar isim değiştiren bu topluluk şu anda Birmingham Kraliyet Balesi adını taşır ve İngiltere'nin üç büyük bale topluluğundan birisidir.

Türk Balesi'nin kuruluşu

1947'de Türkiye'den aldığı davet üzerine bu genç devletin ilk resmi bale okulunu İstanbul'da, Yeşilköy'deki Pansiyonlu İlkokulu'nda kurdu.(1947/48 - 1948/49 - 1949/50) 3 yıl sonra 1950 yılında 1 Ekim'de Ankara'ya taşınan okul, Ankara Devlet Konservatuvarı'na bağlı bir bölüm olmuştur. Türkiye'de “Madam” olarak tanınan De Valois, uzun yıllar boyunca Türk balesinden ilgisini eksik etmedi. Beatrice Appleyard Fenmen, Molly Lake, Travis Kemp, Joy Newton, Audrey Knight, Lorna Mossfort, Brenda Averty İrina Hudova Ailne Philips, Dudley Tomlinson, Richard Glasstone, Alfred Rodrigues ve diğer birçok asistan, eğitmen, koreograf ve hocaları Ankara'ya göndererek Türk dansçıların iyi bir eğitim görmesini sağladı. Onlara Kraliyet Balesi'nde staj, çalışma ve burs olanakları yarattı. Ankara Devlet Balesi'nde Hovardanın Sonu, Satranç gibi baleleri sahneledi. Bir Türk köyünün yaşantısını canlandıran Çeşmebaşı balesini Türk folklorundan yararlanarak bizzat kendisi yarattı. İlk Türk balesi olan Çeşmebaşı'nın müziğini Ferit Tüzün besteledi. Eser, ilk defa 1965'te sahnelendi. Madam, ayrıca 1965'te Bulgaristan'a Türk balesinin ilk dış turnesini yaptırdı.

Türk balesine katkıları 1967'de devrin Cumhurbaşkanı tarafından sunulan “Teşekkür Plaketi”, 1972'de Kültür Bakanlığı tarafından verilen “Devlet Kültür Nişanı” ile ödüllendirilmiştir. Ayrıca 1986'da İstanbul Üniversitesi Devlet Konservatuvarı da Madam'a Fahri Profesörlük Beratı vermiş; Ocak 1998'de Türk balesinin 50.nci ve Madam'ın da 100. yaşı nedeniyle kendisine adına "Türkiye Cumhuriyeti Liyakat Nişanı" takdim edilmiştir.

Emekliliği

Dame de Ninette Valois, 1963'te Kraliyet Balesi baş yönetmenliğinden emekliye ayrıldı. O yıl, Kraliyet Dans Akademisi'nin onursal üyesi ilan edildi. Bu unvan ile 1973'e kadar Kraliyet Balesi'ne katkıda bulunmaya devam etti. Ömrünün geri kalan yıllarında şiirle uğraştı. 8 Mart 2001'de 103 yaşında hayatını kaybetti.

Eserleri

• Job (Eyüp) (1931)
• Bar aux Folies-Bergère (1934)
• The Rake's Progress (1935)
• As You Like It (1936)
• Checkmate (1937)
• Every Goose Can
• The Gods Go A-Begging
• Barabau
• The Prospect Before Us (1940)
• Keloğlan (1950)
• Çeşmebaşı (1965)
• Sinfonietta (1966)

Dış bağlantılar

• 1973 yılında BBC Türkçe’de yayınlanan röportaj 20 Nisan 2013 tarihinde Archive.is sitesinde arşivlendi
• BBC Türkçe - Dame Ninette de Valois, 200111 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.