Kürt tarihi
| Makale serilerinden |
 |
Kürt tarihi, Ortadoğu'da yaşayan İranî bir etnik grup olan Kürtlerin yaşadığı coğrafi bölge olan Van Gölü ve Urmiye Gölü'nün güneyindeki dağlık bölgelerdeki tarihini içerir. Kurmanci Türkiye, Suriye ve kuzeybatı Irak'ta; Soranice Irak Kürdistanı ve İran'ın batısında; Kelhurice ise İran'ın Kirmanşah bölgesinde ve çevresinde konuşulmaktadır.[1] Klasik Antik Çağ'ın Karduya'lıları gibi, Kürtlerin öncül popülasyonlarına ilişkin çeşitli hipotezler vardır. İslami yönetim altında bilinen en eski Kürt hanedanları (10. ila 12. yüzyıllar) Hasnaviler, Mervaniler, Revvâdîler, Şeddâdîler. 1514 Çaldıran Savaşı, Kürtlerin Osmanlılarla ittifak yapması ve Doğu Anadolu'da Kızılbaş isyanları sonrası boşaltılan bölgelere Sünni Kürtlerin yerleştirilmesi açısından Kürt tarihinde önemli bir dönüm noktasıdır.[2] 1597 tarihli Şerefname, Kürt tarihinin ilk yazılı kaydıdır. 20. yüzyıldaki Kürt tarihi Türkiye, İran, Irak ve Suriye'de yaşayan Kürt grupları arasında şekillenmişse de kısmi özerkliğe sahip Uyezd yönetimi ve IKBY, Kürtler tarafından yönetilen yapılardan bazıları olmuştur.
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Kürt adının kökeniyle ilgili birkaç teori vardır. Bir teoriye göre, bu ad 'Cyrtii' (Kurti) kelimesinden türemiş olabilir; bu terim, MÖ 2. yüzyılda Zagros Dağları'nda yaşayan sapan ustalarını tanımlamak için kaydedilmiştir.[3][4] 13. yüzyılda, Kürdistan'ı ziyaret eden bir İtalyan rahip ve vaiz de Kürtleri tanımlamak için 'Curti' terimini kullanmıştır.[5]
İslami Dönem
[değiştir | kaynağı değiştir]Kürtler İslamiyet'in doğuşu yıllarında Bizans İmparatorluğu ve resmî dini Zerdüştlük olan Sasani İmparatorluğu arasında parçalanmış durumdaydılar.[6]
Kürtlerin kitlesel olarak İslamiyet'le tanışmaları Halife Ömer döneminde olmuştur.[7][8]
İslam ordusu hicretin 18. yılında Kürdistan coğrafyasını fethetmesiyle çok azı hariç Kürtlerin büyük bir kısmı İslamiyeti kabul edip Müslüman olmuşlardır.[9][10]
Yarsanilik
[değiştir | kaynağı değiştir]14. Yüzyılın sonlarında, Sultan Sahak tarafından senkretik bir dini öğreti olan Yarsanîlik (Ehl-i Hak) başlatılmıştır.[11] Yarsani liturjisi büyük oranda Goranice olmasına karşın takipçilerinin geneli Kürtçenin bir alt kolu olan Sorani dilini kullanır.[12] Yarsanîliğin merkezî kutsal kitabı Goranice yazılmış olan Serencâm'dır.
Yarsanî geleneği, Kızılbaş Türkmenlerinin merkezî mukaddes kitaplarından olan Buyruk'tan (İmam Cafer-i Sadık Buyruğu) oldukça etkilenmiştir. Velâyetnâme'nin Türkçe orijinal metni ise Alevi-Yarsanî topluluklarının fiziksel ve inançsal bağlarında önemli bir rol oynar. Velâyetnâme ve Serencâm kelamları kıyaslandığında iki eserin rivayetlerinin birbirleriyle tamamen örtüştüğü gözlemlenmiştir.[13]
Modern Dönem
[değiştir | kaynağı değiştir]Modern dönemde Kürtler çeşitli bağımsızlık girişimlerinde bulunmuştur. Kürtlerin ulusal nitelikteki ilk bağımsızlık girişimi, Osmanlı ve Kaçar(İran) devletlerine karşı Şeyh Ubeydullah Nehri tarafından 1879–1880 yıllarında başlatılmıştır. Bu hareket, Kürtlerin ortak bir ulusal kimlik ve bağımsız yönetim arayışının ilk örneklerinden biri kabul edilir.Kürtlerin 20. yüzyılda kurdukları de facto devletler kısa süre içinde yıkılmıştır:
- Kürdistan Krallığı
- Ağrı Cumhuriyeti
- Kürdistan Uyezdi
- Kürdistan Okrugu
- Mahabad Kürt Cumhuriyeti
- Laçın Kürt Cumhuriyeti
- Cognitaveria Aladağ Prensliği
Günümüz
[değiştir | kaynağı değiştir]Irak
[değiştir | kaynağı değiştir]Irak'taki Kürtler, 20. yüzyıl boyunca özerklik veya bağımsızlık için hareketlerde bulundular. Bunun sonucunda Irak Kürtleri, Saddam yönetimindeki Irak tarafından Araplaştırma politikasına ve, Halepçe Katliamı gibi, katliamlara maruz kaldılar. Molla Mustafa Barzani ve Saddam Hüseyin arasında 1970 yılında yapılan anlaşma sonucu özerk yönetim kuruldu. 1974'te Saddam Hüseyin tarafından özerklik kaldırıldı ve Kürtler tekrar isyan etti.1991 yılında, Birinci Körfez Savaşı sonrası Kürtler tarafından bölgede tek taraflı özerklik ilan edildi. 2005 Irak Anayasası ile bu özerklik anayasal olarak tanındı.[14]
Suriye
[değiştir | kaynağı değiştir]Arap Baharı ile başlayan Suriye İç Savaşında Kuzey Suriye bölgesinin yönetimini YPG (Kuzey ve Doğu Suriye Özerk Yönetimi'nin askeri kanadı) ele geçirdi.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Bozarslan, Hamit; Gunes, Cengız; Yadırgı, Veli (11 Ekim 2025). The Cambridge History Of The Kurds (İngilizce). Cambridge University Press. s. 605.
- ^ Gzt (4 Eylül 2021). "Yavuz Sultan Selim'in Kürt politikası". Gzt. 28 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2022.
- ^ A Modern History of the Kurds, David McDowall, Neşenur Domaniç (çeviren), Doruk Yayınları, Ankara, 2004, s. 31, ISBN 975-553-436-9.
- ^ Kurdish Ethno-Nationalism versus Nation-Building States, Martin van Bruinessen, Gorgias Press LLC, Piscataway, NJ, USA, 2011, s. 16, ISBN 978-1-61143-105-6.
- ^ Eppel, Michael (2016). A people without a state: the Kurds from the rise of Islam to the dawn of nationalism. University of Texas Press, p. 5. ISBN 978-1-4773-1107-3.
- ^ İzady, Mehrdad R. (Haziran 2023). Kürtler - Bir El Kitabı (5 bas.). Doz Yayınları. s. 97. ISBN 978-975-6876-40-4.
- ^ Biçer, “ İslam Tarihi Kitaplarında Kürtler Hakkındaki Rivayetler”, sh. 78
- ^ "Kürtler Yüzlerce Alim ve Komutan Yetiştirdi". 22 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2016.
- ^ Adnan Demircan, Kürtler (Toplum, Din ) s. 209
- ^ "Kürtler ve İslamiyet (1)". 21 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2016.
- ^ Elahi, Bahram (1987). The path of perfection, the spiritual teachings of Master Nur Ali Elahi. 0-7126-0200-3.
- ^ Moosa (1988: 168)
- ^ Soltani, Muhammet Ali (2011). Derunmayehay-i Müşterek der Serencam ve Velâyetnam Buyruk (PDF). Yarsan Araştırmaları. 16. Tahran: Suha. ISBN 978-964-6254-58-9.
- ^ "Iraq 2005 Constitution". 3 Mayıs 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ağustos 2025.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- A Brief Survey of the History of the Kurds25 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., by Kendal Nezan, President of the Kurdish Institute of Paris.
- Yezidism: historical roots 9 Haziran 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., International Journal of Kurdish Studies, January 2005.
- The forced conversion of the Jewish community of Persia and the beginnings of the Kurds 7 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Encyclopaedia of Kurdistan KURDISTANICA
- Deportations, part III. In the Islamic Period10 Mart 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Encyclopaedia Iranica.
- https://www.ancient.eu/Mitanni 30 Aralık 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.