Inline sürat pateni

2018 Yaz Gençlik Olimpiyatları'nda tekerlekli paten sürat yarışı

Tekerlekli paten sürat yarışı (İngilizce: roller speed skating), tekerlekli patenler üzerinde yapılan bir yarış sporudur. Katılımcılar arasında bu spor inline racing veya yalnızca speed skating olarak da adlandırılır. Geleneksel dörtlü paten yarışlarından gelişmiş olmakla birlikte, buz sürat pateni ile benzerlik gösterir. Bu nedenle pek çok sporcu sezonuna göre tekerlekli paten ve buz pateni dalları arasında geçiş yapmaktadır.

Paten

Inline sürat pateni

2017 Berlin yol yarışı

Sürat patenlerinde kullanılan inline patenler özel olarak üretilmiş ayakkabı benzeri ekipmanlardır. Botlar, ayağa tam oturacak şekilde tasarlanır ve genellikle deri, karbon fiber ve/veya cam elyafı kompozitlerinden üretilir. Yüksek performans için patenin ayağın şekline uyum sağlaması gerekir; bu nedenle birçok model ya özel üretimdir ya da ısı ile şekillendirilebilir.

Sürat pateni botları bilek kısmında alçak kesimli olup, esnekliği artırmak amacıyla minimum düzeyde destek sunar. Bu durum, hareket serbestliği sağlasa da sürtünmeye bağlı su toplama (kabarcık) sorununa yol açabilir. Sporcular bu sorunu önlemek için silikon veya neopren koruyucular, çift kat ince çoraplar, bantlama teknikleri ya da botların yeniden şekillendirilmesi gibi yöntemler kullanır.

Tekerlekleri taşıyan şase (çerçeve), genellikle alüminyum, magnezyum veya karbon fiberden üretilir. Çerçevenin sertliği, sporcunun kilosuna ve kullanım alanına bağlı olarak tercih edilir; çok sert çerçeveler ağır sporcular için uygun olabilirken, fazla sertlik virajlarda denge kaybına yol açabilir. Çerçeve boyu da pist büyüklüğü ve yarış mesafesine göre değişir.

Çerçeve konumu sporcuya göre ayarlanabilir. Küçük farklılıklar bile ciddi ayak ağrılarına ya da kas hareketlerinde kısıtlılığa yol açabileceğinden doğru konum kritik öneme sahiptir. Patenlerde genellikle üç veya dört tekerlek bulunur; dört tekerlekli (90–110 mm çapında) modeller yaygındır. Üç tekerlekli modeller küçük ayak numaraları için tercih edilirken, beş tekerlekli tasarımlar kullanım dışı kalmıştır.

2014 yılında Alman şirketi Powerslide, üç tekerlekli ve 125 mm çaplı tekerleklerden oluşan bir model geliştirmiştir. Başlangıçta Uluslararası Paten Federasyonu (FIRS) tarafından dünya şampiyonalarında kullanılmasına izin verilmeyen bu tekerlekler, 2016'dan itibaren maraton ve veteran kategorilerinde serbest bırakılmıştır.

Tekerlekler poliüretandan üretilir ve sertlik dereceleri (durometre) kullanım alanına göre değişir. Kapalı alanlar için 88–97 durometre arası sert tekerlekler tercih edilirken, açık hava yarışlarında 82–87 arası daha yumuşak tekerlekler kullanılır. Sporcular bazen aynı patende farklı sertlikte tekerlekleri birleştirerek hız ve tutuş arasında denge kurmaya çalışır. Ayrıca tekerleklerin seki (rebound) özelliği de enerji kaybı açısından önemli bir kriterdir.

Rulmanlar

Rulman boyutları, yaygın olarak kullanılan 608 serisi etrafında standartlaştırılmıştır. Daha küçük ve hafif olan 688 serisi sınırlı kabul görmüştür. Rulman üretim hassasiyetleri ABEC-1 ile ABEC-11 arasında değişmekte olup, bazı paten rulmanları top yuvarlanma sürtünmesini azaltmak amacıyla daha gevşek tasarlanmıştır.

Farklı çelik türleri sertlik ve pas direnci açısından avantajlar sağlar. 1990'ların sonlarından itibaren seramik bilyeli (ve bilezikli) rulmanlar da kullanılmaya başlanmıştır. Daha hafif ve dayanıklı olmalarına karşın maliyetleri yüksektir. Siyah silisyum nitrür seramik, beyaz zirkonyum dioksit seramiğe göre daha sert ve sağlamdır. Bununla birlikte, patenlerde görülen düşük devir hızlarında farklı rulman malzemeleri arasında sürtünme performansı bakımından önemli bir fark bulunmadığı, sürtünmenin çoğunlukla contalar ve yağlayıcılar tarafından belirlendiği kabul edilmektedir.

Rulman kapakları, kir girişini azaltmak için kullanılır. Metal veya kauçuk esaslı kapaklar yaygındır; kauçuk kapaklar daha etkili olsa da hiçbir kapak türü tamamen koruma sağlamaz. Bu nedenle rulmanların bakım ihtiyacı devam eder. Bilye kafesleri genellikle metal, plastik veya camdan yapılır; plastik olanlar sessiz çalışmaları nedeniyle daha çok tercih edilir.

Rulmanlarda kullanılan yağlayıcılar genellikle hafif yağ veya gres türündedir. Sentetik yağlayıcılar daha uzun ömürlüdür. Gres, kirin rulmanlara girmesini engellemeye yardımcı olur ve rulmanda daha uzun süre kalarak bakım ihtiyacını azaltır. Bununla birlikte, açık havada kullanılan rulmanların ömrü genellikle kısa olur; kirlenmeye bağlı hasarlar sık görülür. Bu nedenle rulmanlar, kirden arındırmak için çoğu zaman benzin içerisinde bekletilerek temizlenir.

Sürat pateninde en yüksek hıza ulaşmak için öncelikli hedef rüzgâr direncini en aza indirmektir; bu nedenle sporcular özel tulumlar, kasklar ve teknikler kullanır. İkinci önemli etken tekerleklerdeki elastik histerezis kaynaklı enerji kaybıdır. Rulman sürtünmesi ise üçüncü sırada gelir; bakımlı, doğru yerleştirilmiş ve uygun şekilde yağlanmış rulmanlar genellikle yeterli performansı sağlar.

Teknik ve kontrol

Yarış öncesi ısınan sürat patencileri

Sürat pateninde yapılan kayışlar, açılarının daha keskin ve adımların daha hızlı olması bakımından eğlence amaçlı patene göre farklılık gösterir; ancak bu açı ve hız, buz patenindeki kadar derin değildir. Bunun nedeni, sert yüzeyde tekerleklerin sunduğu sınırlı sürtünme imkânı ile buz üzerinde bıçakların sağladığı sürtünme kapasitesi arasındaki farktır.

Sporcular, kayış sırasında her ayağını hareket hattının orta çizgisinin ötesine geçirir. Bu teknik, Amerikalı sporcu Chad Hedrick tarafından tanıtılan ve her adımda iki itişe imkân veren çift itiş yöntemi olarak bilinir. Doğru uygulandığında enerji tasarrufu sağlayan bu teknik, özellikle açık hava yarışlarında ve salon yarışlarının düz bölümlerinde tercih edilmektedir. Ancak deneyimsiz patenciler için yorucu olabileceğinden, genellikle yarışın son aşamalarında ya da sprintlerde kullanılır.

Sprintlerde patenciler başlangıçta hız kazanmak için kısa ve keskin adımlar atar; belli bir hıza ulaştıklarında ise daha uzun adımlara geçerler. Düşük vücut pozisyonu ise iki avantaj sağlar: bacakların daha geniş adım atabilmesini ve gövdenin havayla temas yüzeyinin azalmasını, böylece aerodinamik avantaj elde edilmesini.

Dönüşler, daha büyük ve fazla tekerlek sayısı nedeniyle eğlence amaçlı patenlere kıyasla daha zordur. Tekerlek profili parabolik olduğundan, patenci dönüşlerde tekerleğin daha küçük bir yüzeyi üzerinde kayarak manevra kabiliyeti kazanır.

Hız patenlerinde fren bulunmadığından, yavaşlamak için farklı teknikler kullanılır. Bunlar arasında zikzak çizerek kayma (slalom), ayak uçları içe, topuklar dışa bakacak şekilde yapılan V-fren (snow-plow), arkadaki patenin tekerleklerini sürüklemeye dayalı T-fren, hızlı kısa adımlar veya hokeystop gibi teknikler yer alır. Bu yöntemler tekerlek aşınmasına yol açabilir. Çim alanlarda durmak son çare olarak kullanılan bir yöntemdir.

Buz patenine geçen sürat patencileri genellikle daha hızlı uyum sağlar; çünkü teknik farklılıklar küçük olup, gereken kas yapısı zaten mevcuttur. Ancak inline patencilerin tam ve kontrollü bir şekilde durabilmesi için yüzlerce metreye ihtiyaç duyulabilmektedir. Bu nedenle patencilerin, trafiğin yoğun olduğu yollar veya yokuşlar gibi zorlu koşullara girmeden önce durma tekniklerinde yeterli beceriye sahip olmaları gereklidir.

Antrenman

Inline sürat pateni, profesyonel sporcuların yoğun fiziksel antrenman süreçlerinden geçmesini gerektirir. Sporcuların sıkı bir diyet ve düzenli bir antrenman programı uygulamaları zorunludur. Antrenmanlar esas olarak güçlü uyluk ve baldır kaslarının geliştirilmesine odaklansa da, paten sporu tıpkı yüzme gibi tüm vücudu çalıştırır. Bu nedenle programın dengeli olması, üst gövdenin hem güçlü hem de esnek bir yapıda tutulması açısından önemlidir. Esnek bir üst gövde, dengenin korunmasına katkı sağlar. Sporcular genellikle protein açısından zengin beslenme düzeni uygular.

Skaterlar genellikle iki set paten veya tekerlek kullanır: biri antrenman, diğeri ise yarışlar içindir. Antrenman amaçlı kullanılan tekerlek ve rulmanlar, yarış ekipmanlarına kıyasla daha fazla efor gerektirir. Ultra mesafe antrenmanları, dünya çapında rekabetçi seviyeye ulaşmak için yıllar süren çalışma ve adanmışlık gerektirir.

Taktikler

Açık hava yarışlarında takım taktikleri önemli bir rol oynar. Bu taktikler, maraton buz pateni ve yol bisikleti yarışı stratejilerine benzer şekilde geliştirilir. Sporcular genellikle enerji tasarrufu sağlamak için "paceline" veya "peloton" adı verilen gruplar oluşturur. Bu düzeneklerde öndeki patencinin rüzgâr koridorundan yararlanılır ve sporculardan, spor ahlakı gereği, önde liderlik yapma görevini paylaşmaları beklenir.

Yarış sırasında sporcular "ataklar" yaparak hızlanabilir, rakiplerini zorlayabilir veya "breakaway" girişimlerinde bulunarak küçük ve hızlı gruplar oluşturmayı deneyebilir. Başarılı bir kopuş grubuna katılmak "bridging up" olarak adlandırılır. Takım halinde yarışan sporcular arasında önceden belirlenmiş roller bulunur. Örneğin, bazı patenciler rakipleri yormak amacıyla atak yapan isimler olurken, takımın belirlenen galibi genellikle yarışın sonuna kadar enerji tasarrufu yapar ve özellikle final sprintinde öne çıkmayı hedefler.

Quad sürat pateni

Quad paten yarışı, inline paten yarışlarının gelişiminde öncül bir rol oynamıştır. 1991 yılına kadar tüm Dünya Şampiyonaları quad patenlerle düzenlenmiştir. 1992 Dünya Şampiyonası'nda bazı yarışlar quad patenlere özgü iken diğer yarışlarda sporculara quad veya inline paten seçme hakkı tanınmıştır. Aynı uygulama 1993 Dünya Şampiyonası'nda da geçerli olmuştur. 1994'ten itibaren tüm yarışlar "açık" olarak ilan edilmiştir.

Bununla birlikte kısa sürede inline patenlerin tüm yüzey ve pistlerde daha hızlı olduğu görülmüş ve sporcular ağırlıklı olarak inline patenleri tercih etmeye başlamıştır. Günümüzde de rekabetçi yarışlarda inline patenler yaygın biçimde kullanılmaktadır.

Yarış pistleri ve formatları

Inline sürat pateni yarışları farklı pist türlerinde ve çeşitli formatlarda düzenlenmektedir.

Amerika Birleşik Devletleri'nde kapalı salon yarışları yaygındır. Bu yarışlar genellikle plastik kaplamalı ahşap zeminli veya daha nadiren plastik kaplamalı beton zeminli paten pistlerinde yapılır. Pist uzunluğu yaklaşık 100 m'dir. USA Roller Sports (USARS) etkinliklerinde pist, parabolik oval oluşturacak şekilde dört koni ile; NIRA (National Inline Racing Association) etkinliklerinde ise çok sayıda koni ile oval biçimde işaretlenir. Yarışmalar, farklı yaş gruplarının üç veya dört mesafede yarıştığı “meet” adı verilen organizasyonlar şeklinde düzenlenir. Kalabalık kategorilerde elemeler yapılır. Bu yönüyle salon yarışları, kısa mesafe buz patenine benzerlik gösterir.

Açık hava yarışları ise şehir sokakları, park yolları veya özel paten pistlerinde (patinodrom) gerçekleştirilir. Patinodromlar genellikle 200 m uzunluğunda olup asfalt, beton veya benzeri zeminlerle kaplıdır; virajlar kimi zaman eğimlidir. Bu tür pistler Avrupa'da yaygın, ABD'de ise daha nadirdir. Dünya Roller Sporları Federasyonu (World Skate) ve onun teknik komitesi olan CIC, Dünya Şampiyonaları için pistlerin ölçü, şekil ve yüzey bakımından standartlaştırılması yönünde çalışmalar yürütmektedir.

Yarış formatları

Zaman denemeleri

Sporcuların bireysel ya da ikili olarak 100–300 m mesafede en iyi zamanı hedeflediği yarışlardır. Daha uzun mesafelerde (ör. 100 km) veya 24–48 saatlik süreye dayalı versiyonları da bulunur. Taslaktan, rakip ya da takım desteği olmadan en hızlı zamanı ortaya koyması nedeniyle “gerçek test” olarak kabul edilir.

Sprint yarışları

Dört ile sekiz sporcunun kısa mesafelerde (100–1000 m) eleme usulüyle yarıştığı format.

Eleme yarışları

Orta mesafe yarışlarında, her turda veya belirli turlarda en geride kalan sporcu elenir. Son turlarda genellikle dört ya da beş sporcu kalır ve finişi önde geçen kazanan olur.

Puan yarışları

Belirli turlarda ilk üç sırada bitiren sporcular puan alır. Son turlar ve bitiş turu daha yüksek puan değerindedir. Bu formatta bir sporcu, yarışın genel galibi olmadan da birinciliği elde edebilir.

Puan-eleme yarışları

Eleme ve puan yarışlarının birleşimi.

Bayrak yarışları

İki ila dört sporcudan oluşan takımların yarıştığı format. Kapalı salonlarda karma (kadın-erkek) bayrak yarışları yapılabilirken, açık hava pistlerinde genellikle tek cinsiyetli takımlar yarışır.

Kriterium yarışları

Sabit mesafe yerine süreye dayalıdır (15–45 dakika). Sürenin bitiminde çan çalar ve sporcular bir veya birkaç “çan turu” daha tamamlar.

Mesafe yarışları

5 km ve üzeri mesafelerde, özel puan veya eleme kuralları olmaksızın düzenlenir. Noktadan noktaya ya da 1 km'den uzun tekrar eden parkurlarda yapılabilir.

Maratonlar

42.195 kilometre (26.219 mi) uzunluğundaki yarışlardır. ABD'de NorthShore Inline Marathon ve Saint Paul Inline Marathon öne çıkan etkinliklerdendir. Avrupa'da Berlin Inline Marathon ve Engadin Inline Marathon gibi organizasyonlar binlerce sporcuyu çeker.

Ultra maratonlar

100 km'ye varan mesafelerde yapılan, uzun süreli dayanıklılık yarışlarıdır. ABD'de Athens to Atlanta Road Skate (A2A) ve New York City Skate Marathon & 100K en bilinen örneklerdir. Avrupa'da da 1990'lardan itibaren inline maratonlar fitness patencileri arasında büyük ilgi görmüştür.

Dryland triatlonları

Klasik triatlonda yüzme bölümü yerine patenin yer aldığı nadir yarışlardır.

Yokuş aşağı yarışlar

Özellikle Alpler'de yaygındır. Sporcular dik yokuşlarda zamanla yarışır ve genellikle iki inişin en iyi derecesi esas alınır. Güvenlik için tam koruma ekipmanı ve güçlü kasklar kullanılır. Sporcular 130 km/sa hıza ulaşabilir. Uluslararası Inline Downhill Association (IIDA) bu branşın en büyük organizasyonudur.

Ayrıca bakınız

• Tekerlekli paten

Dış bağlantılar

• Inline Speed Skater – Haberler, bilgiler, sporcu profilleri, videolar ve yarış sonuçları
• Big Wheel Blading – Büyük tekerlekli paten disiplinlerine odaklanan çevrimiçi dergi
• Uluslararası Paten Sporları Federasyonu
• Dünya hız rekorları (World Skate)
• British Skating Legends