Haskala
Haskala (İbranice: השכלה; "aydınlanma", "eğitim", "akıl", "zihin duyusu" anlamındaki שכל "seẖel" kökünden gelir), Yahudi Aydınlanması, 18. ve 19. asırlarda Avrupa Yahudileri arasında ortaya çıkan bir toplumsal harekettir. Hareketin savunucuları, aynı devirde Avrupa'da tezahür eden Aydınlanmanın öne çıkardığı fikirleri benimsemekten yana tavır aldı. Yahudilerin Avrupa cemiyet hayatına entegre olması için bunun gerekli olduğunu, dindışı bilimler, İbrani dili ve Yahudi tarihi konusunda eğitimin artırılmasını teşvik etti. Haskala, bu yönüyle, Avrupa Yahudilerinin seküler dünyayla iç içe hâle gelmesinin başlangıcıdır. Bunun neticesinde ilk Yahudi siyasi hareketleri doğdu ve Yahudilerin, içinde yaşadıkları Avrupa toplumlarında onlarla eşit haklara sahip bir hayat sürme kavgaları başladı. Aşkenazi Yahudiliğinin -özellikle Kuzey Amerika'da ve İngilizce konuşulan diğer Amerika ülkelerinde- farklı dini akımlara veya mezheplere bölünmesinin tarihteki başlangıcı, Haskala savunucularının içtihatlarına karşı alınan çeşitli tavırlardır. Haskala hareketinin liderlerine Maskil (מַשְׂכִּיל) denir.
Daha dar anlamıyla haskala Tanah İbranicesi ve ayrıca şiirsel, ilmi ve İbrani edebiyatının eleştiriye müsait kısımları üzerinde yapılan çalışmaları anlatırken kullanılır. Günümüzde bu terim ayrıca Mişna ve Talmud gibi ikincil derecedeki Yahudi dini kitapları hakkında yapılan son devre ait eleştirel incelemeleri anlatırken bunların Ortodoks Yahudilerin bu kitapları analiz yaklaşımından farklılığını göstermek için dile getirilir.
Haskala, Avrupa Aydınlanmacılığından, Yahudi inançlarının felsefesinde ve temellerinde değişikliğe yol açan bir reform olmakla ayrılır. Haskalacılar, Yahudilerin Avrupa toplumları içinde eşit haklara sahip bir konuma gelebilmesi için Yahudilerin günlük yaşamlarında yapmaları gereken değişiklikleri öneriyordu. Hareketin Ortodoks Yahudiliğe yönelik reddiyeci temayülleri Yahudi asimilasyonuna etken oldu, Doğu Avrupa'da ise yeniden filizlenen Yahudi tasavvufu ve geleneksel hahamlık sistemiyle çatıştı. Bu cümleden olarak Reform Yahudilik ve Yeni Ortodoks Yahudilik mezhepleri dallandı. Spinoza ve Salomon Maymon gibi erken dönem Haskala savunucuları ladinî bir kimliğe bürünmeyi savunmuşlarsa da 19. asra kadar seküler Yahudi akımların Yahudiliğin yerini alması gerçekleşmedi (burada zikredilenlerden birincisi etnik Yahudilik ikincisi dini Yahudilik anlamındadır).20. asırda Gerşom Şolem Haskalacı tarihçiler tarafından göz ardı edilen Yahudi tasavvufuna yeniden önem verilmesine öncülük etti.
