Halk etimolojisi
Halk etimolojisi, çözümlenmesi zor yabancı gelen bilinmedik bir formdan, daha bilindik yerli bir forma zaman içinde dönüşen ve etimolojik açıdan yanlış ve yakıştırma olan kelime ya da deyim.[1][2][3][4][5][6]
Özellikler
[değiştir | kaynağı değiştir]Yabancı kelimeleri ses yapıları ve anlam unsurları bakımından değişikliğe uğratarak, onları eskisinden az çok farklı yeni birer ses ve anlam yapısına sokma olayıdır.[7] Sözkökünde kimi zaman anlaşılması zor değişiklikler meyadana gelebilir.
Adlandırma
[değiştir | kaynağı değiştir]Halk etimolojisi adı dünya dillerine ilk kez 1852 yılında Ernst Förstemann tarafından kullanılan Almanca Volksetymologie kelimesinden çevrilerek geçmiştir.[8]
Örnekler
[değiştir | kaynağı değiştir]Almancada
[değiştir | kaynağı değiştir]Haiti'deki Taino dilinde hamáka kelimesinden dünya dillerine geçen hamak kelimesine Almancada 1529 yılında Hamaco ya da Hamach biçiminde rastlanırken yıllar içinde Hänge («asılı») ile Matte («hasır») kelimelerinden kurulu sanılarak Hängematte biçimine dönüşmüştür. Felemenkçe (hangmat) ile İsveççe (hängmatta) biçimleri de aynı şekildedir.
İngilizcede
[değiştir | kaynağı değiştir]İngilizcede kullanılan cockroach («hamam böceği») adı İspanyolca cucaracha kelimesinden geçmedir ve İngiliz halkı İspanyolcayı çözümleyemediği için etimolojik açılımını cock («horoz») ile roach («kızılgöz (Rutilus rutilus) balığı») biçiminde yakıştırır.
Türkçede
[değiştir | kaynağı değiştir]Halk, ana-dilinin yapı ve işleyişine ters düşen yabancı kelimeleri gerek ses, gerekse anlam kaymalarına uğratarak Türkçeleştirmeye çalışır ve bu durum folklor ve filolojiyi birbirine kaynaştırır. Halk etimolojisi üzerine yapılan araştırmalar Batıda 19. yüzyılın ortalarına kadar uzamasına rağmen Türkçede sistematik olarak ele alınmamıştır. Tarihi kaynaklar olarak bilinen İbni Bibi, Müsameretü’l-ahbar, Âşıkpaşazâde Tarihi, Kitab-ı Cihannüma gibi eserlerde, vakfiyelerde, şer’iyye sicillerinde, bölge tarihlerinde, eski dil ve edebiyat metinlerinde, çeşitli nitelikteki sözlüklerde, seyahatnamelerde, yer adları üzerinde yapılan araştırmalarda ve halk arasında ve derlenmiş olan efsanelerde halk etimolojisini besleyen bol malzeme varsa da bu malzemeler sistematik olarak ele alınıp işlenmemiştir.[9]
Evliya Çelebi
[değiştir | kaynağı değiştir]Evliya Çelebi (1611 - 1682) tarafından 17. yüzyılda yazılan Seyahatname adlı 10 ciltlik gezi yazısı kitabında halk etimolojisi örnekleri bolca görülür. Evliya Çelebi en çok yer adlarının açıklamasını yaparken genellikle yerleşim yerinin adıyla tarihte yaşamış bir kişinin adı arasındaki ses benzerliğinden faydalanır. Bunun yanı sıra bazı yer adları etrafında bir olay, menkıbe anlatmak suretiyle yabancı adın kökenini izah etmeye çalışır.[10]
Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde İstanbul için "Kostantiniyye" adıyla birlikte birçok cildinde "İslambol" (اسلامبول) kelimesi de kullanılmıştır ve bu "İslambol" adı diğer adlardan daha yoğun bir kullanıma sahiptir.[11] Evliya Çelebi İslāmbol adının etimolojik açıklamasını anıñçün islāmı bol ismiyle müsemmā olup... biçiminde yapar.[10] Seyahatname'de İpsala'nın adını ibtidā ṣalā, Üsküdar'ı Eskidār, Bursa'yı Bulursa (< bulmak), Giresun'u Giresin (< girmek), Hereke (Heleke)'yi helāk yeri, Ankara'yı üzümü bol olduğundan Engüriyye yapması diğer bazı halk etimolojisi örnekleridir.[10]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Oxford English Dictionary Online, "folk-etymology, usually, the popular perversion of the form of words in order to render it apparently significant"
- ^ Routledge Dictionary of Language and Linguistics Folk Etymology 4 Nisan 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ R.L. Trask, Dictionary of Historical and Comparative Linguistics, Folk Etymology 4 Nisan 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "Folk Etymology", p 142, The Concise Oxford Dictionary of Linguistics
- ^ "Folk Etymology" 4 Nisan 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Winfred Lehmann, Historical linguistics: an Introduction.
- ^ Sihler, Andrew L. (2000). Language History: an introduction. John Benjamins. ss. 86-88. ISBN 978-90-272-3697-5. 4 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2012.
- ^ Zeynep Korkmaz (1995), “Halk Etimolojisi ve Folklor”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar, C. 2, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1995
- ^ Ernst Förstemann: Ueber deutsche Volksetymologie. In: Zeitschrift für vergleichende Sprachforschung auf dem Gebiete des Deutschen, Griechischen und Lateinischen [= Kuhns Zeitschrift] 1, 1852, 1–25.
- ^ Hasan Köksal (2007), Halk Etimolojisinde Yer Alan Bazı Kelimelerle İlgili Yakıştırmalar 18 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., GAU J. Soc. & Appl. Sci., 3(5), 25-35, 2007
- ^ a b c Fatih Kemik (2008), Evliya Çelebi Seyahatnamesi'ndeki halk etimolojisi örnekleri üzerine, Uluslararası Evliya Çelebi ve Seyahatname Sempozyumu 3-5 Nisan 2008, Bilkent Üniversitesi Türk Edebiyatı Merkezi
- ^ Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 5. Kitap, "Hazırlayan": Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, İbrahim Sezgin, YKY Yayınları, İstanbul 2001, s. 7, 8, 10… ISBN 975-08-0235-7
Bibliyografya
[değiştir | kaynağı değiştir]- Gündüzöz, Soner (2005), Arapçada Etimolojik Yanlışlar Halk Etimolojisi Ve Dilbilimci Yorumları Kısgacında Dil
- Hasan Köksal (2007), "Halk Etimolojisinde Yer Alan Bazı Kelimelerle İlgili Yakıştırmalar", GAU J. Soc. & Appl. Sci., 3(5), 25-35, 2007
- Sarıkaya, Mahmut (2006), Erciyes Yöresinden İki Menkıbe ve Toprağı Vatanlaştıran Halk Etimolojisi Örnekleri
- Zuckermann, Ghil'ad (2003), Language Contact and Lexical Enrichment in Israeli Hebrew. Palgrave Macmillan13 Haziran 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. ISBN 978-1403917232.
