Ermenistan Azerileri
Önceleri sayıları birkaç yüz bin kişiye ulaşan, Ermenistan'da yaşayan Azeri ve diğer Türk nüfusun (Erivanlı, Yerevanlı, "Yeraz" veya Batı Azerbaycanlı (Qərbi Azərbaycanlı), Dağlık Karabağ Sorunu olduktan sonra (1988–1991) sayısı artık sıfıra yaklaşmıştır. Bu yıllarda Ermenistan Azerileri Dağlık Karabağ Sorunu yüzünden, baskı ve tecavüzlere[kaynak belirtilmeli] maruz kalıp, Ermenistan'ı terk etmeye mecbur kaldılar. Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği'nin bilgilerine göre, Ermenistan'da halihazırda tahminen birkaç yüz Azeri yaşamaktadır. ki,[1] bunların çoğunluğunu bölgede yaşayan Ermenilerle evlenmiş Azerileri ve yaşlı veya hasta olduğu için Ermenistan'ı terk edemeyen Azeriler oluşturmaktadır. Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği'nin, raporuna göre, bu kişiler ayrımcılığa maruz kalmamak için adlarını değiştirmekte ve kimliklerini gizlemektedirler.[2][3]
1828 yılından başlayıp 1988-1989 yıllarında zirveye ulaşan, “Türksüz Ermenistan” politikası yüzünden, şimdiki Ermenistan sınırlarında 605'ten fazla yerleşim biriminde hiçbir Azeri kalmamıştır. 1,5 milyondan fazla[kaynak belirtilmeli] Azeri doğduğu toprakları terk etmek zorunda kaldı. 500 binden fazla silahsız Azeri öldürüldü.[kaynak belirtilmeli] Hankendi'nden Akbaba'ya, Kazah'tan Göyçe[kaynak belirtilmeli]'ye kadar Azerbaycan'ın 40 bin m²'lik toprağı Ermenilerin kontrolüne girdi. Ermeni tarihçisi Leo'nun yazdığına göre Batum Antlaşmasına göre Ermenistan'ın yüzölçümü 8.400 m² olarak belirlenmiştir, buysa ancak Sevan Gölü etrafında Ermenilerin defnedilmesi için bir mezarlık olacak büyüklükte bir toprak anlamına geliyordu.[kaynak belirtilmeli] Buna karşın Azerilerin yaşadıkları toprağın büyüklüğü en az 20 bin m² kadar olmuştur. 1916 yılında Erivan Guberniyasında yaşayan Azeri nüfusu 373.582 kişiden oluşmaktaydı. Günümüzde aynı topraklarda bir tek Azeri kalmamıştır.[4]
Tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]Ermeni asıllı Amerikalı tarihçi George Burnutian'ın araştırmalarına göre, Erivan Hanlığı 19. yüzyılın ilk çeyreğinde Doğu Ermenistan'ın çoğu olmak üzere, yaklaşık 18 bin m²'lik bir toprağı çevirmiştir. "Söz konusu arazi büyük oranda dağlık ve kuraktı; 100 bin kişiden oluşan nüfusunun %80'ına yakınını Müslümanlar Farslar, Azeriler, Kürtler) oluştururken, geri kalan %20'si Hristiyanlar'dan (Ermeniler) oluşmaktaydı."[5]
Erivan Hanlığı 1828 yılında Rusya topraklarına katılmasından hemen sonra, büyük bir Müslüman nüfusu (Azeri, Kürt, Lezgi ve değişik göçebe halkları) bölgeyi terk etmiştir. Bunun üzerine Çarlık Hükûmeti tarafından önemli oranda İran Ermenileri buraya göç ettirildi. Hristiyan'lar tarafından destek gören Rusya hükûmeti Türkiye ve İran'da yaşayan Ermeniler'in buralara göç etmesini doğrudan desteklemekteydi. Bu nedenle Ermeni göçü 19. yüzyıl]] boyunca ve 20. yüzyılın erken dönemine kadar aralıksız devam etmiştir.[6] Bu sürecin sonunda 1832 yılında eski Erivan Hanlığı topraklarında yaşayan yerli ve muhacir Ermeni sayısı, Müslüman sayısını geçmiştir.[7] Brockhaus ve Efron Ansiklopedik Sözlüğü'ne göre, buradaki Azerilerin büyük kısmı (söz konusu kaynakta her ne kadar "Azerbaycan Tatarları"'ndan bahsedilmekteyse de) 20. yüzyılın başlarında halen Rusya Ermenistanı'nda yaşamaktaydı. O zaman bölgedeki 300 bin nüfuslu Azeri Erivan Vilayeti nüfusunun %37,5'ini teşkil ediyordu.[8] Bu halkın çoğunluğu kırsal alanlarda yaşamaktaydı ve geçimini tarım ve halıcılıkla sağlıyordu. Vilayet merkezi Erivan da dahil olmak üzere, vilayete bağlı 7 kazanın 4'ünde Azeriler nüfus çoğunluğunu oluşturmaktaydır.[9] Tarihçi Luici Villari ye göre 1905de (Ermeni-Müslüman savaşı esnasında) Erivan'da Azeriler ekonomik bakımdan Ermenilerden daha gelişmişlerdi.[10]
Ermenistan Azerileri için 20. yüzyıl, baskı, ayrımcılık ve ülkenin demografisini tamamen değiştiren kitlesel ve zoraki sürgün'ler devri idi.[11] Buna rağmen Dağlık Karabağ münakaşasına kadar onlar Ermenistan'ın en büyük etnik azınlığını teşkil etmeye devam ediyorlardı. 1905–1907 yıllarında Erivan Guberniyası Ermeniler ve Azeriler arasında yaşanan kanlı savaşın arenası oldu. Savaş, Rusya İmparatorluğu tarafından doğurulup, toplumun dikkatini Rus Devrimi'nden almak için, tarihte o zamana kadar birbiri ile münakaşada olmayan bu iki halkın arasına fitne vasıtası ile düşmanlık sokuldu.[12]
Azerbaycan ve Ermenistan'ın 1918'de bağımsızlık ilan etmesi durumu daha da gerginleştirdi. Her iki devlet de aynı toprakları kendi himayeleri altında görmek istiyorlardı. Ermenistan kendi iddialarını gerçekleştirmek için Müslümanların lehine siyasete girişti.[13][14][15][16][17][18] Kanlı ve vahşi kırım, Azerilerin bir kısmının ölümüne, bir kısmının da Azerbaycan'a, Türkiye'ye ve İran'a kaçmasına sebep oldu. Hatta Sovyet İttifakı[kaynak belirtilmeli]'nın şekillenmesinden sonra birçoğu geri dönemedi; 1926 yılında kayıtlara göre Ermenistan'da yalnız 78 bin Azeri yaşıyordu.[19]
1948–1950 yıllarında Sovnarkom Azeriler, Ermenistan'dan Azerbaycan'ın Kür-Araz ovasına göç ettirilmesi hakkında anlaşma kabul etmiştir.[20] Ermenistan'da yıldan yıla büyüyen Azeri toplumun büyük kısmı sözde gönüllü şekilde Azerbaycan'a göç etti, aslında amaç Orta Doğu'da ve Avrupa'daki Ermeniler için yer boşaltmaktı. O yıllarda da 100 bin Azeri Ermenistan'ı terk etti.[kaynak belirtilmeli]
1988–1991 yıllarında Ermenistan'dan Azerbaycan'a son 200 bin göçmen kabul edildi. Bunların geneli Ermenistan'ın 22 bölgesinden gelen Azeriler idi.[21]
Ermenistan'dan tanınmış Azeriler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Bahman Ahundov
- Aşık Alasgar, 19. yüzyıl Azerbaycanlı şair ve halk şarkıcısı[22]
- Mirza Kadim İrevani, 19. yüzyılın ortalarının Azerbaycanlı ressamı
- Ekber Ağa Şeyhülislamov, 1918-1920'de Azerbaycan Tarım Bakanı
- Abbaskulu bey Şadlinski, Sovyet Azerbaycan askeri lideri
- Mustafa Topçubaşov, önde gelen Sovyet cerrahı ve akademisyen
- Hüseyin Seyitzade, Azerbaycanlı film yönetmeni
- Hakani Memmedov, Azerbaycanlı futbolcu
- İsmail Feyzullabeyli, Azerbaycanlı bilim adamı
- Oktay Esedov, Azerbaycan Milli Meclisi Başkanı
- Kerim Allahverdiyev, Fizik ve Matematik Bilimleri Doktoru (1981), profesör ve Avrupa Bilimler Akademisi asil üyesi.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Second Report Submitted by Armenia Pursuant to Article 25, Paragraph 1 of the Framework Convention for the Protection of National Minorities 27 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. 24 Noyabr 2004-də kabul olunup
- ^ International Protection Considerations Regarding Armenian Asylum-Seekers and Refugees 16 Nisan 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. United Nations High Commissioner for Refugees. Geneva: September 2003
- ^ Country Reports on Human Rights Practices - 2003: Armenia 30 Ağustos 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. U.S. Department of State. 25 Fevral 2004-də açıqlanıb
- ^ "Ermeni separatizmi və millî şovinizminin ideya-təşkilat əsasları". 9 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2009.
- ^ George A. Bournoutian. Eastern Armenia in the Last Decades of Persian Rule, 1807 - 1828 (Malibu: Undena Publications, 1982), pp. xxii + 165
- ^ Conflict in Nagorno-Karabakh, Abkhazia and South Ossetia: A Legal Appraisal 31 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Tim Potier. Martinus Nijhoff Publishers. 2001. p.2 ISBN 90-411-1477-7
- ^ Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus 31 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Svante Cornell. Routledge. 2001. p.67 ISBN 0-7007-1162-7
- ^ "Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary: Erivan Governorate". 9 Temmuz 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2009.
- ^ "Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary: Erivan". 25 Şubat 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2009.
- ^ Fire and Sword in the Caucasus 21 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Luigi Villari. London, T. F. Unwin, 1906: p. 267
- ^ Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War by Thomas de Waal ISBN 0-8147-1945-7
- ^ Memories of the Revolution in Transcaucasia 23 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Boris Baykov
- ^ de Waal. Black Garden. p. 127-8.
- ^ Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War 2 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Stuart J. Kaufman. Cornell University Press. 2001. p.58 ISBN 0-8014-8736-6
- ^ "Turkish-Armenian War of 1920". 12 Mart 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2009.
- ^ Turkish-Armenian War: Sep.24 – Dec.2, 1920 31 Ekim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Andrew Andersen
- ^ Ethnic Conflicts in the USSR: 1917–1991 29 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. State Archives of the Russian Federation, fund 1318, list 1, folder 413, document 21
- ^ Garegin Njdeh and the KGB: Report of Interrogation of Ohannes Hakopovich Devedjian 30 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 28 Ağustos 1947.
- ^ The Alteration of Place Names and Construction of National Identity in Soviet Armenia 27 Eylül 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Arseny Sarapov
- ^ Armenia: Political and Ethnic Boundaries 1878-1948 26 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Anita L. P. Burdett (ed.) ISBN 1-85207-955-X
- ^ "UNHCR U.S. Department of Homeland Security, Citizenship and Immigration Services Country Reports Azerbaijan. The Status of Armenians, Russians, Jews and Other Minorities". 16 Temmuz 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2009.
- ^ "Adam.az". 6 Temmuz 2011. 6 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi.