Edward Teller
Edward Teller | |
|---|---|
| Teller Ede | |
 1958'de Teller | |
| Doğum | 15 Ocak 1908 Budapeşte, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu |
| Ölüm | 9 Eylül 2003 (95 yaşında) Stanford, Kaliforniya, ABD |
| Mezun olduğu okul(lar) | |
| Tanınma nedeni | |
| Memleket |
|
| Evlilik | Augusta Maria Harkanyi (e. 1934; ölümü 2000) |
| Çocuk(lar) | 2 |
| Ödüller |
|
| Kariyeri | |
| Dalı | Fizik (teorik) |
| Çalıştığı kurum | |
| Tez | Über das Wasserstoffmolekülion (1930) |
| Doktora danışmanı | Werner Heisenberg |
| Doktora öğrencileri |
|
| Diğer önemli öğrencileri | Jack Steinberger |
| İmza | |
 | |
Edward Teller (İbranice: אדוארד טלר; Macarca: Teller Ede; 15 Ocak 1908 - 9 Eylül 2003), bilim ve teknoloji dünyasında "hidrojen bombasının babası" olarak bilinen Macar–Amerikalı teorik fizikçi.[2][3][4]
Teller hayatı boyunca hem bilimsel yeteneği hem de kişiler arası zor ilişkileri, geçici ve içe kapanık kişiliği ile tanınıyordu. Teller, 1908'de Macaristan'da dindar bir Yahudi ailede doğdu. 1930'larda, önde gelen Macar bilimcilerden oluşan émigrélerin oluşturduğu, “Marslı” kod adlı grup altında ABD'ye göç etti.[5]
Çekirdek fiziğine, moleküler fiziğe, spektroskopiye (özellikle Jahn–Teller ve Renner–Teller etkileri) ve yüzey fiziğine çok sayıda katkıda bulunmuştur. Teller ayrıca, karmaşık moleküllerin kuantum mekaniksel açıklamasında standart modern bir araç olan yoğunluk fonksiyonel teorisinin öncüsü olan Thomas–Fermi teorisine de katkıda bulundu.[6]
İlk yılları ve ailesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Ede Teller, 15 Ocak 1908'de Avusturya-Macaristan'ın Budapeşte kentinde Yahudi bir ailede dünyaya geldi. Annesi piyanist Ilona Teller babası ise avukat Max Teller'di. Önce Fasori Lüteriyen Gymnasium'da, daha sonra Budapeşte'deki Minta (Model) Gymnasium'da eğitim gördü. Teller Yahudi bir aileden geldiği için Museviydi. Ancak bilim kariyerine başladıktan ve ilerleyen yaşlarından sonra agnostik-ateist fikir akımının destekçisi ve savunucusu oldu. Küçük yaşlarında ailecek Yahudiliğin kutsal günlerinden biri sayılan Kerafet Günü'nü kutlarlardı.[7][8]
Albert Einstein ve Richard P. Feynman gibi Teller'de konuşmayı geç öğrenenlerdendi. Çoğu çocuğa göre konuşması daha sonra gelişti, ancak sayılar onun çok ilgisini çekiyordu. Hatta bundan o kadar çok eğleniyordu ki, hayal dünyasında büyük sayılar ile büyük hesaplamalar yapıyordu.[9]
Bilimsel faaliyetleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Teller, Amerikanın nükleer programı çerçevesinde II. Dünya Savaşı'nda "Manhattan Projesi"nin bir üyesi olarak yaptığı çalışmalarla; hidrojen bombasının geliştirilmesindeki öncülüğüyle ve Lawrence Livermore National Laboratory'de uzun yıllar boyunca devam ettiği faaliyetleriyle tanınmıştır.[10]
1950'lerde Los Alamos Ulusal Araştırma Merkezi'nde birlikte çalıştığı arkadaşı Robert Oppenheimer hakkında yürütülen soruşturmada verdiği ifade sebebiyle büyük tepki aldı ve ondan sonra bilim camiası tarafından dışlandı. Özellikle nükleer enerji araştırmalarını, nükleer silahların geliştirilmesini ve nükleer test programının etkin bir şekilde sürdürülmesini savunduğu için Birleşik Devletler hükûmetinden destek görmeye devam etti.[11]
Ödülleri
[değiştir | kaynağı değiştir]1976 yılında Society of Engineering Science üyeliğine[12] seçilen Edward Teller, 1980 yılında Eringen Madalyası kazanmıştır.[1]
Röportajları
[değiştir | kaynağı değiştir]Finans sektöründe tanınmış bir yatırım uzmanı ve yazar olan Lee Munson, 1999 yılında, Hoover Enstitüsü'nde Edward Teller ile bir röportaj gerçekleştirmiştir. Bu röportajda, "Hidrojen bombasının babası" olarak anılmak hakkında düşünceleri sorulmuş, Teller ise cevap olarak, " Saçmalık! Bir çok kişi buna katkıda bulundu. Ben binlerce katkıda bulunanlardan biriydim. Tek zorlayan bendim. Yaptığım şeyden mutluyum ama kolay değildi" demiştir.[13]
Fen bilimlerinde ismi ile anılan buluşlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Ashkin–Teller modeli
- Axilrod–Teller potansiyeli
- Brunauer–Emmett–Teller teorisi
- Inglis–Teller denklemi
- Jahn–Teller etkisi
- Lyddane–Sachs–Teller ilişkisi
- Pöschl–Teller potansiyeli
- Renner–Teller etkisi
- Teller–Ulam tasarımı
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b "Eringen Medal". 7 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2017.
- ^ "I have always considered that description in poor taste." Teller & Shoolery 2001, p. 546.
- ^ Goodchild 2004, p. 36.
- ^ Edward Teller 1948 yılında 1 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ABD Ulusal Bilimler Akademisi'ne üye seçildi.
- ^ Metropolis, Nicholas; Rosenbluth, Arianna W.; Rosenbluth, Marshall N.; Teller, Augusta H.; Teller, Edward (1953). "Equation of State Calculations by Fast Computing Machines". Journal of Chemical Physics. 21 (6): 1087-1092. Bibcode:1953JChPh..21.1087M. doi:10.1063/1.1699114.
- ^ "Edward Teller Is Dead at 95; Fierce Architect of H-Bomb". The New York Times. September 10, 2003.
- ^ Teller & Shoolery 2001, p. 32.
- ^ Stix, Gary (October 1999). "Infamy and honor at the Atomic Café: Edward Teller has no regrets about his contentious career". Scientific American: 42-43. doi:10.1038/scientificamerican1099-42. Retrieved November 25, 2007.
- ^ Edward Teller - The inspiration of Herman Mark (segment 18 of 147), June 1996 interview with John H. Nuckolls, former director of the Lawrence Livermore National Laboratory (posted on 24 January 2008) Alternate source video (uploaded to Web of Stories YouTube channel on Sep 27, 2017)
- ^ Edward Teller Facts, quote: "Leaving Hungary because of anti-Semitism, Teller went to Germany to study chemistry and mathematics at the Karlsruhe Institute of Technology from 1926 to 1928. A lecture he heard by Herman Mark on the new science of molecular spectroscopy made a lasting impression on him: "He [Mark] made it clear that new ideas in physics had changed chemistry into an important part of the forefront of physics."
- ^ Edward Teller - Wave-particle duality sparked a fascination with physics (segment 16 of 147), June 1996 interview with John H. Nuckolls, former director of the Lawrence Livermore National Laboratory (posted on 24 January 2008) Alternate source video (uploaded to Web of Stories YouTube channel on Sep 27, 2017) Quote: "This theory [of polymer chemistry, and its relation to quantum physics] managed to make in me a big change from an interest in mathematics to an interest in physics."
- ^ "SES Fellows - Edward Teller (1976)". 7 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2017.
- ^ "Teller Reflects". Hoover Institution (İngilizce). Erişim tarihi: 1 Ocak 2025.
Bibliyografya
[değiştir | kaynağı değiştir]- Our Nuclear Future; Facts, Dangers, and Opportunities (1958)
- Basic Concepts of Physics (1960)
- The Legacy of Hiroshima (1962)
- The Constructive Uses of Nuclear Explosions20 Mart 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (1968)
- Energy from Heaven and Earth (1979)
- The Pursuit of Simplicity (1980)
- Better a Shield Than a Sword: Perspectives on Defense and Technology (1987)
- Conversations on the Dark Secrets of Physics (1991)
- Memoirs: A Twentieth-Century Journey in Science and Politics (2001)
- Edward Teller
- 1908 doğumlular
- Budapeşte doğumlu bilim insanları
- 2003'te ölenler
- Macar mucitler
- Macar nükleer fizikçiler
- Macar agnostikler
- Macaristan Yahudileri
- Amerika Birleşik Devletleri'ndeki Macar göçmenler
- Amerikalı mucitler
- Amerikalı nükleer fizikçiler
- Amerikalı agnostikler
- Amerikalı amputeler
- Macaristan Yahudisi asıllı Amerikalılar
- Slovak asıllı Amerikalılar
- Leipzig Üniversitesinde öğrenim görenler
- Chicago Üniversitesi öğretim üyeleri
- Göttingen Üniversitesi öğretim üyeleri
- George Washington Üniversitesi öğretim üyeleri
- Kaliforniya Üniversitesi, Berkeley öğretim üyeleri
- Karlsruhe Teknoloji Enstitüsünde öğrenim görenler
- Başkanlık Özgürlük Madalyası sahipleri
- Enrico Fermi Ödülü sahipleri
- Ulusal Bilim Madalyası sahipleri
- Ulusal Bilimler Akademisi üyeleri
- Manhattan Projesi kişileri
- Siyonistler
- Yahudi fizikçiler
- Teorik fizikçiler
- Yahudi agnostikler
- Time Yılın Kişisi
- Uluslararası Kuantum Moleküler Bilimler Akademisi üyeleri
- Amerikan Bilim ve Sanat Akademisi üyeleri