Bedehşan
Bedehşan (Peştuca/Farsça: بدخشان; Tacikçe: Бадахшон, Badaxşon; Rusça: Бадахшан Badahşan; Çince (basitleştirilmiş): 巴达赫尚; Çince (geleneksel): 巴達赫尚; pinyin: Bādáhèshàng), Afganistan'ın kuzeydoğusunun, Tacikistan'ın güneydoğusunun ve ve Çin'deki Taşkurgan ilçesinin bölümlerinden oluşan tarihî bölgedir. Tarihî Bedehşan bölgesinin büyük bir kısmı günümüzde Tacikistan sınırları içerisindedir. Afganistan'ın Bedehşan ili ve Tacikistan'ın Dağlık Bedehşan bölgesinin adları; tarihî Bedehşan bölgesinden gelmektedir. Bedehşan bölgesinin müziği; bölgenin kültürel mirasının önemli bir parçasıdır.
İsim
[değiştir | kaynağı değiştir]Bedehşan ismi, bölgeye Sasani İmparatorluğu tarafından verilen bedaxš ya da badaxš isminden türetilmiştir.[1]
Topluluk
[değiştir | kaynağı değiştir]Çeşitli etno-dilsel ve dini topluluklara ev sahipliği yapan bölgede Tacikler ve Pamiriler çoğunluğu oluştururken, kendi köylerinde yaşayan Kırgız ve Özbekler ise azınlığın oluşturmaktadır. Bölgede aynı zamanda çeşitli Pamir Dilleri ve Doğu İran Dil Grubu'nda yer alan diller konuşulmaktadır.[2] 20. yüzyılda Tacikistan'daki Dağlık Bedehşan Özerk Bölgesi'nde Pamir dillerini konuşanlar kendilerini Pamir olarak tanımlayarak ayrı etnik kimlik oluşturdular. Pamir halkı Tacikistan'da resmi olarak ayrı bir etnik grup olarak tanınmadı, ancak Tacikistan'da Pamiri hareketler ve dernekler örgütlenmeye devam etmişlerdir.[3] Bedehşan'daki başlıca dini mezhepler İsmâilî İslam ve Sünni İslam'dır. Bölgede İsmâilîlik Nâsır-ı Hüsrev tarafından yaygınlaştırılmıştır. Bölge halkı zengin bir kültürel mirasa sahiptir ve eşsiz antik müzik, şiir ve dans biçimlerini korumuşlardır.
Tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]Erken Tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]Bölge antik çağlardan ticaret için önemli bir merkez olmuştur. M.Ö. 4.000 yılının ikinci yarısına götürülecek bir tarihe kadar Lapis lazuli taşının özellikle Bedehşan bölgesinden ticaretinin yapıldığı bilinmektedir. Bedehşan bölgesi doğu-batı ticareti ve İpek Yolu üzerinde olması nedeniyle jeo-ekonomik olarak önemli bir konumda yer almaktadır. Marco Polo'ya göre Bedehşan bölgesinde Şiganan Dağı'nın altında Balas yakutu bulunmaktadır.
Erken Modern Tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]Bölge sürekli olarak Bedehşan beyleri tarafından yönetilmiştir. Sultan Muhammed ise soyunu Büyük İskender'e dayandıran bir dizi hükümdarın son üyesini temsil etmektedir. Sultan Muhammed Timur İmparatorluğu'nun hükümdarı Ebu Said Mirza tarafından öldürüldü ve Bedehşan Timur İmparatorluğu tarafından ele geçirdi. Sultan Muhammed'in ölümünden sonra hükümdarlığa Sultan Mahmud Mirza geçti ve onun da Baysingar Mirza, Ali Mirza ve Han Mirza isimli üç oğlu bulunmaktaydı. Sultan Mahmud öldüğünde soylularından Amir Khan, Baysingar Mirza'yı kör etti, ikinci prensi öldürdü ve gaspçı olarak hüküm sürdü. 1504'te ise Babür İmparatoru Babür'ün hakimiyetine girdi. Babür 1506'da Argun Şah'tan Kandahar'ı aldığında, Han Mirza'yı Vali olarak Bedehşan'a gönderdi. 1514'te Han Mirza'nın oğlu Mirza Süleyman dünyaya geldi .
Han Mirza'nın ölümünden sonra Bedehşan, Babür Prensi Hümayun Şah tarafından yönetildi. 1541 yılına kadar bölge sırasıyla Sultan Vaiz Han (Mirza Süleyman Han'ın kayınpederi) Prens Hindal ve son olarak oğlu Mirza İbrahim ile birlikte Babür prensi Kamran Mirza'ya teslim olan Mirza Süleyman tarafından yönetildi. Mirza Süleyman ve oğlu imparator Hümayun Şah tarafından serbest bırakılınca Mirza Süleyman, Bedehşan bölgesini tekrar kontrol altına aldı. 1560 yılında ise Belh'i istila etti ancak oğlu Mirza İbrahim'in savaşta öldürülmesi üzerine seferden vazgeçti.
Ekber Şah, Babür İmparatoru olduğunda, üvey kardeşi Mirza Muhammed Hakim'in annesi, Şah Ebu Ma'ali tarafından öldürülmüştü. Mirza Süleyman, Kabil'e gitti ve Ebu Ma'ali'yi astırdı; daha sonra kendi kızını Mirza Muhammed Hakim ile evlendirdi ve 1563'te Bedehşan soylularından Ümet Ali'yi Mirza Muhammed Hakim'in temsilcisi olarak atadı. Ancak Mirza Muhammed Hakim ve Mirza Süleyman'ın arası bir yıl içinde bozuldu Mirza Süleyman Kabil'e bir sefer düzenledi. Bunun üzerine Mirza Muhammed Hakim kaçtı ve Ekber Şah'tan yardım istedi, böylece Mirza Süleyman sefer süresince Celalabad'ı almış olmasına rağmen Bedehşan'a dönmek zorunda kaldı.
Mirza Süleyman'ın karısı Kıpçak kabilesinden Hurram Begüm'dü. Zekiydi ve kocasının gücüne o kadar sahipti ki, Mirza Süleyman onun tavsiyesi olmadan hiçbir şey yapmazdı. Düşmanı ise, ölen Prens Kamran Mirza'nın eşi Muhtarim Hanım'dı. Mirza Süleyman onunla evlenmek istedi; ancak Hurram Begüm, onu Mirza İbrahim ile evlendirdi ve bu evlilikten Mirza Şahruh isimli bir çocuk dünyaya geldi. Mirza İbrahim Belh'te yapılan savaşta öldükten sonra Hurram Begüm, Muhtarim Hanım'ı babası Kaşgarlı Şah Muhammed'e göndermek istedi ancak Muhtarim Hanım bunu reddetti. Mirza Şahruh yetişkin olmasıyla birlikte annesi ve bazı Bedehşan soyluları ile dedesi Mirza Süleyman'a karşı sürekli bir isyan hareketi başlattı. Mirza Şahruh Bedehşan bölgesinde babası tarafından yönetilen toprakları ele geçirdi ve kendisine birçok taraftar topladı. Mirza Süleyman ise 1575 yılında hacca gitme bahanesi ile Bedehşan'dan ayrıldı ve İndus Nehri'ni geçerek Hindistan'a gitti. Pencap eyaleti valisi ve aynı zamanda Ekber Şah'ın komutanlarından Cihan Han, Ekber Şah'tan Bedehşan'ın işgal edilmesi için emir aldı, ancak sonrasında Bengal valisi Munim Han'ın ölümünden sonra Bengal'in yönetimini Mirza Süleyman'a teklif ettiyse de Mirza Süleyman bununla ilgilenmedi.
Mirza Süleyman yardım amacıyla Safevi hükümdarı II. İsmail'e gitti ancak hükümdarın ölümü, sözünü aldığı yardımın gerçekleşmesinin önüne geçti. Kabil'e geçip orada bir hareket başlatmak istese de başarılı olamadı. Ancak Hindikuş bölgesinde bazı toprakları ele geçirdi. Muhtarim Hanım'ın ölümünden sonra Buhara Hanlığı hükümdarı olan aynı zamanda Bedehşan bölgesine yönelik amaçlar peşindeki II. Abdullah Han'dan (Abdullah Özbek Han) yardım istedi ve II. Abdullah Han bölgeyi işgal etti. İşgal sonrasında Mirza Şahruh Babürlere kaçarken Bedehşan'ı kendisi için kurtaramayan Mirza Süleyman ise Kabil'e kaçtı. Bundan sonra ise 1589'da Lahor'da ölene kadar Ekber Şah'ın ordusunda komutanlık görevi yürüttü.
Bedehşan bölgesi 1641 yılında Şah Cihan tarafından ele geçirilip bir eyalet statüsü aldıysa da 1647 yılında tekrar Babür İmparatorluğu'nun egemenliğinden çıktı.
Afganistan, İngiltere ve Rusya Arasında
[değiştir | kaynağı değiştir]1839'da İngilizlerin Afganistan'ı işgalinden sonra Dost Muhammed Han'ı sürgüne gitmek zorunda kaldı. Sürgünde Buhara Emirliği'ne gitti ancak orada kendisini tutsak olarak algıladı ve oğullarıyla birlikte zorlukla Belh şehrine kaçtı. Bu sırada 1839'da Kunduz Emiri Mir Muhammed Murad Bey, Bedehşan'a tekrar saldırdı ve Farkhor'a kendi komutanlarından birini atadı. İki ay sonra Meşhed'e de saldırdı. Ancak Bedehşan 'da kalıtsal beylere ait bir dayanak elde edemedi.
Sonunda Büyük Oyun, Rusların Buhara Emirliği'ni Afganistan'ın belirli bölgelerini talep etmesini desteklemesi ve İngilizlerin ise Afganistan'ın bu anlaşmazlık bölgeleri talep etme iddiasını tanımasıyla başlayacaktı. Bedehşan'ın sınırları, 1873'te İngiltere ve Rusya anlaşması ile belirlendi. Anlaşmaya göre Bedehşan bölgesinin kendine bağlı Vahan bölgesi ile birlikte bütünüyle Kabil Emirliği'ne bağlı olduğu kabul ediliyor ve ayrıca bölgeyi Ceyhun Nehri'nin güney yakası ile sınırlıyordu.[5] Batıda ise Bedehşan, Türkistan ovalarının, Kunduz ve Ceyhun nehirlerinin kesişme noktasından Tasşkurgan Nehri'nin doğusuna kadar güneyinden geçen ve ardından Kunduz'u geçerek güneydoğuya yani Hindukuş Dağlarına kadar uzanan bir hat ile sınırlandırılmıştır. Güney sınırı ise Hindukuş Dağları boyunca Bedehşan'dan Pencşir Vadisine uzanan Havak Geçidi'ne kadar uzanmıştır.
1873 Anlaşmasından önce Ruşani, Şughan gibi küçük yerleşimler Ceyhun Nehri'nin sol kıyılarına ve Darvaz vilayetine kadar diğer yandan da Ceyhun Nehri'nin sağ kıyılarına uzanıyordu. Fakat daha sonra kuzey Darvaz uzantısı Rusya Pamir'inin batı uzantısı ile değiştirildi ve böylece tüm nehir Rus ve Afgan bölgeleri arasındaki sınır hâline geldi; Vilayetlerin ve Vahan bölgesinin politik sınırları artık coğrafi limitlerle uyuşmuyordu.[5]
Bedehşan'ın Ruşhan ve Şughan haric önemli vilayetleri ise şunlardı: Batıda Rustak, Katagan, Gori, Narin ve Andarab. Kuzeyde: Darvaz, Ragh ve Şiva. Doğuda: Şaran, İşkaşim, Zebak ve Vahan. Merkezde ise Feyzabad, Farkar, Mincan ve Kişim. Bu bölgelerden başka vilayetler de bulunmaktaydı fakat bu küçük bölgeler hakkında kesin bir bilgi bulunmamaktadır.[5] Sonuç olarak modern Dağlık Bedehşan'ın batı parçasının çoğu Buhara Emirliği'ne ait olurken, bu emirliğin büyük bir kısmı da Rusya Türkistanı'nın Fergana vilayetinin parçası oldu ve bu anlaşma 1920'ye kadar sürmüştür.
Katagan-Bedehşan bölgesi 1890 yılında Afgan Türkistan'ından ayrılarak Katagan-Bedehşan vilayeti oluşturulmuştur. Vilayetin yönetimi ise Kabil'e verildi.[6] 1895'te ise Panj nehri Afgan ve Rus Badaşan'ları arasındaki sınırı belirledi. Tarihsel Bedehşan bölgesinin bu politik bölünmesinin ise birçok yönetimsel değişikliğe rağmen günümüze kadar devam ettiği görülecektir.
20. Yüzyıl
[değiştir | kaynağı değiştir]1902'de Buhara (Batı) Pamir, Rus askeri yönetimine girdi. 1917 Ekim Devrimi sonrasında ise Kasım 1918'de son Çarlık Rus birlikleri Bolşevik yönetimini tanıdı, ancak Aralık 1919'da Fergana'dan Bolşevik karşıtı Rus "Köylü Ordusu" Buhara'yı geri aldı. Nisan 1920'den Haziran 1920'ye kadar süren iktidar boşluğu bir Buhara yönetimi kurma girişimleri ile doldurulmaya çalışılmıştır. Buhara yönetimi Haziran 1920'de yerel güçler tarafından yönetimden uzaklaştırıldı ve Bolşevik yönetimi yeniden tesis edilmiştir. Sonrasında ise Sovyetler Birliği, Dağlık Badahşan'ın Buhara bölümünü ele geçirdi. 1895'ten beri Rusya Egemenliğinde olan bölge ile SSCB egemenliğine giren bölge 1924'te birleştirildi ve 1929'da Tacikistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti içinde Dağlık Badahşan Özerk Bölgesi (vilayet) oluşturuldu. SSCB'nin dağılması sonrasında ortaya çıkan Tacikistan İç Savaş sırasında Pamir-Badahşan Özerk Cumhuriyeti olarak olarak ilan edildi. Sonrasında 6 Kasım 1994'te Viloyati Muhtori Kuhistoni Badahşon yani Dağlık-Badahaşan Özerk Bölgesi oldu. Bölge, 1990'larda Tacikistan İç Savaşı sırasında şiddetli çatışmalara tanık oldu.[7]
Afganistan Bedehşanı ise 1963 yılında Bedehşan, Bağlân, Puli Humri, Duşi, Andarab, Kunduz ve Talukan ilçelerini içeriyordu. 1963'te Katagan-Bedehşan Eyaleti kaldırıldı ve bölge dört ayrı vilayete bölündü: Bedehşan , Bağlân, Kunduz ve Tahar.[8] 1996-2001 yılları arasındaki Afganistan İç Savaşı sırasında Taliban'ın gücünün zirvesinde olduğu dönemde Afgan Bedehşanı Taliban'a karşı savaşan Kuzey İttifakı için bir kale görevindeydi.
Coğrafya
[değiştir | kaynağı değiştir]
Bedehşan'ın tüm güney bölgelerini ve Nuristan'ın (eski Kafiristan) kuzey tepelerini ve vadilerini (eski Kafiristan) kapsayan dağ bölgelerinin formasyonu, Hindukuş Dağları'nın batı kesimlerine paralel şekilde ilerlemektedir. Hindikuş Dağları bölgede bulunan yüksek platonun güney sınırını temsil etmektedir. Bu durum güneye doğru, aralarında Nuristan'ın vadilerinin gizlendiği, bu vadileri bölen engebeli ve karla kaplı yüksekliklerle neredeyse birbirlerinden izole edilmiş uzun dorukların betimlendiği bir arazi yapısını ortaya koyar. Kuzeye doğru ise plato, Bedehşan'ın merkezinde, Feyzabad civarında ortalama 4.500 metreden 1.200 metreye düşer. Daha sonra ise Kataghan bölgesindeki Kunduz'da, yükseklik 30 metrelere düşerek Ceyhun nehrini çevreleyen düz ovalar hâline gelir.[5]
Gökçesu Nehri, Bedehşan'ı güneydoğudan kuzeybatıya geçer ve Kunduz ile birlikte Dorah Geçidinin batısındaki Hindikuş Dağları'nın tüm kuzey yamaçlarında biriken kar sularını taşır. Gökçesu Nehri'nın bazı kaynakları Ceyhun'un kuzeye doğru büyük kıvrımında olan Zebak'a yakındır böylece kıvrım içindeki dağlık alanı Badakhshan'ın geri kalanından ayırır.
Gökçesu Nehri'nin rotası Bedehşan boyunca Ceyhun'dan (304metre), Feyzabad'dan (1200 metre) ve Zebak'tan (2400 metre) geçerek bir anayol ortaya çıkarmaktadır. Gökçesu Nehri aynı zamanda, Panj nehri ile İşkaşim'den Pamir Dağlarına doğru eskiden ticaret amaçlı sıklıkla kullanılan bir yolun devamı olarak Afgan Türkistanı ile Çin'in Kaşgar bölgesini bağlamaktadır. Şüphesiz olarak bu yol Asya'nın kıtasal olarak büyük anayollarından birisidir.[5]
Ceyhun Nehri'nin kıvrımı içerisindeki Gökçesu Nehri Darvaz'ın dağlık bölgesinde bulunmaktadır. Buranın fiziki coğrafyası Hindikuş Dağlarından ziyade Pamir Dağları'na aittir. Bölgedeki anayolların nehirleri yakından takip ettiği görülmektedir. Buradaki vadiler dar olmasına rağmen tarımsal açıdan verimli ve nüfus açısından yoğundur. Dağlar kayalı ve zorlayıcıdır fakat dünyaca ünlü güzel manzaralar sunarlar. Buhara ve Fargana Vadileri'nin büyük tarımsal zenginlikleri Bedehşan bölgesine özgüdür.[5]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]- Dağlık Bedehşan Özerk Bölgesi
- Bedehşan Vilayeti (Afganistan)
- Taşkurgan Tacik Özerk İlçesi
- İpek Yolu
- Lapis Lazuli
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "BADAḴŠĀN". Encyclopædia Iranica. 15 Aralık 1988. 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2020.
- ^ G. Morgenstierne Iranica Link Archived 2008-05-17 at the Wayback Machine
- ^ Davlatshoev, S. (2006). ""The Formation and Consolidation of Pamiri Ethnic Identity in Tajikistan". School of Social Sciences of Middle East Technical University, Turkey (M.S. thesis)30 Aralık 2020.
- ^ The Diffusion of Classical Art in Antiquity, John Boardman, Princeton University Press 1993, p.96
- ^ a b c d e f "One or more of the preceding sentences incorporates text from a publication now in the public domain: Chisholm, Hugh, ed. (1911). "Badakshan". Encyclopædia Britannica. 3 (11th ed.). Cambridge University Press. pp. 182–183", 1911 Encyclopædia Britannica, Volume 3, 21 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi30 Aralık 2020
- ^ Fayz Muḥammad Katib. Siraj al-tawarıkh. V. III. Afghanistan Digital Library. <arşivlenmiş kopya> 2 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 27 Eylül 2011 tarihinde <orijinalinden arşivlendi> Erişim tarihi: 15 Ekim 2011
- ^ "Tajikistan's Unconquerable Gorno-Badakhshan Region". RadioFreeEurope/RadioLiberty (İngilizce). 9 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Aralık 2020.
- ^ Ludwig W. Adamec. Historical and political gazetteer of Afghanistan Vol. 1. Badakhshan Province and northeastern Afghanistan. Graz : Akad. Druck- und Verl.-Anst., 1972. p. 26.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Travel article:The Rubies of Badakhshan 10 Ekim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Revelations Regarding Badakhshan 10 Mart 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
