Batik

Endonezya'dan bir batik örneği

Batik, bir kumaş boyama tekniğinin ve bu teknikle boyanan tekstil ürünlerinin adı. Batik, kumaşın boyanırken üzeri bir madde ile kapatılarak veya katlama, sıkıştırma, dikme veya büzme gibi işlemler yoluyla bazı kısımlarının boya ile temasının engellenmesi ve bu yolla kumaş üzerinde desenler oluşturulması esasına dayanır.

Endonezya'da ortaya çıkmış ve gelişmiştir. İkibin yıldan uzun bir süre öncesine dayanan batik örnekleri Uzak Doğu'da, Orta Doğu'da, Orta Asya ve Hindistan'da görülmektedir. 17. yüzyılda Alman tüccarlar tarafından Hollanda'ya ve oradan diğer Avrupa ülkelerine taşınmıştır. 2009 yılında UNESCO'nun İnsanlığın Somut Olmayan Dünya Kültür Mirası Listesine eklenmiştir. En önemli üretim merkezleri Hindistan, Endonezya, Japonya, Çin, Cava ve Bali, Kamerun, Mali, Nijerya, Meksika ve Peru'dur. Endonezya'da “plangi”, Japonya'da “shibori”, Hindistan'da “bandhani” ve Batı Afrika'da “adire” olarak bilinir.

Batik, çoğunlukla pamuklu veya ipekli bir kumaşın üzerine fırça, şablon, kalıp gibi malzemeler kullanarak desenler çizilmesini, kumaşın boyayı emmeyerek orijinal renginin korunması istenen alanlarının balmumu veya hamur gibi bir malzeme ile kapatılmasını, kumaşa boya banyosu yaptırılarak boyanın kumaşa emdirilmesini ve ardından kapama malzemesinin çözdürülmesini içerir.

Batik kumaştan geleneksel kıyafetler giyen kadınlar

Batik, hem gündelik giysilerde, hem de gece elbiselerinde ve resmi kıyafetlerde kullanılır. Tablolara, duvar panolarına masa örtüsü ve yatak örtüsü gibi tekstil ürünlerine batik uygulanmaktadır.

Dünyada batik sanatının en gelişmiş olduğu yer, Endonezya'nın Cava Adası'dır. Endonezya'da çeşitli batik karnavalları düzenlenmektedir ve her yıl 2 Ekim Ulusal Batik Günü olarak kutlanmaktadır.

Batik, Cava dili'nde yazmak veya noktalamak anlamına gelen bir kelimedir.

Togo'da batik kumaş

Batik teknikleri

Batik, kumaş üzerinde desen oluşturmak için, önceden belirlenen kısımlarını bir kaplama malzemesi ile kapatttıktan sonra kumaşı, fırça ile veya boya banyosu ile boyama esasına dayalı bir tekniktir. Kapatılan kısımlar, kumaşın orijinal rengini korur. En eski iki batik tekniği; hamur ile ve mum ile kapama teknikleridir. Ayrıca, bağlama batik denilen, kumaşın iple kapatıldığı bir teknik de vardır.

Hamur ile kapama tekniği

Bu teknikte pirinç unu, nişasta, gibi malzemeler karıştırarak hamur elde edilir ve bu karışım pişirilerek macun haline getirilir. Soğuduktan sonra fırçayla veya parmakla kumaşa boya sürülür veya boya, huni şekline getirilen kağıdın içine konup sıkılarak uygulanır. Bu teknikte kumaşın tek bir yüzü boyanır.

Mumla kapama tekniği

Bu teknikte kumaşın önceden belirlenen kısımlarına boyanın geçmesini önlemek için kullanılan kapama malzemesi erimiş mumdur. Mumun kumaşa iyice nüfuz edebilmesi için muma parafin katılır. Ayrıca mum ve parafin, kumaşın parlak görünmesini sağlar. Kumaş, boyaya batırılarak boyanır. Böylece kumaşın her iki yüzü de boyanmış olur. Ayrıca boyaya batırılmak, boyanın kumaşa iyice nüfuz etmesini sağlayarak boyanın kalıcılığını ve kumaşın dayanıklılığını artırır.

Asya'dan Avrupa'ya geçmiş bir kumaş baskı tekniği olan mum batik tekniğinin yaygın olarak kullanıldığı bölgeler Cava, Malezya, Türkistan ve Hindistan'dır. Bu tekniğe eskiden Anadolu'da da rastlanırdı. Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da “bervanik” adı verilen, geleneksel kadın giyiminde önlük olarak kullanılan dokumalar parafin ve balmumu karışımıyla kapatılarak yapılırdı. Bu dokumalar en çok Diyarbakır, Şanlıurfa, Elazığ, Suruç, Malatya, Adıyaman yörelerinde görülürdü.

Mumla kapama tekniğinin iki türü vardır: kazıma batik ve kalıpla batik.

Kazıma batikte, kumaş önce mumla kaplanıp ardından, önceden belirlenen kompozisyona uygun olarak, kazıyıcılarla kazıma işlemi yapılır. Sonraki adımda, kumaş boyaya batırılır. En son adım, mumu kumaştan çıkarmaktır. Mum, ütülenerek veya kaynatılarak çıkartılır.

Kalıpla batikte, üzerine desen oyulmuş metal veya tahta kalıplar kullanılır.

Kalıpla batik tekniği

Bağlama batik

Bu teknikte boyanın kumaşın her yerine ulaşmasını engelleyerek desen oluşturmak için kumaş fiziksel işlemlerle sıkıştırılır. Bu sıkıştırma işlemi, kumaşı çeşitli yollarla bağlayarak, teğelleyerek veya mandal, kağıt kıskacı gibi malzemelerle sağlanır. Örneğin, iple bağlama tekniğinde, kumaş, önce iplerle bağlanır, sonra sıcak veya soğuk boyaya batırılarak boyanır. Ardından ipler çözülür ve kumaş kurutulur. Bu tekniğe benzeyen, katlama teknik ve teyelli teknikte ise kumaş, birkaç yerinden katlanıp veya teyellenip ondan sonra boyanır. Bağlama tekniğinin örneklerine Anadolu'da geleneksel olarak Bursa Keles yöresi kadın giyimindeki önlüklerinde rastlanır.