Balta-parası
.jpg)
Balta-parası (İspanyolca: Tajaderos) hem batı Mezoamerika hem de kuzey Andlar'da bulunan bronz ezerleri ifade etmektedir. Etno-tarihsel, arkeolojik, kimyasal ve metalurjik analizlere dayanarak, araştırmacı Hosler, Lechtman ve Holm bu nesnelerin binlerce kilometreyle ayrılan bu iki bölgede ticaret yoluyla kullanıldığını ileri sürmüştür. Sadece kuzey And kıyı bölgesinde arkeolojik kayıtlarda görülen iskambil kartı şeklindeki metal objeler olan naipes'lerin aksine, balta-paralar hem Mezoamerika hem de And kültür bölgelerinde bulunmuştur. Daha spesifik olarak, bu para sisteminin ilk olarak MS 2. binyılın başlarında Peru ve Ekvador'un kuzey kıyısında ortaya çıktığı ileri sürülmektedir. Her iki bölgede de bronz, muhtemelen aile birimleri tarafından eritilmiş, ince, balta şeklinde dövülmüş ve genellikle yirmişerlik, beşli gruplar hâlinde paketlenmiştir. Bu objelerin çoğunlukla mezarlarda bulunması, ekonomik işlevlerinin yanında törensel bir değeri de olduğunu düşündürmektedir.[1][2][3]
Metalurji gelenekleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Mezoamerika ile Andlar arasındaki tarih öncesi bağlantılar çeşitli zamanlarda öne sürülmüştür. Erken dönem Mezoamerika ve Ekvador çömlek tarzları, hem teknik hem de motif bakımından bazı benzerlikler göstermektedir. Benzer şekilde, Ekvador ve batı Mezoamerika'da bulunan erken dönem gömü biçimleri (sözde "şaft mezarlar") arasında da benzerlikler olduğu belirtilmiştir. Hatta Michoacán'daki Purépecha halkının kökenlerinin Güney Amerika'ya dayandığı bile öne sürülmüştür. Ancak, bu önerilerin hiçbiri uzmanlar arasında yaygın kabul görmemiştir. Uzmanlarca daha geniş kabul gören, Güney Amerika metal işçiliğinin Mezoamerika üzerindeki etkisi görüşüdür.[4][5][6][7]
.jpg)
Güney Amerika metal işçiliği ise kendi içinde iki geleneğe ayrılır: Biri Peru, güney Ekvador ve Bolivya'da yer alan, bakır, kalay, gümüş, altın ve arsenik gibi metallerin çeşitli alaşımlarda çok yönlü kullanımıyla karakterize edilen gelenektir; diğeri ise Kolombiya ve Orta Amerika'nın güneyinde bulunan, Ara Bölge olarak da bilinen bölgede, daha çok sanatsal ve sembolik amaçlarla kullanılan altın ve bakır odaklı gelenektir. Batı Mezoamerika'daki metal işçiliği, coğrafi olarak Ara Bölge'ye daha yakın olmasına rağmen, biçim ve işlev açısından güney Ekvador geleneğine daha yakındır. Birbirine geçen metal halkaların formu ve üretim yöntemi iki gelenekte de aynıdır ve arkeolojik bağlamları (mezarlarda kafatası çevresine yerleştirilmiş) dikkat çekici şekilde benzerdir. Ayrıca, olta iğneleri, iğneler ve cımbızlar da her iki gelenekte görülmektedir. Bununla birlikte, Ara Bölge'nin balmumu döküm geleneği de diğer Mezoamerika bölgelerine yayılarak, batı Mezoamerika'da da etkili olmuş; örneğin bakır-altın alaşımı çanların üretiminde bu teknik kullanılmıştır.[8]
Ekvador-Meksika ticareti
[değiştir | kaynağı değiştir]Erken dönem İspanyol kaynaklarından, yerli Ekvadorluların kuzey And kıyısı boyunca ticaret yapmak için yelkenli balsa sal kullanarak seyahat ettikleri bilinmektedir. Gerçekten de, balta-paraların üretildiği bilinen Lambayeque bölgesinin ilk kralının etno-tarihsel anlatımlara göre şehre bir sal ile geldiği söylenir. Özellikle Peru'daki Chincha ve Ekvador'daki Manteño halkları, bu tüccarların kaynağı olarak güçlü adaylardır. Ayrıca, Ekvador'daki Guayaquil Körfezi ile Meksika Körfezi arasında toplanabilen Spondylus kabuklarının And Dağları'ndaki Chavín kültürü döneminde ticarete konu olduğuna dair güçlü arkeolojik kanıtlar da mevcuttur. Bunun yanı sıra, Meksika'nın batısındaki Balsas Nehri çevresindeki çağdaş anlatımlar, yöredeki erkeklerin baba ve dedelerinin kanoyla gelen tüccarlarla ticaret yaptıklarını ve bu tüccarların bazen bölgede yarım yıl kadar kaldıklarını bildirmektedir. Ancak, şu ana dek ne Ekvadorluların Meksika'daki varlığına ne de bunun tersine dair kesin bir arkeolojik kanıt bulunmamaktadır.[9][10]
Dolayısıyla bu ticaret sistemi oldukça eskiye dayanmaktadır; Dewan ve Hosler'a göre bu tüccarlar MÖ 100 gibi erken bir tarihten itibaren Kolombiya'dan Şili'ye kadar And kıyısı boyunca faaliyet göstermektedir. Matematiksel modeller kullanarak, balsa salın sadece kıyı boyunca değil, aynı zamanda Ekvador ile Michoacán arasında açık deniz rotasında da seyredebilmesinin teorik olarak mümkün olduğunu göstermişlerdir.[11] Coe'nun daha önceki bir önerisi ise daha çok kıyıya paralel bir ticaret rotasını savunmaktadır.[12][13]
Hosler'a göre, Güney Amerikalı tüccarlar metalurji tekniklerini batı Meksika'ya iki dalga hâlinde getirmiştir: İlk olarak MS y. 800 ile 1250 yılları arasında, ikinci olarak ise y. 1250 ile İspanyol fethine kadar olan dönemde. Balta-paralar, batı Meksika'da ikinci dönemde görülmeye başlansa da, öncül formlarına Ekvador'da MS 800 kadar erken tarihlenen bağlamlarda rastlanmaktadır.[9] Yine de, her iki Güney Amerika geleneği batı Meksika üzerinde etkili olmuş olsa da, bu bölgede dışarıdan gelen geleneklerden evrilen yerel üsluplar ve karakteristik tarzlar da ortaya çıkmıştır.[9]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Smith, M.E. (1993). "Axe-Monies and Their Relatives" by Dorothy Hosler; Heather Lechtman; Olaf Holm. (Review). Ethnohistory, 40(1), s. 148-149
- ^ Wurtzburg, S. (1992)." Axe-Monies and Their Relatives" by Dorothy Hosler; Heather Lechtman; Olaf Holm (Review). American Antiquity, 57(2), s. 378
- ^ Bruhns, K.O. (1994). Ancient South America. Cambridge University Press: Cambridge, s. 178-179, 297
- ^ Coe, M.D. (1960). "Archeological Linkages with North and South America at La Victoria, Guatemala". American Anthropologist, New Series, 62(3), s. 363-393
- ^ Evans, S.T. (2004). Ancient Mexico and Central America. Thames & Hudson: London, s. 106, 156, 362
- ^ Bruhns, K.O. (1994). Ancient South America. Cambridge University Press: Cambridge, s. 367
- ^ Malmström, V.H. (1995). "Geographical Origins of the Tarascans". Geographical Review, 85(1)
- ^ Hosler, D. (1988). "Ancient West Mexican Metallurgy: South and Central American Origins and West Mexican Transformations". American Anthropologist, New Series, 90(4), p. 832-855
- ^ a b c Hosler, D. (1988). "Ancient West Mexican Metallurgy: South and Central American Origins and West Mexican Transformations". American Anthropologist, New Series, 90(4), s. 832-855
- ^ Bruhns, K.O. (1994). Ancient South America. Cambridge University Press: Cambridge, s. 293, 367
- ^ Dewan, L. & Hosler, D. (2008). "Ancient Maritime Trade on Balsa Rafts: An Engineering Analysis". Journal of Anthropological Research, 64(1), s. 19-40
- ^ Coe, M.D. (1960). "Archeological Linkages with North and South America at La Victoria, Guatemala". American Anthropologist, New Series, 62(3), s. 363-393
- ^ Bruhns, K.O. (1994). Ancient South America. Cambridge University Press: Cambridge, s. 293
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta Balta-parası ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur
