Bâduspânîler
Bâduspânîler بادوسپانیان Bâduspânîler | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 665-1598 | |||||||||
 Bâduspânîler 1346, Celal el-Devle İskender (h. 1333-1360) dönemi | |||||||||
| Yaygın dil(ler) | Orta Farsça Hazar dilleri | ||||||||
| Resmî din | Zerdüştçülük (665-9. yüzyıl) İslam (9. yüzyıl-1598) | ||||||||
| Hükûmet | Monarşi | ||||||||
| İspehbed Ustandar Melik | |||||||||
| |||||||||
| Tarihî dönem | Orta Çağ | ||||||||
| |||||||||
| |||||||||
| İran tarihi dizisinin bir parçası |
|---|
 |
|
Zaman çizelgesi |
Bâduspânîler, (Farsça: بادوسپانیان) Ruyan/Rustamdar'ı yöneten Taberistan'daki yerel bir İran hanedanıdır. Hanedanlık 665 yılında kurulmuş ve 933 yıllık yönetimiyle İran'daki en uzun hanedanlık olmuş ve Safeviler'in topraklarını işgal edip fethetmesiyle 1598 yılında sona ermiştir.[1][2]
Tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]Müslümanların İran'ı fethi sırasında son Sasani Kralı (Orta Farsça: şahinşah) III. Yezdicerd (h. 632-651), rivayete göre, Câmasb'ın (h. 496-498/9) büyük torunu olan Dâbûyî hükümdarı Gil Gavbara'ya Taberistan'ın kontrolünü vermiştir.[2][3][4] Gil Gavbara'nın oğlu I. Baduspan, 665 yılında Ruyan'ın kontrolünü ele geçirdi ve böylece bölgeyi 1590'lara kadar yönetecek olan Bâduspânî hanedanını kurmuştur.[2] Diğer oğlu Dabuya, babalarının yerine geçerek Dâbûyî ailesinin başına geçmiş ve Tabaristan'ın geri kalanını yönetmiştir.[5][2]
Son Dâbûyî hükümdarı Hurşid, ülkesini Emevi Halifeliğine karşı korumayı başardı, ancak yerini Abbasi Halifeliğine bıraktıktan sonra, 760 yılında nihayet yenildi.[6] Taberistan daha sonra halifeliğin düzenli bir eyaleti haline getirildi ve Amul'dan bir Arap valisi tarafından yönetildi, ancak daha önce Dâbûyîlere tabi olan Bâvendîler, Karinvandîler, Zarmihridler ve Bâduspânîlerin yerel hanedanları, Abbasi hükûmetinin haraççı vasalları olarak dağlık iç bölgeleri kontrol etmeye devam ettiler.[7][8][9] Bu yöneticiler büyük ölçüde, hatta tamamen özerkti.[9] Bâduspânîlerin bölgesel önemi nedeniyle Moğol döneminde Ruyan, hükümdarlık unvanı olan ustandar'ın deforme edilmiş bir biçimi olan Rüstemdar olarak bilinmeye başlandı; bu unvan, Şehriyar III ibn Cemşid'in (h. 937-949) hükümdarlığından beri kullanılıyordu.[2][10]
Bâduspânîler, 1381'den 1390'a kadar Rustamdar'ı yöneten Mar'ashiler tarafından kısa bir süreliğine iktidardan uzaklaştırıldılar. Bu dönemde Bâduspânîler, Mazenderan'ı fethetmeyi amaçlamış Türk-Moğol hükümdarı Timur'a (h. 1370-1405) eşlik eden Efrâsiyâb prensi İskender-i Şeyh'e meydan okumak için Rustamdar'daki tahta Bâduspânî prensi Sa'düd Devle, Tus'u geçirmeye karar verdiler. Ancak Tus, İskender-i Şeyhi ile gizlice yazışmış ve sonunda 1392 yılında Timur'un kuvvetlerine katılmıştır. Ertesi yıl (1393), Timur Mar'aşileri yerinden etti ve Mazandaran'ı fethetti. [11] 1399/1400 yılında askerlerini Rüstemdar'ın büyük bir bölümünü idare etmek üzere göndererek Bâduspânîlerin elindeki toprakların çoğunu elinden aldı. Yeni Bâduspânî hükümdarı I. Kayumarth'in mülkleri artık Nur kalesiyle sınırlıydı.[1][12] Ancak 1405'te Rustamdar'daki yönetimini yeniden sağladı.[1] 1453 yılında vefat etti. Ölümünden sonra hanedan mücadelesi başladı ve bunun sonucunda krallığı sırasıyla Kojur ve Nur'daki oğulları IV. İskender ve II. Ka'us arasında bölündü.[1] Bâduspânîler bir daha asla birleştirilemedi ve 1590'larda İran'ın Safevi hükümdarı I. Abbas (h. 1588-1629) tarafından son verilene kadar iki hanedan ayrı ayrı hüküm sürmüştür.[12][1]
Bilinen Bâduspânî hükümdarları
[değiştir | kaynağı değiştir]- 665-694: Bâduspân Ben
- 694-723: Hurzad bin Bâduspân
- 723-762: II. Bâduspân
- 762-791: I. Şehriyar bin Bâduspân
- 791-822: Vanda-Umid
- 822-855: Abdullah bin Vanda-Umid
Afriduni soyu
[değiştir | kaynağı değiştir]- 855-??? : Afridun bin Karan
- ??? -??? : III. Bâduspân
- ??? -??? : II. Şehriyar bin Bâduspân
- 887-899: Hazar Sandan
Şehriyarî soyu
[değiştir | kaynağı değiştir]- 899-938: III. Şehriyar bin Cemşid
- 938-965: Muhammed
- 965-??? : Istwandad
- 974-1010: I. Zarrin-Kamar
- 1010-1036: Ba-Harb
- 1036-1067: I. Fahreddin Devle Namavar
- 1067-1092: Erdeşîr
- 1092-1132: I. Hazarasp
- 1117-1168: Şahrivaş
- 1168-1184: Kai Ka'us Ben
- 1184-1190: II. Hazarasp II
- 1190-1209 : Bâvendî işgali
- 1209-1213: II. Zarrin-Kamar
- 1213 -1223: Bisütun ben
- 1223-1242/1243: II. Fahreddin Devle Namavar
- 1242 yılında öldü: Hüsameddin Devle Erdeşîr
- 1242- ???? : I. İskender
- 1242-1272: Şahragim
- 1272-1301: Namawar Şah Gazi
- 1301-1311: Kay Hüsrev
- 1311-1317: Şems-ül-Mülûk Muhammed
- 1317-1324: Nasir al-Din Şehriyar
- 1324-1333: Tac al-Dawla Ziyar
- 1333-1359: Celaleddin İskender
- 1359-1378: Fahreddin Devle Şah Gazi
- 1378-1379: Adud al-Dawla Kubad
- 1379-1391: Mar'ashi işgali
- 1391-1394: Sa'd al-Dawla Tus
- 1399-1453: Kayumarth ben
Nur soyu
[değiştir | kaynağı değiştir]- 1453-1467: II. Ka'us
- 1467-1499: I. Cihangir
- 1499-1507: II. Bisütun
- 1507-1550: Bahman
- 1550-1576: IV. Kayumarth
- 1582-1586: Sultan Aziz
- 1586-1593/1594: III. Cihangir
Kojur soyu
[değiştir | kaynağı değiştir]- 1453-1476: IV. İskender
- 1476-1491: Tac-üddevle bin İskender
- 1491-1507: Eşref bin Tacud Devle
- 1507-1543: III. Ka'us
- 1543-1555: III. Kayumarth
- 1555-1567: II. Cihangir
- 1568-1590: Sultan Muhammed bin Cihangir
- 1590-1598: IV. Cihangir
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Özel
- ^ a b c d e Madelung 1988, ss. 385–391.
- ^ a b c d e Ghereghlou 2018.
- ^ Melville 2020, s. 36.
- ^ Madelung 1993, ss. 541–544.
- ^ Yavari 2020.
- ^ Malek 2017, s. 105.
- ^ Madelung 1975, ss. 200–201.
- ^ Rekaya 1986, ss. 68–70.
- ^ a b Malek 2017, s. 106.
- ^ Minorsky 1995, ss. 650–651.
- ^ Bosworth 1984.
- ^ a b Bosworth 1978, s. 808.
- Genel
- Bosworth, C.E. (1978). "Ḳāwūs". van Donzel, E.; Lewis, B.; Pellat, Ch.; Bosworth, C. E. (Ed.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume IV: Iran–Kha (İngilizce). Leiden: E. J. Brill. OCLC 758278456.
- Bosworth, C. E. (1968). "The Political and Dynastic History of the Iranian World (A.D. 1000–1217)". Boyle, John Andrew (Ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 5: The Saljuq and Mongol Periods (İngilizce). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-06936-X.
- Bosworth, C. E. (1984). "Āl-e Afrāsīāb". Encyclopædia Iranica, online edition, Vol. I, Fasc. 7. New York. ss. 742-743.
- Calmard, J (1991). "Marʿas̲h̲is". Bosworth, C. E.; van Donzel, E.; Pellat, Ch. (Ed.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume VI: Mahk–Mid (İngilizce). Leiden: E. J. Brill. ISBN 978-90-04-08112-3.
- Ghereghlou, Kioumars (2018). "Bādūsbānids"
. Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Stewart, Devin J. (Ed.). Encyclopaedia of Islam, THREE (İngilizce). Brill Online. ISSN 1873-9830. - Madelung, W. (1975). "The Minor Dynasties of Northern Iran". Frye, Richard N. (Ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs (İngilizce). Cambridge: Cambridge University Press. ss. 198-249. ISBN 0-521-20093-8.
- Madelung, Wilferd (1988). "Baduspanids". Encyclopædia Iranica, online edition, Vol. III, Fasc. 4. New York. ss. 385-391.
- Madelung, Wilfred (1993). "Dabuyids". Encyclopædia Iranica, Vol. VI, online edition, Fasc. 5. New York. ss. 541-544.
- Malek, Hodge Mehdi (2017). "Tabaristān During the 'Abbāsid Period: The Overlapping Coinage of the Governors and Other Officials (144-178H)". Faghfoury, Mostafa (Ed.). Iranian Numismatic Studies. A Volume in Honor of Stephen Album. Lancaster and London: Classical Numismatic Group. ss. 101-126.
- Manz, Beatrice Forbes (2007). Power, Politics and Religion in Timurid Iran. Cambridge University Press. ISBN 978-1-139-46284-6.
- Melville, Charles (2020). The Timurid Century: The Idea of Iran Vol.9. University of Cambridge, English: Bloomsbury Publishing. ISBN 9781838606152.
- Minorsky, Vladimir (1995). "Rūyān". Bosworth, C. E.; van Donzel, E.; Heinrichs, W. P.; Lecomte, G. (Ed.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume VIII: Ned–Sam (İngilizce). Leiden: E. J. Brill. ISBN 978-90-04-09834-3.
- Rekaya, M. (1986). "Khurshīd". Bosworth, C. E.; van Donzel, E.; Lewis, B.; Pellat, Ch. (Ed.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume V: Khe–Mahi (İngilizce). Leiden: E. J. Brill. ss. 68-70. ISBN 978-90-04-07819-2.
- Yavari, Neguin (2015). "Afrāsiyābids". Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Stewart, Devin J. (Ed.). Encyclopaedia of Islam, THREE (İngilizce). Brill Online. ISSN 1873-9830.
- Yavari, Neguin (2020). "Dābūyids". Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Stewart, Devin J. (Ed.). Encyclopaedia of Islam, THREE (İngilizce). Brill Online. ISSN 1873-9830.
