Antik İran dini
Antik İran dinleri, Zerdüştlüğün yükselişinden önce İran halklarının eski inanç ve uygulamaları kümesidir. Buna en yakın din, Vedik dönemde uygulanan tarihi Vedik diniydi. Tapınılan başlıca tanrılar İran'dan Roma'ya kadar Ahura Mazda ve Mithra idi, ancak Atar'a da tapınılırdı çünkü kralların ve halkın bu üçüne bağlılığı gösteren isimleri çoğu durumda mevcuttur.[1] Ancak Magi'nin öncülleri olan bazı mezhepler, Ahuraların şefi Ahura Mazda'ya da tapınırdı.[2] Zerdüşt'ün ve onun yeni, ıslah edici dininin yükselişiyle Ahura Mazda başlıca tanrı haline gelirken, Daevalar arka plana itilmiştir. Medya dönemlerinde Fahrana olarak adlandırılan Varuna'nın birçok niteliği ve emri daha sonra Zerdüşt tarafından Ahura Mazda'ya atfedilmiştir.[3][4]
İran halkları, MÖ 2. binyılda Hint-İranlıların ayrı bir kolu olarak ortaya çıkmış ve bu dönemde Avrasya stepleri ile İran platosu'na hakim olmuşlardır. Dinleri İran dinlerinden türemiştir ve bu nedenle Hindistan'ın Vedik dini ile birçok benzerliği mevcuttur. Pers halkları dini uygulamalarına dair çok az yazılı veya maddi kanıt bırakmış olsalar da, dinlerini yetersiz İran, Babil ve Yunan anlatılarından, Vedik ve diğer Proto-Hint-Avrupa mitolojisi ile benzerliklerinden ve maddi kanıtlardan tekrar inşa etmek mümkündür.
Ahameniş döneminden önce de daivalara yaygın olarak tapınılırdı. Ahameniş kralları, tapınaklarını yıkmayı ve onları kötülemeyi bir devlet politikası haline getirmişlerdir. Eski İran daivası, I. Serhas'ın daiva yazıtında (XPh, MÖ 5. yüzyılın başları) iki kez geçer. Bu üç dilli metinde ayrıca, genellikle bir tapınak veya mabet şeklinde yorumlanan bir daivadana ("daivaların evi") ifadesi de yer almaktadır. I. Serhas yazıtında, "Ahura Mazda'nın lütfuyla o daiva kurumunu yıktım ve 'Daivalara tapmayacaksın! ' diye ilan ettim diye kaydeder.[5] Bu ifade iki şekilde yorumlanmıştır. Ya ifade ideolojiktir ve daivalar reddedilmesi gereken tanrılardı ya da ifade siyasi amaçlıydı ve daivalar devletin (potansiyel) düşmanları tarafından takip edilen tanrılardı.[6]
Ahamenişler döneminde Ahura Mazda, baş tanrı olarak devlet himayesi altına girerek imparatorlar onun temsilcisi olmuştur. Sonuçta Ahura Mazda, dünyanın yaratıcısı olarak kabul edilmiştir. Düalizm güçlü bir şekilde vurgulanmış ve insan doğası özünde iyi kabul edilmiştir. Antik İranlıların başlıca ritüeli, tanrıların yüceltildiği ve zihin değiştirici bir uyuşturucu olan hauma'nın tüketildiği yasna idi. Bu ritüel, son derece eğitimli bir rahip sınıfı tarafından gerçekleştirilirdi. Pers imparatorlukları döneminde siyaset ve din güçlü bir şekilde birbirine bağlıydı.
MÖ 10. yüzyılın başlarından itibaren eski İran dinleri yerini, selefinin bazı yönlerini barındıran Zerdüştlüğe bırakmaya başlamıştır.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Özel
- ^ Boyce, M. (2015). A History of Zoroastrianism, Zoroastrianism under the Achaemenians. Handbook of Oriental Studies. Section 1 The Near and Middle East. Brill. s. 17. ISBN 978-90-04-29390-8. Erişim tarihi: 15 Feb 2022.
- ^ Boyce, Mary (1 Jan 1982). "The Pre-Zoroastrian Religion of the Medes and Persians". A History of Zoroastrianism, Zoroastrianism under the Achaemenians. Brill. ss. 14–39. doi:10.1163/9789004293908_003. ISBN 978-90-04-29390-8.
- ^ De Witt Griswold, H. (1923). The Religion of the Rigveda. Religious quest of India. H. Milford, Oxford University Press. s. 127. ISBN 978-0-89684-305-9. Erişim tarihi: 15 Feb 2022.
- ^ Lenormant, F.; Chevallier, E. (1871). Medes and Persians, Phoenicians, and Arabians. A Manual of the Ancient History of the East: To the Commencement of the Median Wars. J. B. Lippincott. s. 12. Erişim tarihi: 15 Feb 2022.
- ^ Kent 1937, s. 297.
- ^ Herrenschmidt & Kellens 1993, s. 600.
- Malendra, William W. "Ancient Iranian religion". Encyclopædia Britannica Online. 4 Ekim 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: July 9, 2018.
- Gnoli, Gherardo (March 29, 2012). "Indo-Iranian Religiono". Encyclopædia Iranica. 2 Ekim 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: July 10, 2018.
- Genel
- Herrenschmidt, Clarisse; Kellens, Jean (1993), "*Daiva", Encyclopaedia Iranica, 6, Costa Mesa: Mazda, ss. 599–602
- Kent, Roland G (1937), "The Daiva-Inscription of Xerxes", Language, 13 (4), ss. 292–305, doi:10.2307/409334, JSTOR 409334
- Malendra, William W. (1983). An Introduction to Ancient Iranian Religion: Readings from the Avesta and Achaemenid Inscriptions. U of Minnesota Press. ISBN 0816611149.
Konuyla ilgili yayınlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- de Jong, Albert F. Traditions of the Magi: Zoroastrianism in Greek and Latin Literature. Leiden; New York; Köln: Brill. 1997. 90-04-10844-0
- Kreidl, Julian (2022). "An Eastern Iranian Lunar Deity and Her Epithet". Iran and the Caucasus. 26 (3): 251–266. doi:10.1163/1573384X-20220304.
- Panaino, A. (2020). "The Conceptual Image of the Planets in Ancient Iran and the Process of Their Demonization: Visual Materials and Models of Inclusion and Exclusion in Iranian History of Knowledge". NTM Zeitschrift für Geschichte der Wissenschaften, Technik und Medizin. 28 (3): 359–389. doi:10.1007/s00048-020-00244-w
. PMID 32500219. - Shenkar, Michael (2014). Intangible Spirits and Graven Images: The Iconography of Deities in the Pre-Islamic Iranian World. Magical and Religious Literature of Late Antiquity. Leiden, Boston: Brill. doi:10.1163/9789004281493. ISBN 978-90-04-28149-3.
- Skjaervø, P. Oktor (1995). "The Avesta as source for the early history of the Iranians". Erdosy, George (Ed.). The Indo-Aryans of Ancient South Asia: Language, Material Culture and Ethnicity. Berlin, Boston: De Gruyter. ss. 155–176. doi:10.1515/9783110816433-011.
