21 Ekim Protokolü

21 Ekim Protokolü, 27 Mayıs Darbesi sonrası İstanbullu bir grup general ve albayın imzaladığı darbeye teşebbüs protokolü.

Arka plan

Adnan Menderes'in idamından üç hafta sonra 15 Ekim 1961'de Demokrat Parti'nin oy tabanının "mirasçıları" Adalet Partisi, Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi ve Yeni Türkiye Partisi oyların % 62'sini alarak 277 milletvekili çıkarmışlardır. Buna karşı Cumhuriyet Halk Partisi 173 milletvekili çıkarabilmiştir. Bu seçim "Menderes'in zaferi" olarak nitelendirilmiş ve ordu durumdan rahatsız olmuştur.^[1]^[2]

Silahlı Kuvvetler Birliği

Ordu içinde Millî Birlik Komitesi kadar etkili olmaya başlayan Silahlı Kuvvetler Birliği, seçimlerin millî iradeyi tam olarak yansıtmadığı ve yeni bir darbenin gerektiğini savunmuştur. 21 Ekim 1961'de MBK'nın İstanbul kanadına bağlı 10 general ve 18 albay toplanmış ve en geç 25 Ekim 1961'e kadar yönetime el koyacağını kararlaştıran "21 Ekim Protokolü"nü imzalamıştır.^[3] 22 Ekim'de MBK'nın Ankara kanadı aynı içerikteki "Mürted Protokolü" imzalamıştır.^[4]

Protokolü imzalayan subayların 25 Ekim 1961 tarihinde 12. dönem TBMM toplanmadan önce kararları uygulatmak istemelerinin sebebi, parlamento açıldıktan sonra harekete geçip "anayasayı ihlal suçu" işleyeceklerini ancak bu tarihten önce yönetime el koyarlarsa anayasayı ihlal suçu işlemeyecek olmalarını düşünmeleridir.^[5]

Protokol

“

Zabıt Varakası

1) Türk Silahlı Kuvvetleri mensupları - aşağıda açık imzası bulunanlar - 21 Ekim 1961 günü saat 14:30'da toplanmışlar ve gündemlerinde mevcut olan konuları müştereken müzakere etmişler ve ittifakla aşağıdaki karara varmışlardır.

a) Türk Silahlı Kuvvetleri 15 Ekim 1961 günü yapılmış olan seçimlerden sonra, gelecek yeni Türkiye Büyük Millet Meclisi toplanmadan evvel, duruma fiilen müdahale edecektir.

b) İktidarı, Milletin hakiki ve ehliyetli mümessillerine tevdi edecektir.

c) Bütün siyasi partiler faaliyetten menedilecek, seçim neticeleri ile Millî Birlik Komitesi feshedilecektir.

d) Bu kararın tatbiki 25 Ekim 1961'den sonraki bir güne tehir edilmeyecektir.

2) İşbu Zabıt Varakası üç nüsha olarak tanzim edilmiş ve bütün üyeler tarafından aynı anda imza edilmiştir.

21 Ekim 1961
İmza sahipleri:
Korgeneral Refik Tulga
Tümgeneral Fikret Esen, Refet Ülgenalp
Tümamiral Bahattin Özülker
Tuğgeneral Faruk Gürler, Yusuf Alpmansü, Faruk Güventürk
Tuğamiral Celal Eyiceoğlu, Kemal Kayacan, İsmail Sarıken
Kurmay Albay Behçet Özdemir, Doğan Özgöçmen, Suat Aktulga, Namık Kemal Ersun, Burhan Hunoğlu, Halim Kural, Recai Baturalp, Mehmet Bora, Vecihi Akın, Emin Aytekin, Ferit Erdoğan, Necati İşcan, Cemal Öçal, Bedrettin Demirel, Celal Ugan, Vahit Gürkan, Şerafeddin Olcay, Necati Ogan, Sadettin Cankır, Nihat Aslantürk, Fikret Göknar
Hava Kurmay Albay Rıfat Erenulu, Emin Alpkaya, Turan Çağlar
Topçu Albay Celal Baykam
Deniz Kurmay Albay Bülent Tarkan, Zarif Çetindağ
Kurmay Yarbay Ahmet Gergeç^[5]

„

Sonuç

Fakat SKB onursal başkanı durumunda bulunan Cevdet Sunay'ın müdahalesiyle protokoller askıya alınmış ve siyasi parti liderleriyle uzlaşma yolu tercih edilmiştir.^[6]

Bunun için 24 Ekim'de Çankaya'da Ragıp Gümüşpala (Adalet Partisi), Ekrem Alican (Yeni Türkiye Partisi), İsmet İnönü (Cumhuriyet Halk Partisi), Osman Bölükbaşı (Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi), Cevdet Sunay, Cemal Gürsel ve generallerin önünde Yassıada mahkûmlarına af çıkarılmayacağına, Emekli İnkılap Subaylar Derneğine bağlı subayların orduya geri alınmayacağına ve Cemal Gürsel'in cumhurbaşkanı seçilmesi için çalışacaklarına dair protokolü imzalamışlardır.

25 Ekim 1961'de 12. dönem TBMM toplandı ve askeri rejim sona erdi.^[7]

Ali Fuat Başgil'in MBK üyeleri tarafından ölümle tehdit edilerek adaylıktan çekilmesiyle 26 Ekim 1961'de yapılan seçimle tek aday Cemal Gürsel cumhurbaşkanlığına getirildi.^[8]

Ayrıca bakınız

Kaynakça

^ Yaşar, Abdullah. "Yeter Söz Milletin". 9 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mayıs 2010.
^ Özkan, Ayçin. "Eski Seçimlere Bak 22 Temmuz'u Tahmin Et!". Yeni Aktüel. Cilt 104. 29 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi15 Haziran 2008.
^ "Köşke bomba koyarım". Milliyet. 21 Aralık 1999. 10 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2008.
^ "Öner Gürcan, Ben İhtilalciyim, Süvari Yayıncılık, Bölüm 4: 6 Haziran 1961 Devrimci Tepkisi, URL erişim tarihi: 17 Haziran 2008". 15 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Haziran 2011.
^ ^a ^b http://www.milliyet.com.tr/1999/12/21/haber/hab03.html 10 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Köşke bomba koyarım
^ Ekim Protokolü - Belge, URL erişim tarihi: 17 Haziran 2008^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ Gözler, Kemal. "Türk Anayasa Hukuku". Anayasa.gen.tr. 2 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2008. Alıntı: Bülent Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, Yapı Kredi Yayınları, 1998, s. 314
^ "Cumhurbaşkanı Seçimleri". Belgenet. 29 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2008.

[1] Yaşar, Abdullah. "Yeter Söz Milletin". 9 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mayıs 2010.

[2] Özkan, Ayçin. "Eski Seçimlere Bak 22 Temmuz'u Tahmin Et!". Yeni Aktüel. Cilt 104. 29 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi15 Haziran 2008.

[3] "Köşke bomba koyarım". Milliyet. 21 Aralık 1999. 10 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2008.

[4] "Öner Gürcan, Ben İhtilalciyim, Süvari Yayıncılık, Bölüm 4: 6 Haziran 1961 Devrimci Tepkisi, URL erişim tarihi: 17 Haziran 2008". 15 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Haziran 2011.

[Milliyet_Haber_21_Aralık_1999_Salı-5] ttp://www.milliyet.com.tr/1999/12/21/haber/hab03.html 10 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Köşke bomba koyarım

[6] Ekim Protokolü - Belge, URL erişim tarihi: 17 Haziran 2008^{[ölü/kırık bağlantı]}

[7] Gözler, Kemal. "Türk Anayasa Hukuku". Anayasa.gen.tr. 2 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2008. Alıntı: Bülent Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, Yapı Kredi Yayınları, 1998, s. 314

[8] "Cumhurbaşkanı Seçimleri". Belgenet. 29 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2008.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

g t d Türkiye'de askerî müdahaleler
Darbeler	27 Mayıs Darbesi (1960) 12 Eylül Darbesi (1980)
Muhtıralar	12 Mart Muhtırası (1971) 27 Aralık Muhtırası (1979) 28 Şubat Süreci (1997) E-muhtıra (2007)
Darbe girişimleri	21 Ekim 1961 22 Şubat 1962 20 Mayıs 1963 20 Mayıs 1969 9 Mart 1971 15 Temmuz 2016 (tasfiyeler • uluslararası tepkiler • davalar)
Darbe girişimi iddiaları/davaları	Dokuz Subay Olayı (1957) 1993 darbe iddiaları Ergenekon davaları Balyoz darbe planı iddiası Sarıkız, Ayışığı, Yakamoz ve Eldiven (2003-04) Montrö Bildirisi (2021)