İsrail apartheid'ı

Batı Şeria'da bulunan Şüheda Caddesi bir zamanlar El Halil’in en yoğun alışveriş caddesiydi. İsrail işgal güçleri 1994 yılında 500 Filistinlinin dükkanını zorla kapattı ve Filistinli araç trafiğine izin vermedi. 2000 yılında ise Filistinli yayaları yasakladı. Geri kalan binden fazla Filistinli mağaza sahibi bu yüzden dükkanlarını kapatmak zorunda kaldı. Filistinliler bu caddeye “Apartheid Caddesi” adını verdi çünkü cadde şimdi sadece İsrailli yerleşimciler ve turistlere açık.

İsrail apartheid’i, başta işgal altındaki Filistin toprakları (BM resmî terminolojisinde OPT veya oPt) olmak üzere, İsrail devleti tarafından Filistin halkına yönelik uygulanan sistematik ayrımcılık, baskı ve fiziksel-siyasal ayrışma politikalarını tanımlamak için kullanılan bir terimdir. Bu kavram, özellikle Batı Şeria’daki Yahudi yerleşimciler ile yerli Filistin halkı arasında oluşturulan neredeyse mutlak fiziksel ve hukuki ayrımı ifade eder. Yahudi yerleşimciler İsrail sivil hukukuna tabi olurken, Filistinliler askeri hukuk altında yaşamakta, bu durum hem yargılamalarda hem temel haklarda ciddi eşitsizlikler doğurmaktadır.

İsrail’in Gazze ve Batı Şeria’daki askeri kontrolü, Filistinlilerin hareket özgürlüğünü kısıtlayan izin sistemi, özel yollar, kontrol noktaları, yerleşim yerlerinin yıkılması/yayılması ve doğal kaynakların tek taraflı kullanımı gibi uygulamalar, apartheid iddialarının temelini oluşturmaktadır. İsrail vatandaşı Filistinlilere ve mülteci konumundaki Filistin diasporasına yönelik ayrımcılıklar da bu tartışmaların kapsamına dâhildir.

Tarihsel Karşılaştırmalar

Güney Afrika ile Kıyaslamalar

İsrail’in Filistin topraklarındaki politikaları, Güney Afrika’da 1948-1994 yılları arasında uygulanan apartheid rejimiyle çok sayıda benzerlik göstermektedir. Bu benzerlik ilk olarak 1961 yılında Güney Afrika Başbakanı Hendrik Verwoerd tarafından “İsrail de apartheid devleti gibi hareket ediyor” sözleriyle dile getirilmiştir. Daha sonra Nobel Barış Ödülü sahibi Anglikan Kilisesi başpiskoposu Desmond Tutu, Ronnie Kasrils, Yahudi asıllı insan hakları aktivisti Denis Goldberg ve Nobel Barış Ödülü ve Sovyet Lenin Nişanı sahibi Anti Apartheid (ayrımcılık karşıtı) aktivist ve Güney Afrika Cumhuriyeti'nin ilk siyahî devlet başkanı Nelson Mandela gibi Güney Afrikalı figürler de İsrail’in ayrımcı rejimini apartheid olarak tanımlamıştır.

Uluslararası Af Örgütü, Human Rights Watch, B’Tselem ve ESCWA gibi kurumların hazırladığı raporlarda İsrail’in hem vatandaşları hem de işgal altındaki Filistinliler üzerinde yürüttüğü politikaların sistematik, ayrımcı ve baskıcı nitelikleri nedeniyle apartheid rejimi tanımına tam olarak uyduğu vurgulanmaktadır. Filistinlilerin farklı hukuk sistemlerine, yaşam alanlarına ve siyasi statülere göre bölünmesi, Güney Afrika’daki bantustan sistemine benzer şekilde uygulanmaktadır.

Hukuki Standartlar

Apartheid suçu, uluslararası hukukta üç temel belgeye dayanarak tanımlanır:

• Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Uluslararası Sözleşme (ICERD) – BM Genel Kurulu, 1965, New York
• Apartheid Suçunun Engellenmesi ve Cezalandırılmasına İlişkin Uluslararası Sözleşme (ICSPCA) – BM Genel Kurulu, 1973, New York
• Uluslararası Ceza Mahkemesi Roma Statüsü – Diplomatik Konferansı, 1998, Roma

1973 tarihli sözleşme, apartheidı bir ırk grubunun diğerine tahakkümünü sürdürmek için işlenen insanlık dışı eylemler olarak tanımlar. Roma Statüsü’ne göre bu eylemler; öldürme, işkence, zorla yerinden etme ve belirli gruplara yönelik sistematik baskı gibi ihlalleri kapsar.

2018 yılında İsrail’in, 5 yılda bir yapılan BM İnsan Hakları Konseyi Evrensel Periyodik İncelemesi sırasında, Human Rights Watch ve diğer kuruluşlar İsrail’i eleştirmiş; HRW Cenevre Direktörü John Fisher, "İsrail’in insan haklarına bağlılık söylemlerinin işgal, yasa dışı yerleşimler ve Filistinlilerin hakları konusundaki ihlalleri görmezden gelmesiyle çeliştiğini" ifade etmiştir. Aynı inceleme öncesinde sekiz Filistinli insan hakları kuruluşu, ICERD’in 3. maddesini ihlal ettiği gerekçesiyle İsrail’i sistematik ırksal tahakkümle suçlayan ortak bir rapor sunmuştur.

Bu çerçevede Filistin Devleti, 2018 yılında ICERD kapsamındaki yükümlülüklerini ihlal ettiği gerekçesiyle İsrail aleyhine BM Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılması Komitesi’ne (CERD) devletler arası şikâyette bulunmuştur. CERD, 2019’da bu başvuruyu kabul ederek süreç başlatmış, 2022 yılında ise konuyu değerlendirmek üzere beş uzmandan oluşan bir Uzlaştırma Komisyonu kurmuştur.

2024’te Uluslararası Adalet Divanı, İsrail’in işgal altındaki Filistin topraklarındaki uygulamalarının çeşitli insan hakları sözleşmelerini ihlal ettiğini tespit etti. Mahkeme açıkça apartheid suçu ifadesini kullanmadı ancak bazı hâkimler bu tanımın karşılandığı görüşünü savundu.

Ağustos 2024’te yayımlanan CERD raporu, İsrail’in uygulamalarını “ırksal ayrım” olarak nitelendirmiş; gerekli adımlar atılmadığı takdirde bunların apartheid olarak değerlendirilebileceği uyarısında bulunmuştur.

Batı Şeria ve Gazze Şeridi

İsrail’in “hafrada” olarak adlandırdığı ayrıştırma politikası, Yahudi yerleşimciler ile Filistinli nüfusu coğrafi, hukuki ve idari olarak ayırmayı hedeflemektedir. Bu yaklaşım, apartheid rejiminin temel yapı taşları olan fiziki ayrım, kaynakların eşitsiz dağılımı ve haklara erişimde ayrımcılığı beraberinde getirmiştir. Duvarlar, askeri kontrol noktaları ve yerleşim yasa bölgeleri aracılığıyla bu ayrım derinleştirilmektedir.

OCHAoPt'nin C Bölgesi haritasına göre, C Bölgesi’nin %99’undan fazlası Filistinlilerin kalkınmasına son derece kısıtlı ya da tamamen yasaktır. Bu alanların %68’i İsrail yerleşimleri için ayrılmıştır; yaklaşık %21’i kapalı askerî bölgeler, yaklaşık %9’u ise doğal koruma alanları olarak belirlenmiştir. Dünya Bankası'na göre, Filistinlilerin bu bölgelerde konut ya da ekonomik amaçlı inşaat izni alması "neredeyse imkânsızdır."

1967'den bu yana İsrail tarafından işgal edilen Batı Şeria ve Gazze Şeridi'nde, iki farklı hukuk sistemi aynı topraklarda uygulanmaktadır: Yahudi yerleşimciler İsrail medeni hukuku kapsamında yargılanırken, Filistinliler askeri hukuk sistemi altında cezalandırılmaktadır. Bu çifte standart, işgal altındaki topraklarda apartheid rejiminin kurumsallaşmasına yol açmıştır.

Oslo Anlaşmaları sonrası Batı Şeria’da A, B ve C bölgeleri oluşturulmuştur. Ancak İsrail’in C Bölgesi üzerindeki mutlak kontrolü ve Filistin Yönetimi’nin yetkisizliği, bu bölgelerde apartheid benzeri uygulamaların sürmesine neden olmaktadır.

İsrail tarafından “güvenlik” gerekçesiyle inşa edilen Batı Şeria Duvarı, Filistin topraklarının önemli bir kısmını işgal ederek hem coğrafi hem ekonomik ayrışmayı artırmıştır. 2004 yılında Uluslararası Adalet Divanı bu duvarın uluslararası hukuka aykırı olduğuna hükmetmiştir.

Arazi Politikaları

İsrail, Batı Şeria’daki “devlet arazisi” kavramını kullanarak Filistinlilerin mülkiyet haklarını ihlal etmekte, Yahudi yerleşimciler lehine geniş çaplı toprak gaspı gerçekleştirmektedir. Amerikan Yahudi Kongresi’nin eski ulusal direktörü Henry Siegman, Batı Şeria’daki yerleşim ağıyla İsrail’in, yaşanabilir bir Filistin devletinin kurulmasını engellemeyi amaçlayan “geri döndürülemez bir sömürgecilik projesi” oluşturduğunu ifade etmiştir.

İsrail’in, işgal altındaki Batı Şeria’da “sahada fiili durumlar yaratma” yönündeki amansız çabası — Başbakan Benjamin Netanyahu’nun taahhüt ettiği sınırlı yerleşim dondurma kararına rağmen devam eden bu süreç — sonunda sömürgeci projesinin geri döndürülemezliğini kalıcı hale getirmiş gibi görünmektedir. Bu “başarı”, iki devletli çözüm ihtimalini ortadan kaldırmayı uzun süredir hedefleyen ardışık İsrail hükümetlerinin de amaçladığı bir gelişmedir. Bunun sonucunda İsrail, “Orta Doğu’daki tek demokrasi” olma konumundan çıkarak Batı dünyasındaki tek apartheid rejimi haline gelmiştir.

2007'de, Uluslararası hukuk uzmanı ve BM Özel Raportörü John Dugard, İsrail’in Filistinlilere ait tarım arazilerini ve evleri kamulaştırmasını, apartheid dönemi Güney Afrika'daki uygulamalarla karşılaştırmıştır. “Amaç, bir etnik grubun (Yahudiler) diğer bir etnik grup (Filistinliler) üzerindeki egemenliğini kurmak ve sürdürmek, onları sistematik biçimde baskı altına almak değilse, başka ne olabilir?” İsrailli insan hakları kuruluşu B’Tselem’in 2002 yılında yayımladığı kapsamlı bir raporda, İsrail’in işgal altındaki topraklarda ayrımcılığa dayalı bir “ayrım rejimi” kurduğu ve aynı coğrafi bölgede iki farklı hukuk sistemini uygulayarak bireylerin haklarını milliyetlerine göre belirlediği belirtilmiştir.

Filistinli çocuklar, İsrailli yerleşimcilere ayrılmış asfalt yoldan ayrı bir güzergâhta yürüyerek anaokullarına gidiyor.

Ceza Hukuku Uygulamaları

Birleşmiş Milletler Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılması Komitesi, 2007 yılında yayımladığı raporda, işgal altındaki topraklarda Filistinliler ve İsrailli yerleşimcilerin farklı ceza yasalarına tabi olduğunu; bu durumun Filistinliler için daha uzun gözaltı süreleri ve daha ağır cezalarla sonuçlandığını belirtmiştir. Amnesty International ise Batı Şeria’da Filistinlilere karşı yasa dışı öldürme gibi ihlallere karışan İsrailli yerleşimciler ve askerlerin çoğunlukla cezasız kaldığını, buna karşın Filistinli tutukluların uzun süreli hapisle karşılaştığını ve işkence iddialarının etkili şekilde soruşturulmadığını bildirmiştir.

Su Kaynaklarına Erişim

İsrail’in su kaynaklarını kontrol altına aldığı Batı Şeria’da Filistinlilerin suya erişimi ciddi şekilde kısıtlanmıştır. Kişi başı su tüketimi Filistinliler için günde 50–70 litre iken İsrailliler için 300 litredir.

Suya erişim ve ayrımcılık iddiaları

Dünya Bankası, 2009 yılında yayımladığı bir raporda, Batı Şeria’daki nüfusun %15’ini oluşturan İsrailli yerleşimcilere bölgedeki tatlı su kaynaklarının %80’inden fazlasına erişim verildiğini belirtmiştir. Bu durum, Oslo Anlaşmaları’nın öngördüğü “ortak kaynak yönetimi” ilkesine rağmen Filistinliler için ciddi su sıkıntıları yaratmaktadır. Ocak 2012’de Fransa Parlamentosu Dışişleri Komisyonu tarafından yayımlanan bir raporda, İsrail’in Batı Şeria’daki su politikaları “yeni apartheid’a hizmet eden bir araç” olarak tanımlanmış, yerleşimcilerin Filistinlilerden çok daha fazla su kullandığı ve Filistinlilerin yeraltı su kaynaklarına erişiminin engellendiği, ayrıca kuyular ve su altyapılarının kasıtlı olarak tahrip edildiği ileri sürülmüştür. İsrail Dışişleri Bakanlığı ise bu raporu "kötü niyetli propaganda diliyle yüklü" olarak nitelendirmiştir. Begin-Sadat Stratejik Araştırmalar Merkezi tarafından hazırlanan bir karşı raporda ise İsrail’in Filistinlilerle yaptığı su anlaşmalarını yerine getirdiği ve 700’den fazla Filistin köyüne su altyapısı sağladığı ifade edilmiştir.

Ayrımcılık ve fiziksel ayrım

İsrail Sivil Haklar Derneği (ACRI), 2008 tarihli bir raporunda Batı Şeria’daki ayrılmış yol ağı, Yahudi yerleşimlerinin genişletilmesi, Filistin kasabalarının büyümesinin kısıtlanması ve hizmetler, bütçeler ile doğal kaynaklara erişimdeki ayrımcılığın “eşitlik ilkesinin açık bir ihlali” olduğunu ve “Güney Afrika’daki apartheid rejimini birçok yönden anımsattığını” belirtmiştir. Dernek, daha önce bu tür karşılaştırmalardan kaçındığını; ancak durumun kötüleşmesi nedeniyle bu tutumunu değiştirdiğini ifade etmiştir.

Seyahat ve Hareket Kısıtlamaları

Batı Şeria'da erişim kısıtlamalarını gösteren harita, BM OCHA oPt, Mayıs 2023

Vatandaşlık ve Oy Hakkı

Batı Şeria’nın ilhak edilmemiş bölgelerinde yaşayan Filistinliler, İsrail vatandaşı olmadıkları için İsrail seçimlerinde oy kullanamazlar. Buna rağmen İsrail’in kontrolündeki çeşitli hareket kısıtlamalarına tabidirler.

Yol Ayrımı ve Kontrol Noktaları

İsrail, Batı Şeria’da bazı yolları yalnızca yerleşimcilerin kullanımına açmış ve birçok kontrol noktası kurmuştur. İsrail bu uygulamaları, intihar saldırıları ve silahlı militanların hareketlerini engelleme amacıyla gerekçelendirmektedir. Ancak B’Tselem gibi insan hakları örgütleri, bu uygulamaların Filistin toplumlarını izole ettiğini ve “ayrımcılığa dayalı ayrım” ilkesine benzediğini, Güney Afrika’daki apartheid rejimiyle benzerlik taşıdığını ifade etmiştir.

Uluslararası Hukuk ve Eleştiriler

Uluslararası Adalet Divanı, Kişisel ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi'nce işgal altındaki topraklarda yaşayan Filistinlilerin temel haklarının güvenlik gerekçesiyle engellenemeyeceğini belirtmiştir. Paris Amerikan Üniversitesi Uluslararası ilişkiler uzmanı Marwan Bishara bu durumu “fiili bir apartheid sistemi” olarak nitelendirirken, İsrailli diplomat Michael Oren bu görüşe karşı çıkarak yolların güvenlik nedeniyle ayrıldığını, ayrımcılık amaçlı olmadığını savunmuştur.

İzin ve Kapatma Sistemi

1990 yılında yürürlüğe giren izin sistemi, Filistinlilerin hareketlerini özel izinlere bağlamıştır. Akademisyen Leila Farsakh, bu uygulamayı Güney Afrika’daki “geçiş yasaları”na benzetmiştir. 2002’de İsrail, Batı Şeria ve Gazze’yi sekiz ana bölgeye ayırmış ve bu bölgeler arası geçişleri daha da sınırlandırmıştır. John Dugard ve bazı Arap Knesset üyeleri bu sistemi apartheid politikalarıyla karşılaştırmıştır.

Ayrı Toplu Taşıma ve Yol Uygulamaları

Otoyol 60, güzergâh haritası

	Sarı bölümler – yalnızca sarı (İsrail) plakalı araçlara izin verilir.
	Sarı/Yeşil bölümler – hem sarı (İsrail) hem de yeşil (Filistin) plakalı araçlara izin verilir.
	Yeşil noktalı bölümler – yalnızca yeşil (Filistin) plakalı araçlara izin verilir.

Noktalı bölümler, artık Resmî 60 Numaralı Rota olarak kabul edilmeyen, Batı Şeria’daki şehirlerden (Dahiriye, El-Halil, Beytüllahim, Ramallah, Nablus, Cenin) geçen orijinal güzergâhı göstermektedir; bu güzergâhlar, çevre yolları inşa edilmeden önce kullanılıyordu. (Cenin çevresinde henüz bir çevre yolu inşa edilmemiştir.)

2005 yılında İsrail ordusu, Otoyol 60 [Highway 60 (Israel–Palestine)] gibi bazı ana yolları Filistinli özel araçlara kapattı. 2011’de Batı Şeria’da Yahudi ve Arapların ayrı toplu taşıma kullanması uygulamasına son verilse de yerleşimcilerin baskısıyla bu kararlar zaman zaman geri alındı.

Yargı Müdahalesi ve Tartışmalar

29 Aralık 2009 tarihinde İsrail Yüksek Adalet Mahkemesi, Filistinlilerin Otoyol 443'ü [Route 443 (Israel–Palestine)] kullanmalarını engelleyen İsrail Savunma Kuvvetleri emrine karşı İsrail Sivil Haklar Derneği tarafından yapılan itirazı kabul etti. Ancak kararın uygulanması sınırlı kaldı. Bazı uygulamalar, İsrail içinde ve dışında “apartheid benzeri” politikalar olarak eleştirildi ve ülkenin uluslararası imajını zedelediği ifade edildi.

2013 yılında Afikim adlı otobüs şirketi, Yahudiler ve Araplar için ayrı otobüs hatları uygulamasını yeniden başlattı.

İsrail Sınırları İçinde Uygulamalar

2006 yılında Heribert Adam ve Kogila Moodley, İsrail vatandaşı "Filistinlilerin, devlet gücünün başka bir etnik grup tarafından tekelleştirilmesi nedeniyle ikinci sınıf vatandaş konumuna itildiğini" savunmuştur. Bu durumun, araziye erişim, kamu hizmetlerinde eşitsizlik ve eğitim harcamalarındaki farklarla desteklendiğini belirtmişlerdir.

2008 yılında Stanford Üniversitesi'nden 53 akademisyen, İsrail’in kendi sınırları içinde apartheid rejimiyle benzerlik taşımadığını, Arap vatandaşlara eşit haklar tanıyan bir liberal demokrasi olduğunu savunmuştur. Güney Afrikalı yargıç Richard Goldstone da benzer biçimde, İsrail içinde apartheid bulunmadığını, Roma Statüsü’ndeki tanımın karşılanmadığını ifade etmiştir.

Buna karşılık, 2023’te Necef Çölü'nde yer alan Ras Jrabah adlı Bedevi köyünün zorla tahliyesi üzerine Uluslararası Af Örgütü, İsrail vatandaşları olan Filistinlilere yönelik ayrımcılığın derinliğini vurgulamıştır.

Arazi politikaları kapsamında İsrail Yüksek Mahkemesi, 2000 yılında Arap vatandaşların yalnızca Yahudilere ayrılmış arazilere erişim hakkı olduğunu hükme bağlamıştır. Ancak The Guardian yazarı Chris McGreal, devlet kontrolü altındaki toprakların çoğunun fiilen Yahudi olmayanlara kapalı olduğunu belirtmiştir.

Topluluk yerleşimleri konusunda 2010 tarihli yasa, kabul komitelerinin belirli başvuru gerekçelerine göre ayrım yapmasını yasaklamış olsa da, uygulamada bu komitelerin ayrımcılığa yol açabileceği eleştirileri yöneltilmiştir.

Vatandaşlık ve Giriş Yasası, 2003’te güvenlik gerekçesiyle çıkarılmış, evlilik yoluyla vatandaşlık hakkını Filistinliler ve bazı ülke vatandaşları için kısıtlamıştır. Yasa, İsrailli Arap vatandaşlarını orantısız biçimde etkilemiş, Yüksek Mahkeme kararıyla onaylanmış ancak insan hakları örgütleri tarafından eleştirilmiştir.

Eğitim sisteminde, Arap öğrenciler ile Yahudi öğrenciler arasında bütçe, başarı oranları ve altyapı açısından eşitsizlikler rapor edilmiştir. 2000 tarihli yasa, eğitimde dini temelli ayrımcılığı yasaklasa da uygulamada farklılıklar devam etmektedir.

Nüfus Kayıt Yasası, bireylerin kimlik kartlarında etnik bilgiler taşımasını öngörmektedir. Bu durum, insanların ikamet yeri ve kamu hizmetlerine erişimi gibi alanlarda etkili olabilmektedir.

"Yahudi Ulus Devleti" Yasası [Basic Law: Israel as the Nation-State of the Jewish People], 2018’de kabul edilmiş ve ulusal kendi kaderini tayin hakkını yalnızca Yahudilere tanımıştır. Yasa, bazı yorumcular tarafından apartheid benzeri bir rejimi kurumsallaştırdığı gerekçesiyle eleştirilmiştir.

Uygulanabilirliğe Dair Görüşler

BM Raporları

BM özel raportör raporları (2007, 2014, 2022)

• 2007’de BM özel raportörü John Dugard, İsrail’in bazı uygulamalarının sömürgecilik ve apartheid anlamına geldiğini savundu.
• 2014’te Richard Falk da işgal altındaki topraklarda “apartheid” tanımını kullandı.
• 2022’de Michael Lynk, Batı Şeria ve Gazze üzerindeki İsrail kontrolünü “sistematik ırksal baskı ve ayrımcılığa dayalı kurumsallaşmış bir rejim” olarak tanımladı.
• Aynı yıl Francesca Albanese, işgalin “kasıtlı olarak ayrımcı ve baskıcı” bir sistem olduğunu belirtti.

2017 ESCWA Raporu

ESCWA tarafından hazırlanan ve BM Genel Sekreterliği tarafından resmen benimsenmeyen raporda, İsrail’in Filistinlilere yönelik uygulamalarının apartheid sistemini oluşturduğu sonucuna varıldı.

2022 Özel Komite Raporu

BM’nin özel komitesi [Special Committee to Investigate Israeli Practices Affecting the Human Rights of the Palestinian People], 2022 tarihli raporunda, İsrail’in 55 yıllık işgalinin Yahudi devleti çıkarlarını korumak amacıyla Filistinlileri bastırmaya yönelik bir araç hâline geldiğini belirtti. Birçok taraf bu uygulamaların apartheid anlamına geldiğini ifade etti.

Sivil Toplum Kuruluşlarının Raporları

2009 Güney Afrika İnsan Bilimleri Araştırma Konseyi (HSRC) Raporu

BM raportörü Dugard’ın önerisiyle Güney Afrika merkezli HSRC, 2009 yılında İsrail’in işgal altındaki Filistin topraklarındaki uygulamalarını hukuki olarak inceleyen bir rapor hazırladı. Raporda, Güney Afrika’daki apartheid sisteminde görülen “ırksal yerleşim bölgeleri” ile İsrail’in “demografik üstünlük sağlama” politikaları arasında benzerlik kuruldu. Filistinlilerin haklarının sistematik olarak ihlal edildiği, etnik ayrımcılığa dayalı hukuk sistemi ve vatandaşlık reddi gibi uygulamaların apartheid tanımıyla örtüştüğü savunuldu. Rapor 2012 yılında yayımlandı.

Rapor ayrıca, Yahudi ve Filistinli kimliklerin etnik köken, din, milliyet ve soya dayalı sosyal olarak inşa edilmiş gruplar olduğunu ve bu temelde uluslararası hukuktaki “ırksal grup” tanımına uyduğunu savundu.

2020 Yesh Din

İsrail merkezli insan hakları örgütü Yesh Din, 2020 yılında yayımladığı analizde, İsrail’in Batı Şeria’daki uygulamalarının, 1976’da yürürlüğe giren Apartheid Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılması Sözleşmesi ile 2002 Roma Statüsü'nün 7. maddesindeki apartheid tanımıyla uyumlu olduğunu bildirdi.

2021 B'Tselem Raporu

Ocak 2021’de İsrailli insan hakları örgütü B'Tselem, İsrail’in Ürdün Nehri ile Akdeniz arasında tek bir rejim olarak faaliyet gösterdiğini ve bunun apartheid koşullarını karşıladığını savundu. Örgütün yöneticisi Hagai El-Ad, İsrail’in demokratik bir devlet olmadığını, işgalin geçici değil kalıcı olduğunu ifade etti.

2021 FIDH Açıklaması

Uluslararası İnsan Hakları Federasyonu (FIDH), Mart 2021’de yaptığı açıklamada, uluslararası toplumu İsrail’i apartheid suçundan sorumlu tutmaya çağırdı.

2021 Human Rights Watch (HRW) Raporu

Nisan 2021’de HRW, İsrail yetkililerini apartheid ve insanlığa karşı suçlarla itham eden bir rapor yayımladı ve Uluslararası Ceza Mahkemesi’ni soruşturma başlatmaya çağırdı. İsrail hükümeti raporu antisemitik ve yanlı olmakla suçladı. Filistin Başbakanı raporu memnuniyetle karşılarken, ABD Dışişleri Bakanlığı HRW’nin değerlendirmesini reddetti.

2022 Amnesty International Raporu

1 Şubat 2022’de yayımlanan Amnesty International raporu, İsrail’in hem kendi sınırları içinde hem de işgal altındaki bölgelerde uyguladığı baskıcı rejimi “apartheid” olarak nitelendirdi. Toprak gaspı, zorla yerinden etme, hareket özgürlüğü kısıtlamaları ve vatandaşlık haklarının reddi gibi uygulamaların bir bütün olarak apartheid suçunu oluşturduğu savunuldu. Rapor, İsrail’i eleştirenleri hedef alan uluslararası çifte standartları da kınadı.

Liberal bir sivil toplum kuruluşu olan J Street, "apartheid" terimini desteklemedi; ancak bu terimi kullananların "antisemitik" olarak damgalanmasına karşı çıktı. İsrailli on üç insan hakları örgütü, Uluslararası Af Örgütü’nün raporunu savundu. Human Rights Watch direktörü Omar Shakir, insan hakları camiasında İsrail’in apartheid uyguladığı yönünde bir "görüş birliği" olduğunu belirtti.

ABD, Almanya, Birleşik Krallık ve Hollanda gibi ülkeler raporun ifadelerine karşı çıktı; buna karşın Arap Birliği, İİT ve Filistin Yönetimi raporu destekledi.

2022 Uluslararası Hukukçular Komisyonu Açıklaması

Mart 2022’de Uluslararası Hukukçular Komisyonu, İsrail’in hem vatandaşlarına hem işgal altındaki bölgelerdeki Filistinlilere yönelik uygulamalarını apartheid olarak nitelendiren bir açıklama yayımladı.

2022 DAWN (Democracy for the Arab World Now) Başvurusu

ABD merkezli DAWN adlı sivil toplum kuruluşu, İsrail ordusunun üst düzey hukukçularından Eyal Toledano’yu apartheid suçu da dahil olmak üzere savaş suçlarıyla itham ederek Uluslararası Ceza Mahkemesi’ne başvuruda bulundu.

İsrail'e yönelik apartheid suçlamalarına dair raporların listesi

	Yıl	Kuruluş	Açıklama	Kyn.
BM Raporları	2007	BM Özel Raportörü (John Dugard)	İsrail’in bazı uygulamalarının sömürgecilik ve apartheid anlamına geldiği belirtildi.
	2014	BM Özel Raportörü (Richard Falk)	Falk, işgal altındaki topraklarda "apartheid" tanımını kullandı.
	2022	BM Özel Raportörü (Michael Lynk)	İsrail’in rejimi, "sistematik ırksal baskı ve ayrımcılığa dayalı kurumsallaşmış bir yapı" olarak tanımlandı.
	2022	BM Özel Raportörü (Francesca Albanese)	İşgalin "kasıtlı olarak ayrımcı ve baskıcı" olduğu ifade edildi.
	2017	ECOSOC ESCWA	BM Genel Sekreterliği tarafından benimsenmeyen raporda, İsrail’in uygulamaları apartheid olarak tanımlandı.
	2022	BM Özel Komitesi	55 yıllık işgalin Yahudi devleti çıkarlarını korumaya yönelik olduğu, bunun da apartheid anlamına geldiği belirtildi.
STK Raporları	2009	HSRC Raporu	İsrail’in uygulamaları apartheid ile benzeştirildi; etnik ayrımcılığa dayalı hukuk sistemi eleştirildi.
	2020	Yesh Din	İsrail’in Batı Şeria’daki uygulamaları uluslararası hukukta apartheid olarak tanımlandı.
	2021	B'Tselem	İsrail’in Ürdün Nehri ile Akdeniz arasında tek bir rejim olarak faaliyet gösterdiği ve bunun apartheid olduğu savunuldu.
	2021	FIDH	Uluslararası topluma İsrail’i apartheid suçlamasıyla sorumlu tutma çağrısı yapıldı.
	2021	Human Rights Watch	İsrail, apartheid ve insanlığa karşı suçlarla itham edildi; UCM’ye çağrıda bulunuldu.
	2022	Amnesty International	İsrail’in hem sınırları içinde hem de işgal altındaki bölgelerdeki baskıcı uygulamaları apartheid olarak tanımlandı.
	2022	Uluslararası Hukukçular Komisyonu	İsrail’in hem vatandaşlara hem Filistinlilere yönelik politikaları apartheid sayıldı.
	2022	DAWN (Democracy for the Arab World Now)	İsrailli askeri yetkili Eyal Toledano apartheid suçu ile UCM’ye şikâyet edildi.

Raporlara Genel Bakış

İnsan hakları hukukçusu ve B'Tselem yöneticisi Smadar Ben-Natan, çeşitli raporların kapsamlarını değerlendirmiştir. ECOSOC'a bağlı ESCWA ve Filistinli STK’lar, apartheid uygulamalarının 1948'den bu yana tüm İsrail kontrolündeki toprakları kapsadığını savunurken, Yesh Din yalnızca 1967 sonrası işgale odaklanmaktadır. HRW ise ayrımcılığın hem İsrail içinde hem işgal altındaki topraklarda mevcut olduğunu, ancak suç boyutuna yalnızca işgal altındaki bölgelerde ulaştığını ifade etmektedir. Amnesty ise apartheid suçunun İsrail içinde de 1948’den bu yana işlendiğini savunan tek rapordur.

Akademisyen Ran Greenstein’e göre, tüm bu raporlar iki ortak özelliği paylaşmaktadır: apartheid kavramının geçerli olduğunu kabul etmekte ve analizlerinde hukuki ve siyasi yönlere odaklanmaktadırlar.

2009 İsrail Apartheid Haftası için Carlos Latuff tarafından tasarlanan poster.

Diğer Görüşler

Akademik Görüşler

2005 yılında Simon Fraser Üniversitesi'nden Heribert Adam ve Britanya Kolumbiyası Üniversitesi'nden Kogila Moodley, İsrail’in bölgedeki Batılı demokratik imajı ve Yahudi tarihindeki acıların Siyonizme ahlaki bir meşruiyet kazandırdığı görüşünü dile getirmiştir. 2007’de Kudüs İbrani Üniversitesi Emeritus profesörü Gideon Shimoni, apartheid benzetmesini iftira olarak nitelemiş ve İsrail ile Arap ülkeleri arasında çifte standart uygulandığını savunmuştur. 2021’de yapılan bir akademik ankette, Orta Doğu uzmanlarının %65’i İsrail’in “apartheid’e benzer bir tek devlet gerçekliği” oluşturduğunu belirtmiştir.

14 Nisan 2023'te, Foreign Policy dergisinde Michael Barnett, Nathan Brown, Marc Lynch ve Shibley Telhami tarafından ortak kaleme alınan "Israel's One-State Reality" başlıklı uzun bir makale yayımlandı. Yazarlara göre, iki devletli çözüm yanılsaması, Benjamin Netanyahu’nun aşırı sağ bir koalisyonla yeniden iktidara gelmesiyle sona erdi. ABD hükümetine, İsrail’in uluslararası hukuku ihlal ettiği yönündeki suçlamalar karşısında uluslararası örgütlerde koruma sağlamaktan vazgeçme çağrısında bulunuldu. Makale şu ifadeyle sona erdi:

“Tek devletli gerçeklik daha fazlasını gerektiriyor. Bu bakış açısından değerlendirildiğinde İsrail, bir apartheid devletine benzemektedir.”

2023’te 1.500’den fazla akademisyen ve kamuoyu önderi İsrail’in apartheid rejimi uyguladığı yönünde açık mektup yayımlamıştır.

Filistinli Görüşler

2021 yılında FKÖ, İsrail’in işgal uygulamalarını “apartheid gerçekliği” olarak tanımlayan bir rapor yayımladı. Haaretz gazetesi ise Batı Şeria’daki yerleşim politikalarının iki farklı hukuk sistemine dayandığını ve bunun fiili apartheid anlamına geldiğini savundu.

İsrailli Görüşler

Bazı İsrailli başbakanlar, İsrail’in apartheid benzeri bir yapıya dönüşebileceği uyarısında bulunmuştur. Yitzhak Rabin (1976) ve Ehud Olmert (2007), iki devletli çözümün çökmesi hâlinde İsrail’in demokratik yapısını kaybedebileceğini ifade etmişlerdir. 2021’de İsrail’in eski Güney Afrika büyükelçileri, işgal altındaki Filistin topraklarında apartheid benzeri uygulamaların yaşandığını söylemiştir. Michael Ben-Yair (eski başsavcı) ve Tamir Pardo (eski Mossad başkanı), İsrail’in özellikle Batı Şeria’da apartheid uyguladığını açıkça dile getirmiştir. Amiram Levin (eski ordu komutanı), İsrail'in 57 yıldır "mutlak apartheid" uyguladığını belirtmiştir. 2023’te 120 hukuk profesörü, hükümetin Batı Şeria’daki yetkileri aşırı sağa devretmesini uluslararası hukuka aykırı ve apartheid rejimi olarak değerlendirmiştir. 12 İsrailli insan hakları örgütü, Amnesty'nin apartheid raporunu desteklemiştir. İsrail’e yönelik apartheid suçlamaları zaman zaman antisemitizmle ilişkilendirilse de birçok uzman bu suçlamanın siyasi olarak araçsallaştırıldığını (bkz. ''Antisemitizmin silah haline getirilmesi'') savunmaktadır.

ABD Görüşleri

1975’te ABD Büyükelçisi Daniel Moynihan, BM’nin “Siyonizm = ırkçılık” kararına karşı çıkmış ve bu benzetmeyi antisemitik olarak değerlendirmiştir.

2014 yılında ABD Dışişleri Bakanı John Kerry, iki devletli çözüm gerçekleşmezse İsrail’in bir apartheid devletine dönüşebileceği uyarısında bulundu. Eski Güney Afrika Devlet Başkanı F. W. de Klerk ise bu nitelendirmeye karşı çıkarak, İsrail’de Filistinlilerin siyasi haklara sahip olduğunu ve ırk ayrımcılığına benzer yasaların bulunmadığını belirtti.

2021’de yapılan bir ankette, genç ABD’liler arasında İsrail’i apartheid devleti olarak tanımlayanların oranı oldukça yüksekti. eski Başkan Joe Biden ise İsrail’in bir demokrasi olduğunu savunarak apartheid iddialarını reddetmiştir. 2023’te ABD Temsilciler Meclisi, İsrail’in ırkçı ya da apartheid devleti olmadığını beyan eden bir kararı 412’ye karşı 9 oyla kabul etmiştir.

Avrupa Görüşleri

2021’de Fransa Dışişleri Bakanı Jean-Yves Le Drian, iki devletli çözüm gerçekleşmezse “kalıcı apartheid” riski olabileceğini belirtmiştir. Almanya Şansölyesi Scholz, “apartheid” terimini kullanmayı reddetmiştir. Barcelona Belediyesi, İsrail’le kardeş şehir ilişkisini apartheid gerekçesiyle sonlandırmış; Madrid Belediyesi buna karşılık Tel Aviv’le ortaklık teklifinde bulunmuştur. AB’nin dış politika temsilcisi Josep Borrell, “apartheid” teriminin kullanılmasının uygun olmadığını savunmuştur. Buna karşılık 12 İsrailli insan hakları örgütü Borrell’e tepki göstermiştir.

Afrika Görüşleri

2022 ve 2023 yıllarında Afrika Birliği, İsrail’in apartheid rejimini sona erdirmeye yönelik çağrılar içeren bildiriler yayımlamıştır. Güney Afrika Dışişleri Bakanı Naledi Pandor, İsrail’in apartheid devleti olarak değerlendirilmesi gerektiğini ifade etmiştir.

Diğer Ülkeler

Bahreyn, Bolivya, Küba, İran, Irak, Lübnan, Nikaragua, Kuzey Kore, Pakistan, Katar, Suudi Arabistan ve Venezuela gibi bazı ülkeler, İsrail’in işgal altındaki uygulamalarını “apartheid” olarak tanımlamıştır.

İnanç Temelli Gruplar

Birleşik Kiliseler (UCC), ABD Presbiteryen Kilisesi, Dünya Kiliseler Konseyi, Hristiyan Kilisesi (Disciples of Christ) ve Güney Afrika Anglikan Kilisesi gibi birçok dinî yapı, İsrail’in Filistinlilere yönelik uygulamalarının uluslararası hukuk bağlamında apartheid olarak nitelendirilebileceğini belirten kararlar almıştır.

Diğer Görüşler

Kızılhaç’ın eski İsrail delegasyon başkanı Jacques De Maio, apartheid terimini reddetmiş; durumun bir ulusal çatışma olduğunu savunmuştur. 9 Eylül 2022'de Google ve Amazon çalışanları, İsrail'le yapılan "Project Nimbus" anlaşmasını protesto etti. Filistinli çalışanlar, Google’da İsrail eleştirilerine karşı kurumsal baskı olduğunu belirtti. Eski BM Genel Sekreteri Ban Ki-moon ve İrlanda eski Cumhurbaşkanı Mary Robinson, 2023’te İsrail’de yaptıkları ziyaretin ardından “apartheid belirtileri” olduğunu ifade etmiştir. BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği direktörü Craig Mokhiber, 2023’te istifa mektubunda İsrail’i apartheidle suçlamıştır. 2024’te ise Amnesty International başkanı Agnes Callamard, işgalin apartheid sistemini kökleştirdiğini belirtmiştir. 2023’te Kanada’da yapılan bir ankette, katılımcıların %43’ü İsrail’in Filistinlilere yönelik politikasının apartheid olduğunu kabul etmiştir.

Öne çıkan Güney Afrikalı görüşleri

Carlos Latuff’un 2007 tarihli "Mandela on Israeli apartheid" adlı siyasi karikatürü.

Güney Afrikalı kamuoyunun önde gelen figürleri, İsrail’in Filistin topraklarındaki uygulamalarını sıklıkla apartheid rejimiyle karşılaştırmıştır.

• Desmond Tutu, İsrail işgalinin uluslararası baskıyla sona erebileceğini belirterek, “Apartheid sona erdiyse işgal de sona erebilir; ancak bunun için aynı derecede kararlı bir uluslararası baskı gerekir” ifadesini kullanmıştır. Ayrıca, İsrail’in hem kendi sınırları içinde hem de işgal altındaki bölgelerde “apartheid gerçekliği” yarattığını savunmuştur.
• Nelson Mandela, 1997 yılında yaptığı bir konuşmada, “Filistinlilerin özgürlüğü olmadan özgürlüğümüz eksik kalır” diyerek Güney Afrika’nın özgürlük mücadelesi ile Filistin halkının mücadelesi arasında bağ kurmuştur.
• Afrika Ulusal Kongresi (ANC), 2008 yılında İsrail ve işgal altındaki toprakları ziyaret eden heyetinin ardından bazı uygulamaların apartheid rejiminden daha ağır olduğunu belirtmiş; 2018 yılında ise İsrail’i “parya devlet” olarak nitelendirmiştir.
• Winnie Mandela, Denis Goldberg ve Ronnie Kasrils, İsrail’in Batı Şeria’daki uygulamalarının, Güney Afrika’daki apartheid rejiminin yapısal baskı ve ayrımcılık mekanizmalarıyla benzeştiğini ifade etmişlerdir.
• Cyril Ramaphosa, Güney Afrika Cumhurbaşkanı olarak yaptığı açıklamalarda, İsrail’in Filistinlilere yönelik politikalarının apartheid özellikleri taşıdığını belirtmiş ve uluslararası topluma bu duruma karşı çıkma çağrısı yapmıştır.

Ayrıca bakınız

• Apartheid
• Filistin Toprakları için Avrupa Birliği Polis Misyonu
• İşgal altındaki Filistin toprakları
• Batı Şeria duvarı
• Filistin-İsrail çatışması
• Yerleşimci sömürgecilik

• Nüfus Kayıt Yasası, 1950 [Population Registration Act]
• Gaybubet Edenlerin Malvarlığı Yasaları, 1950 [Israeli land and property laws#Absentees' Property Laws]
• Apartheid Suçu [Crime of apartheid]
• İsrail işgali altındaki topraklar [Israeli-occupied territories]
• İsrail Apartheid Haftası [Israeli Apartheid Week]
• Filistinlilere yönelik insan hakları ihlalleri [Human rights violations against Palestinians by Israel]

Kaynakça

Bibliyografya

• Adam, Heribert; Moodley, Kogila (2005). Seeking Mandela: Peacemaking Between Israelis and Palestinians (İngilizce). Routledge ve UCL Press. ISBN 9781844721306. 
• Dershowitz, Alan (2004). The Case for Israel (İngilizce). Hoboken: John Wiley & Sons. ISBN 978-0471679523. 
• Falk, Richard A.; Tilley, Virginia (2017). Israeli Practices towards the Palestinian People and the Question of Apartheid (PDF). Palestine and the Israeli Occupation, Issue No. 1 (İngilizce). Beyrut: BM ESCWA. E/ESCWA/ECRI/2017/1. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2025. 
• Birleşmiş Milletler Genel Kurulu (29 Eylül 2021). = 1*1qyof3i*_ga*ODkyNDkzOTA3LjE3NDk5MzY4NTk.*_ga_TK9BQL5X7Z*czE3NTEzNzA0OTAkbzUkZzEkdDE3NTEzNzA2MzYkajYwJGwwJGgw Report of the Special Committee to Investigate Israeli Practices Affecting the Human Rights of the Palestinian People and Other Arabs of the Occupied Territories (PDF). Yetmiş altıncı oturum, Gündem maddesi 55. (İngilizce). New York: Birleşmiş Milletler. A/76/360. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2025. 
• du Plessis, Max; El-Ajo, Fatmeh; Kattan, Victor; Reynolds, John (2009). Occupation, Colonialism, Apartheid? A Re-assessment of Israel's Practices in the Occupied Palestinian Territories under International Law (PDF). Middle East Project (İngilizce). Cape Town: Human Sciences Research Council (HSRC). 
• Sfard, Michael (Haziran 2020). "The Israeli Occupation of the West Bank and the Crime of Apartheid: Legal Opinion" (PDF). Yesh Din1 Temmuz 2025. 
• Sarı, Ayhan (Eylül 2024). "Apartheid Suçları ve Etnik Ayrımcılık: İsrail Örneği". Mevzu: Sosyal Bilimler Dergisi. Cilt 12. Ali Sever. s. 853-880. doi:10.56720/mevzu.1517061. ISSN 2667-87721 Temmuz 2025. 
• Demirer, Egemen (Ekim 2025). "İşgâl Altındaki Topraklarda İnsan Haklarının Sınır Ötesi Uygulanması: 2024 Güney Afrika v. İsrail Davası Çerçevesinde Bir İnceleme". Kırıkkale Hukuk Mecmuası. 5 (2). Kırıkkale Üniversitesi. s. 557-583. doi:10.59909/khm.05.02.0041 Temmuz 2025. 
• İpek, Volkan (Ocak 2023). "Afrika'da Bir Ortadoğulu: İsrail" (PDF). Ortadoğu Analiz Dergisi. 14 (121). ORSAM Ortadoğu Araştırmaları Merkezi. ss. 48-532 Temmuz 2025. 
• Doyran, Ersin (2006). Bir Direniş Hareketi Olarak HAMAS (Tez). İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. ISBN 978-6055994259. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2025. 
• Ulutaş, Ufuk; Bölme, Selin M.; Demir, Gülşah Neslihan; Torlak, Furkan; Ziya, Saliha (Aralık 2012). İsrail Siyasetini Anlama Kılavuzu (PDF). Rapor. Ankara: SETA Yayınları. ISBN 978-605-4023-20-2. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2025. 
• Balcı, Ali (Ağustos 2016). Kemal İnat, Burhanettin Duran, Muhittin Ataman (Ed.). İsrail Sorunu: Ortadoğu’nun Gordion Düğümü (PDF). DÜNYA ÇATIŞMALARI - Çatışma Bölgeleri ve Konuları. Yönetim/Siyaset/Uluslararası İlişkiler No.: 54. 1 (4 bas.). Nobel Akademik Yayıncılık. ss. 99-164. ISBN 978-605-320-475-6. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2025. KB1 bakım: Editörler parametresini kullanan (link)
• Sedda, Abdallatif (2020). Uluslararası Hukuka Göre Filistin’deki İsrail Yerleşimi (PDF) (Tez). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2025. 
• Filistin Davamız (PDF) (1 bas.). İstanbul: Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanlığı Yayınları. 2024. ISBN 978-605-06504-2-6. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2025. 
• Tekdal Fildiş, Ayşe (Haziran 2017). "Filistin-İsrail Sorununun Göz Ardı Edilen Tarafı: İsrail'in Filistinli Vatandaşları". Filistin Araştırmaları Dergisi (FİAD), 1. Muhammed Mustafa Kulu. s. 80-922 Temmuz 2025. 
• Mercan, Muhammed Hüseyin (Ekim 2024). Filistin’de İnsan Hakları İhlalleri ve Gazze Soykırımı Raporu (PDF). Ankara: Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu (TİHEK). ISBN 978-625-98544-6-5. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2025. 
• Kaya, Yusuf Ziya (2010). "Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi". Bingöl, Yılmaz (Ed.). Filistinli Kimliği: İsrail'deki Arap Azınlıkta ve Filistinli Mültecilerde Kimlik Olgusu (PDF) (Tez). Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2025. 
• Doğrul, Mürsel (2023). Ünlü, Hayati (Ed.). Filistin - İsrail Savaşı Raporu (PDF). TÜBA Raporları No: 53 (1 bas.). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA). doi:10.53478/TUBA.978-625-8352-81-8. ISBN 978-625-8352-81-8. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2025. 
• Oruç, Haydar (Şubat 2022). Filistin-İsrail Sorununun Çözümünde Tek Devletli Plan Ne Kadar Gerçekçi? (PDF). Analiz. Vizyon Siyasi Kalkınma Merkezi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2025. 
• Orakçı, Serhat (Aralık 2023). Güney Afrika ve Filistin'in ortak kaderi: Ayrımcılık-Boykot-Direniş (PDF). Görüş. İHH İnsani ve Sosyal Araştırmalar Merkezi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2025. 
• Yaylacı, İsmail (Mart 2024). "Uluslararası Düzenin Siyasal Teolojisi" (PDF). Teklif Dergisi, 14. Ketebe Yayınları. ss. 174-1812 Temmuz 2025. 
• Shakir, Omar (Nisan 2021). 1). "A Threshold Crossed: Israeli Authorities and the Crimes of Apartheid and Persecution (PDF) (İngilizce). Human Rights Watch. ISBN 978-1-62313-900-1. 
• Duyar, Metin (Ekim 2023). "İsrail Hükûmetinin Sistematik Baskı Politikası: "Apartheid" Rejiminin Sonuçları" (PDF). Türk Asya Stratejik Araştırmalar Merkezi (TASAM)2 Temmuz 2025. 
• İsrail’in apartheid rejimi: Filistinlilere yönelik irksal ayrımcılık ve insanlığa karşı işlenen suçlar (PDF). Özet Rapor. Uluslararası Af Örgütü. Şubat 2022. 
• Acer, Yücel; Bayraktar, Fethullah (Ekim 2024). 7 Ekim 2023 ve Sonrası İsrail'in Gazze Saldırıları ve Uluslararası Hukuk (PDF). Rapor. SETA Yayınları 253. Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı. ISBN 978-625-6583-70-2. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2025. 

Dış bağlantılar

Açıklama: Hukuki ve Sosyopolitik bağlamda içerisinde "Apartheid" terimi geçen raporlar dış bağlantı olarak verilmiştir.

• BM özel raportörü John Dugard'ın raporu
• BM özel raportörü Richard Falk'ın raporu
• Güney Afrika İnsan Bilimleri Araştırma Konseyi (HSRC) Raporu
• Uluslararası Af Örgütü'nün İsrail'in Apartheid Rejimi Raporu
• İsrail merkezli Yesh Din raporları
• Harvard Hukuk Fakültesi Uluslararası İnsan Hakları Kliniği ve Addameer'in: İşgal Altındaki Batı Şeria’da Apartheid başlıklı hukuki analizi
• Journeyman Pictures'ın Apartheid’e Giden Yol Belgeseli