İskender Tsitaşi

İskender Tsitaşi
İskender Tsitaşi
Doğum	Ekim 1904; Vitze, Osmanlı İmparatorluğu
Ölüm	22 Haziran 1938 (33 yaşında); Tiflis, Gürcistan SSC, Sovyetler Birliği
Ölüm sebebi	İdam cezası
Milliyet	Laz
Vatandaşlık	SSCB
Eğitim	Sovyet Doğu Halkları Enstitüsü
Meslek	Dilbilimci, eğitmen ve yazar
Tanınma nedeni	Lazca üzerine yaptığı çalışmalar
Önemli eser(ler)	Lazuri Alboni, Mç̆ita Muruʒxi
Evlilik	Yusufzade Tsitaşi

İskender Tsitaşi veya İskender Tzitaşi (Lazca: Iskender Ǯitaşi, Rusça: Искандер Циташи Теймуразович [İskander Teimurazoviç Tsitaşi], Gürcüce: ისკანდერ ციტაში veya ისკენდერ წიტაში; Ekim 1904, Viçe, Osmanlı İmparatorluğu – 22 Haziran 1938, Tiflis), Laz asıllı Osmanlı ve sonradan Türk Bolşevik gazeteci, dilbilimci ve toplum adamıdır. Lazca ilk gazete olan Mç̆ita Muruʒxi'yi yayımlayan kişilerden biriydi. Latin harflerine dayanan Laz alfabesini geliştirmiş ve Lazca eğitim için ders kitapları hazırlamıştır. Daha sonra Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi Azerbaycan Şubesi'nin başkanlığını yapmıştır.

İskender Tsitaşi, Viçe şehrinde, resmi olmayan bir versiyona göre ise Gelencik’te doğdu. Bir rivayete göre annesi Rus Kazak, babası ise Atinalı bir Laz'dı. Babasının Teimuraz adını ve kendisinin Lazlarda yaygın olmayan Tsitaşi soyadı taşıması, Laz kökeninden şüphe edilmesine yol açmıştır. Muhammed Vanilişi ise, onun gerçek adının Aleksandr Tsvetkov olduğu belirtmiştir. Alman etnograf V. Feirstein'a göre, Tsitaşi köken olarak bir Laz değildi.^[1]

İskender Tsitaşi, önce Osmanlı Devleti’nde, 1913’ten sonra Rusya’da eğitim gördü. Amcasının etkisiyle Bolşevik fikirleri benimsedi. Nitekim 1923-1934 arasında Gürcistan’da Genç Leninist Komünistler Birliği Merkezi Komitesi’nin üyesiydi. 1924-1927 arasında, Gürcistan’da Bolşeviklerin oluşturduğu özerk bölge olan Güney Osetya'ya gönderildi ve burada bölgesel bir öncü örgüt kurdu; Oset dilinde çocuk gazeteleri yayımladı.

Tsitaşi, 1927 yılında Lazlar arasında çalışmak üzere Acara'ya gönderildi. 1928 yılında Moskova'daki Doğu Dilleri Enstitüsü'ne girdi. Burada Nikolay Marr'ın derslerine katıldı ve onun rehberliğinde Lazca öğrenim gördü. "Yafetoloji" adlı dilbilim kuramı üzerinde çalıştı. 1929 yazında Gürcistan'daki Lazların Türkiye'ye kitlesel göçünü engellemek amacıyla Lazlar arasında çalışmalar yaptı. Aynı dönemde Nikolay Marr'ın yardımlarıyla Laz alfabesinin derlenmesinde görev aldı. 1929 yılında, Abhazya'ın idari merkezi Sohumi'de Muhammed Vanilişi, Rıza Bibinoğlu, Helim Hazirişi ve Nazım Kurtoğlu ile birlikte, öncelikle Türkiye'de Lazistan'da dağıtılması amaçlanan Lazca ilk gazete olan Mç̆ita Muruʒxi'yi kurdu. Ancak bu gazetenin Türkiye'de dağıtımı bizzat Mustafa Kemal tarafından yasaklanmış ve Türkiye'nin tepkisi üzerine kapatılmıştır.^[2]

Tsitaşi, Mayıs 1930'da öğrenimini sürdürmek üzere Sovyet Doğu Halkları Enstitüsü'ne girdi. Burada Hasan Helimişi, Mehmed Aşık gibi genç Lazlarla tanıştı. Ocak 1931'de Bilimler Akademisi Başkanlık Komitesi'nin kararıyla Tiflis'teki Kafkasya Tarih ve Arkeoloji Enstitüsü'ne gönderildi. Burada Kafkasya Tarih ve Arkeoloji Enstitüsü'nün Nikolay Marr Transkafkasya Halkları Tarih, Maddi Kültür, Dil ve Edebiyat Enstitüsü'ne dönüştürülmesinde yer aldı. Daha sonra Transkafkasya Dairesi'nin kararıyla Azerbaycan Dil, Edebiyat ve Sanat Enstitüsü'nde dilbilim alanında araştırma görevlisi ve lisansüstü öğrencisi olarak Bakü'ye gönderildi. Aralık 1933'te Sohum'a gitti. Burada üç ay kadar çalıştı ve Çkuni Çhara – Albonişi Supara (1932; Bizim Yazımız - Alfabe Kitabı), Oxesapuşi Supara (1933; Hesap Kitabı), Alboni (1935; Alfabe), Okitxuşeni Supara (1937; Okuma Kitabı) gibi Lazcanın ilk ders kitaplarını hazırladı.^[3]^[4] Aynı yıl Bakü'ye dönerek Kafkas Enstitüsü'nde çalışmaya başladı. Mayıs 1935'ten Mayıs 1936'ya kadar aynı enstitüde Lazoloji Kürsüsü başkanlığı yaptı ve bilbilim araştırma görevlisi olarak çalıştı. Enstitü bünyesinde Dağıstan dillerinin yazı sistemlerini hazırladı.

Başlıca destekçilerinden Nestor Lakoba'nın 1936'da ölmesinin ardından Tsitaşi, Laz dili konusunda Gürcistan'ın önde gelen akademisyenlerine karşı tavır aldı ve bu da onu Gürcistan'da istenmeyen adam haline getirdi. Tsitaşi'nin fikirleri meslektaşı Arnold Chikobava'nın teorileriyle çelişiyordu. Öte yandan Tsitaşi Latin harflerine dayanan Laz alfabesi geliştirirken İoseb Kipşidze, Arnold Çikobava Lazca ve Laz kültürü üzerine çalışmalarını Gürcü alfabesini temel alan bir alfabeyle yazmış ve yayımlamışlardı.^[5]^[6]

Tsitaşi, Sovyetler Birliği'nde Büyük Temizlik sırasında, Abhazya'daki Lazlar arasında casusuluk ve isyan faaliyetleri yürütmek, terör ve sabotaj örgütünün aktif üyesi olmak, Türk istihbaratı yararına casusluk yapmak gibi suçlamalarla ve Stalin ile Molotov'un onayıyla 10 Haziran 1938'de hakkında dava açıldı. 21 Haziran'da idam cezasına çarptırıldı ve mal varlığına el koyuldu. Ardından kurşuna dizilerek idam edildi.^[7]

Galeri

Mç̆ita Muruʒxi gazetesinin 1. sayısının ilk sayfası
Mç̆ita Muruʒxi gazetesinin 1. sayısının ikinci sayfası
Mç̆ita Muruʒxi gazetesinin Türkiye'ye sokulmasını yasaklayan Mustafa Kemal imzalı bakanlar kurulu kararı.
Mç̆ita Muruʒxi gazetesinde kullanılan Lazca Alfabe.
Alboni, 1935
İskender Tsitaşi'nin Azerbaycanlı eşi akademisyen Yusufzade-Tsitaşi.