İlteber
İlteber (Eski Türkçe: 
, ilteber[1]), Türk Kağanlığı ve Hazar Kağanlığı'nın siyasi hiyerarşisinde kendisine vergi toplama ve bunun belirli bir miktarını Türk kağanına ödeme görevi bulunan boy başkanlarına verilen addır. Bu terime ilk kez, 680'de Kuzey Kafkasya Hunları'nda rastlanmaktadır. Hristiyan kaynaklarında, Albanya'da hüküm süren Hun derebeyinin adı Alp Ilteber olarak geçmektedir.
Türk devletlerinde kullanılışı
[değiştir | kaynağı değiştir]Türklerde bodunun başkanı kağan olmakla birlikte boyları ilteberler yönetmiştir. Türk Kağanlığı'nda kağana bağlı boyların başkanlarına yani uluş sahiplerine; toprak sahibi anlamında ilteber denilmiştir. Bilge Kağan Yazıtı'da Türk kağanının isyan çıkaran ilteberlere karşı mücadelesi şöyle anlatılır:
Uygur ilteber yüzçe erig ilgerü tezip bardı. (Uygur ilteberi yüzlerce eriyle karşımıza çıktı.)[2]
Göktürklerde yılın belirli dönemlerinde toplanan Toygun'a boy başkanları katılırdı. Toygun'un dış işleri ve maliye gibi konulardaki temsilcisine de Toygun İlteber (Toygun İlteberi, Kurultay Baştemsilcisi) denilirdi. Kül Tigin'in ölümü üzerine Çin'den getirilen tezyinatçıları, Toygun temsilcisi ilteberin getirttiği 732'de dikilen Kül Tigin Yazıtı'nda şöyle anlatılır:
Bunça bedizçig toygun ilteber kelürti. (Bunca süslemeciyi Toygun'un ilteberi getirdi.)[3]
Hazar Kağanlığı'nda hüküm süren derebeyleri, Volga Bulgarları (Volga Bulgarlarının bağımsızlıklarını ilan ettikleri 969'a kadar), Burtaşlar ve Kuzey Kafkasya Hunları tarafından ilteber adıyla adlandırılmıştır. Bu adlandırmanın bazı türevleri şunlardır: İlutwer, İlutver (Kuzey Kafkasya Hunları), Yiltawar ya da Elteber (Volga Bulgarları). Ayrıca Müslüman seyyah İbn-i Fadlan, Volga Türklerinin ilk Müslüman lideri olan Almış Han'ın daveti üzerine يلطوار[4] yiltawar/yeltewer "İlteber" ünvanı ile bilinen, bu Türk hakanını ziyaret ettiğini seyahatnamesinde bildirmiştir.
Sözcük kökeni
[değiştir | kaynağı değiştir]İlteber kelimesi, birleşik bir kelimedir. il "yurt, il" ismi ve tep- "basmak, egemenliği altına almak" fiilinin birleşmesiyle oluşmuştur. kısacası "il" ismi, sıfat fiil eki alarak "teber" biçimine dönüşen "tep-" fiiliyle birleşerek, "ili egemenliği altında tutan" anlamında Türkçe bir ünvan oluşturmuştur. "İl" ismiyle ilteriş vb. başka ünvanlar da türetilmiştir.[5]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Ethno Cultural Dictionary, TÜRIK BITIG". 1 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2016.
- ^ Bilge Kağan Yazıtı, D37
- ^ Kültigin Yazıtı, K3
- ^ Şeşen, Ramazan. İbn Fadlan Seyahatnamesi. Yeditepe Yayınevi. s. ٢٨. ISBN 978-605-4052-22-6.
- ^ Gabain, Eski Türkçenin Grameri, TDK Yayınları.
Konuyla ilgili yayınlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Kevin Alan Brook. The Jews of Khazaria. 3. düz. Rowman & Littlefield Publishers, 2018.
- Douglas M. Dunlop. The History of the Jewish Khazars, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1954.
- Peter B. Golden. Khazar Studies: An Historio-Philological Inquiry into the Origins of the Khazars. Budapest: Akadémiai Kiadó, 1980.
- Norman Golb ve Omeljan Pritsak, Khazarian Hebrew Documents of the Tenth Century. Ithaca: Cornell University Press, 1982.